“კვირას დილით მივდიოდი და შაბათს დილით ვბრუნდებოდი — 24-საათიან რეჟიმში მთელი კვირა. წარმოიდგინეთ, ასეთი გრაფიკი რამხელა ემოციურ და ფსიქოლოგიურ შრომას მოიცავს. ფაქტობრივად, არც გამოძინებული ვიყავი, არც დასვენება და არც პირადი ცხოვრება არ მქონდა”, — გვიყვება ჯილდა გერგედავა, რომელიც 2016 წლიდან ძიძად მუშაობს.
ჯილდა პროფესიით მუსიკოსია. 16 წლის განმავლობაში სკოლაში ასწავლიდა. ამბობს, რომ ძიძად დასაქმება ბავშვების სიყვარულით და მათთან მუშაობის გამოცდილების გამო გადაწყვიტა. მიუხედავად იმისა, რომ სკოლაშიც და საოჯახო შრომაშიც სპეციფიკა ბავშვებთან მუშაობაა, მისი შეფასებით, ეს რადიკალურად განსხვავებული ორი სფეროა.
“კარგ მხარეს ვიტყვი, რაც არის — ბავშვებთან ურთიერთობა. მათთან ერთად ვიზრდებით, ერთად ვვითარდებით… თუმცა გიწევს მარტო ბავშვთან არა, უამრავ ადამიანთან მუშაობა და ერთ-ერთი სირთულე ეს არის…”
რახან უცხოეთში მუშაობის გამოცდილებაც აქვს, საქართველოს რეალობას ადარებს და გვეუბნება, რომ ქვეყნის გარეთ მუშაობის ერთადერთი სირთულე ოჯახისგან შორს ყოფნაა, თუმცა შრომითი პირობები იქ უფრო დაცული იყო.
“სამი წელი მარტო ვიყავი, ოჯახისა და შვილების გარეშე. თუ არ ჩავთვლით ამ სირთულეს, მე იქ უფრო ვიგრძენი უფლებების დაცვა, ვიდრე აქ. მაგალითად, იქ ეს წესად იყო ქცეული, რომ ადამიანმა უნდა დაისვენოს შაბათ-კვირას”.
საქართველოში არის შემთხვევები, როდესაც ძიძები კვირის განმავლობაში მხოლოდ ერთი დღე ისვენებენ. ზოგჯერ ამ კონკრეტულ დღეს ოჯახი წყვეტს.
“ასევე, ხშირად ამბობენ ოჯახებში: “ერთი საათი თუ დამელოდა ძიძა, რა მოხდა მერე?!”. არა, ერთი საათი ძალიან დიდი დროა ამ შრომაში და ეს არ უნდა იყოს ასე უგულებელყოფილი”.
იხსენებს შემთხვევას, როცა მშობელს სიტყვიერად შეუთანხმდა 5 წლის გოგონას აღზრდაზე, თუმცა ოჯახში მისულს სამი ბავშვი დახვდა.
ზეგანაკვეთური სამუშაო, შვებულების უფლება, შრომის ანაზღაურება, პროფესიული დაავადება, გამოსაცდელი პერიოდი, კვების საკითხი, ჯანმრთელობის დაზღვევა — ეს იმ გამოწვევების არასრული ჩამონათვალია, რაც, ჯილდას თქმით, ძიძებს და, ზოგადად, საოჯახო შრომაში ჩართულ ქალებს აერთიანებთ.
2023 წლის მონაცემებით, საქართველოში 17 ათასი ადამიანი იყო საოჯახო შრომაში ჩართული. ეს შრომა ოჯახებში ანაზღაურებად დასაქმებას გულისხმობს. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის განმარტებით, ეს შეიძლება იყოს მებაღე, მძღოლი, დარაჯი, საშინაო მასწავლებელი, მზარეული, აღმზრდელი ან სხვა დასაქმებული. თემატური ანგარიშების მიხედვით, ოჯახში დასაქმებულთა უმრავლესობა — 99% ქალია.
“ოჯახში დასაქმება ქალთა უფლებების საკითხია — არა მხოლოდ იმიტომ, რომ რაოდენობრივად ოჯახში დასაქმებულთა დიდი უმრავლესობა ქალია, არამედ იმიტომაც, რომ ოჯახში დასაქმებულები, ანაზღაურების სანაცვლოდ, ასრულებენ იმ საოჯახო ზრუნვის შრომას, რომელსაც, ჩვეულებრივ, ქალები ასრულებენ ანაზღაურების გარეშე” — ვკითხულობთ კვლევაში “უხილავი ხელები: ოჯახში დასაქმების ფორმალიზაცია საქართველოში”. ამავე კვლევაში თავმოყრილია ძიძების შემდეგი გამოცდილებები:
“3 მარტი მოდიოდა და [ბავშვის დედას] ვუთხარი, რა კარგია, დავისვენებ-მეთქი. არაო, ვერ დაგასვენებო, დრო არ მყოფნის და დასვენების დღეებში თუ მოვასწრებ რამის გაკეთებასო. მე ვუთხარი, შენ რა იცი, მე რაში მყოფნის ის დასვენების დღეები, რაც მაქვს” — ძიძა, 54 წლის, თბილისი.
“ხან ექვსის შემდეგ მიჰყავთ ბავშვი, ხან უფრო გვიან. ეს ანაზღაურებაზე არ აისახება, რა თქმა უნდა. ჩვენ სხვა ურთიერთობა გვაქვს, ძალიან ახლობლები არიან, პატივისცემა გვაქვს” — ძიძა, 51 წლის, სიღნაღი.
“როცა დასასვენებლად მიდიან, ვცდილობ ვიპოვო სხვა სამსახური. ზოგჯერ მივყვები სოფელში, მაგრამ, თუ ვერ მივდივარ, ხელფასს არ მიხდიან და დროებით სამსახურს ვეძებ. 2 თვით რომ მიდიან [ზაფხულში], შემოსავალი ხომ მჭირდება” — ძიძა, 62 წლის თბილისი.
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია საოჯახო შრომას აღწერს, როგორც დასაქმების არაფორმალურ და უხილავ ფორმას, რომელიც დასაქმებულს დაუცველ მდგომარეობაში აყენებს. არაფორმალურად დასაქმებულის საქმიანობას ვერ ხედავს და ვერ იცავს შრომისა და სოციალური უსაფრთხოების კანონები. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციამ 2011 წელს მიიღო ოჯახში დასაქმებულის შესახებ (C189) კონვენცია, რომელიც მიზნად ისახავს, ყველასთვის ღირსეული შრომის უზრუნველყოფასა და ოჯახში დასაქმებულთა ფუნდამენტური უფლებების დაცვას. თუმცა საქართველოს ეს კონვენცია რატიფიცირებული არ აქვს. ოჯახში დასაქმებას არც საქართველოს შრომის კოდექსი განმარტავს.
რადგან საკანონმდებლო დონეზე საოჯახო მშრომელების უფლებები დაუცველია, ძიძები თავად გაერთიანდნენ შრომითი პირობების გასაუმჯობესებლად.
ჯილდა გვიყვება, რომ საოჯახო მშრომელებს, ძიძებს მკვლევარმა, ინა ჩარკვიანმა მოუყარა თავი. 5 წლის წინ ინასთან ერთად მათ ორგანიზაცია — ძიძების და საოჯახო მშრომელების ასოციაციაც დააფუძნეს. აქ შეკრებილ ქალებს სამი რამ აერთიანებდათ: საოჯახო შრომის ცოდნა და გამოცდილება, სურვილი, რომ ეს სამუშაო უკეთესი გაეხადათ და რწმენა, რომ გაერთიანებით და ერთმანეთის თანადგომით ეს შესაძლებელი იყო. დღემდე აქტიურად მუშაობენ, რათა საზოგადოებას მეტი ინფორმაცია ჰქონდეს საოჯახო შრომის მნიშვნელობაზე.
“უკვე მეხუთე წელია არსებობს ჩვენი ორგანიზაცია. ეს უნდა იცოდნენ საოჯახო მშრომელებმა, იმიტომ, რომ ძალიან დიდი ზურგი და კედელი ვართ ჩვენ მათთვის. ძალიან ბევრი რამ გვაქვს გაკეთებული. პირველი, რაც მნიშვნელოვანია, ეს არის შრომითი ხელშეკრულება. შრომითი ხელშეკრულებით სარგებლობა არის აუცილებელი. საზოგადოება, დამსაქმებელიც და ძიძაც ამას სწავლობს. ძალიან ბევრმა გამოიყენა”.
ამ ეტაპზე ორგანიზაციას 300 ოფიციალური წევრი ჰყავს. თვეში ერთხელ იურიდიულ-საკონსულტაციო შეხვედრას მართავენ, აქვთ დასაქმების სერვისი და ცხელი ხაზი. თუმცა გარდა საერთო აქტივობებისა, მათთვის ეს ერთობა თანადგომის, სოლიდარობის, წუხილისა და სიხარულის გაზიარების სივრცედ იქცა.
“ვახერხებთ თეატრში ერთად სიარულსაც. თვეში ერთხელ საკონსულტაციო შეხვედრაზე რომ ვიკრიბებით, რა თქმა უნდა, იქ არ ვსაუბრობთ მხოლოდ შრომაზე — იმდენად დავმეგობრდით, იმდენად თავისუფალი გარემოა. მაგალითად, ემიგრანტი საოჯახო მშრომელები რომ ჩამოდიან, ისინი თავიანთ წუხილს, თავიანთ გამოცდილებას გვიზიარებენ და ემოციურად დადებითად დატვირთულები მივდივართ. ფაქტობრივად, ორი საათი რომ უნდა გაგრძელდეს ჩვენი შეხვედრა, ხანდახან ოთხ საათს გასტანს ხოლმე, იმდენად კარგად ვგრძნობთ ერთად თავს”, — გვეუბნება ჯილდა.
ინა ჩარკვიანი საოჯახო ზრუნვისა და შრომის საკითხებს უკვე 4 წელია იკვლევს. გვეუბნება, რომ დედა მუშაობდა ძიძად, რა დროსაც მისთვის ხელშესახები გახდა, რომ ეს შრომა არ ჰგავდა ფორმალურ შრომას: “მისთვის არსებობდა ორი ცვლა საოჯახო შრომაში — ძიძის ანაზღაურებადი საქმიანობა და სახლის აუნაზღაურებელი”.
ინა თავდაპირველად ძიძებს კვლევის ფარგლებში შეხვდა: “ამ საუბრებისა და შეხვედრების პირობებში გახდა ძალიან თვალსაჩინო, რომ ოჯახებში მომუშავე ადამიანების უამრავი ფუნდამენტური შრომითი უფლება ირღვეოდა იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ შრომა იყო არაფორმალური, შეთანხმება ყოველთვის იყო ზეპირი, რადგან ხელშეკრულება არ არსებობდა დამსაქმებელსა და დასაქმებულს შორის. ძიძები არ სარგებლობდნენ დასვენების დღეებით, ან ოჯახების კეთილი ნებაზე იყო ეს საკითხი”.
ხელშეკრულებებზე მუშაობა ერთად დაიწყეს. დოკუმენტში გადმოიტანეს შრომის კოდექსის ჩანაწერი, 24-დღიანი შვებულება, ასევე ჩაწერეს ყველა საყოველთაო დასვენების დღე, დააზუსტეს ხელფასის მიღების თარიღი, გაწერეს კონკრეტული პასუხისმგებლობები. შეხვედრებისა და ერთობლივი აქტივობების გარდა, მათი მიზანია საოჯახო შრომა ფორმალიზებული გახდეს. ინა გვეუბნება, რომ ამგვარად ძიძებსა და საოჯახო მშრომელებს ბევრად მეტ სოციალურ საგებელზე ექნებათ ხელმისაწვდომობა.
“ვლაპარაკობთ 24-დღიან ანაზღაურებად შვებულებაზე, დეკრეტული შვებულების ხელმისაწვდომობაზე, საპენსიო დანაზოგზე, ავადმყოფობის შვებულებაზე, რომელიც, როგორც წესი ხელმიუწვდომელია ამ ადამიანებისთვის და ავადმყოფობის უფლებაც კი არ აქვთ, არათუ შვებულების მოთხოვნის, და კიდევ ბევრ ასეთ ჩამონათვალზე. შრომის ფორმალიზების პირობებში, კიდევ უფრო მეტი ბერკეტი გვაქვს, რომ მოვითხოვოთ ყველა ამ პირობის შესრულება დამსაქმებლის მხრიდან, ვიდრე არაფორმალობის პირობებში”.
“სამი თვის წინ დამეწყო ტკივილი, თავიდან როგორც ხდება, არ მივაქციე ყურადღება და აფთიაქში ვიყიდე რამდენიმე წამალი. არაფრით რომ არ გაიარა ტკივილმა, ნევროლოგთან მივედი. რენტგენზე პათოლოგია არ გამოვლინდა, მერე ექოსკოპიაზე გამიშვეს ევექსის კლინიკაში. ექოსკოპიამ აჩვენა, რომ მარცხენა მხრის სახსარში მაქვს ანთებითი პროცესი, სითხე ჩანს სახსრიდან გამონაჟონი.
ტრავმატოლოგს გულდასმით ნამდვილად არ გავუსინჯივარ, ზედაპირულად მომისმინა და ნემსი გამომიწერა. მითხრა, რომ მარცხენა ხელის დატვირთვა, სიმძიმის აწევა კატეგორიულად მეკრძალებოდა. ბოლოს გაკვირვებით ამომხედა და მკითხა, ისე, საიდან ეს ყველაფერიო.
ვუთხარი, რომ ძიძად ვმუშაობ, 2 წლის გოგონას ვუვლი, რომლის ტარებაც ხშირად მიწევს ხელით, სეირნობისას, საჭმელსაც საბავშვო სკამში ვაჭმევ და ჩასმისთვის ყოველ ჯერზე ხელში აყვანა მჭირდება, ნიჟარაშიც ყოველთვის მარცხენა ხელით მიჭირავს და მარჯვენათი ვბან. ავუხსენი, რომ ვერც ერთ ამ მოქმედებას ვერ შევწყვეტდი. შვებულებას კი ვერ მოვითხოვდი, ბავშვის დედის დატვირთული გრაფიკის გამო.
ექიმმა მითხრა, აუცილებლად ბიულეტენს გამოგიწერდი, ფორმალურად რომ მუშაობდე, ოჯახში დასაქმებისას კი ამის გაკეთება შეუძლებელია.
ორკვირიანი ინიექციური მკურნალობის კურსი ჩავიტარე, შედეგი არ მაქვს. კიდევ ერთი კვირით გამიგრძელა პრეპარატი და თუ ამანაც არ მიშველა, უფრო რთული კურსის ჩატარება მომიწევს. ამ დრომდე 200 ლარზე მეტი დავხარჯე, არ ვიცი როგორ გაგრძელდება მკურნალობა”.
საოჯახო მშრომელი თავის ამ გამოცდილებას “ძიძის დღიურში” გვიზიარებს. ეს ანონიმური ჩანაწერების კრებულია. პლატფორმაზე ისტორიებს ასოციაციის წევრი ძიძები ავრცელებენ. ამ ჩანაწერებში მოთხრობილი გამოცდილებებით კიდევ უფრო ნათელი ხდება, თუ როგორია ძიძების ყოფა არაფორმალურ შრომაში. ინა გვეუბნება, რომ ამ ტიპის ურთიერთობების პირობებში, დასაქმებულებს ხშირად ემოციური შრომა იცავს.
“ეს ადამიანები მართლა შედიან მეგობრულ ურთიერთობებში და მართლა უყვარდებათ ბავშვები, უბრალოდ სიყვარულის სამუშაოს კი არ ასრულებენ, ისინი ნამდვილად შეყვარებულნი არიან ხოლმე აღსაზრდელებზე, გარდა ამისა, არსებობს კიდევ ემოციური შრომის საკითხის მეორე პერსპექტივა — ანუ თუ არ გვიცავს არაფერი ოჯახში, გვიცავს პერსონალური ურთიერთობები. თუ კარგი ურთიერთობა გვაქვს დამსაქმებელთან და დამსაქმებლის ოჯახის წევრებთან, ნაკლებია შანსი, რომ დავკარგოთ სამსახური. ეს არის პირობა, რომელიც განსაკუთრებულად ზრდის ემოციური შრომის როლს, აუცილებლობას და შემოაქვს ამ დღის წესრიგში, როგორც შრომის ნაწილი”.
2024 წლის აგვისტოში ძიძების და საოჯახო მშრომელების ასოციაციამ წევრების ხელფასების შესწავლის საფუძველზე სახელფასო ტარიფიც იკვლია. კვლევით დადგინდა, რომ ძიძისთვის თბილისის მასშტაბით საშუალო საათობრივი ტარიფი 7 ლარი იყო. ასოციაციის ანგარიშში ვკითხულობთ:
"შრომის კოდექსის მიხედვით, კვირაში 40 საათია ნორმირებული სამუშაო საათების რაოდენობა, ჩვენ შემთხვევაში კი ძიძა კვირაში 50 საათს მუშაობს. ანუ იგი თვეში 160 საათს შრომობს ნორმირებული დროით და 40 საათს ზეგანაკვეთურად. მისი თვიური ტარიფის დასაანგარიშებლად, ზეგანაკვეთური ანაზღაურება ცალკე უნდა დავთვალოთ. სტანდარტული სამუშაო საათების რაოდენობას (160) გავამრავლებთ 7 ლარზე, ხოლო ზეგანაკვეთურ საათებს (40) 8,75-ზე და შევკრებთ: 160 (თვიური სტანდარტული სამუშაო საათები) x 7 (მინიმალური საათობრივი ტარიფი) + 40 (თვიური ზეგანაკვეთური საათები) x 8.75 (ზეგანაკვეთური ტარიფი) = 1120 + 350 = 1470. გამოდის, რომ 10-საათიანი სამუშაო დღის შემთხვევაში, ძიძის საშუალო ანაზღაურება 1470 ლარია. აქვე აუცილებელია ვთქვათ, რომ ხელფასის ტარიფზე შეთანხმებისას მნიშვნელობა აქვს სამუშაო პირობებს, პასუხისმგებლობებს, ძიძის კომპეტენციას და სხვას და ხელფასი ყოველთვის მხარეებს შორის შეთანხმების საგანია".
ჯილდა გვიყვება, რომ თბილისში ძიძებს ანაზღაურება ხშირად უბნების მიხედვით აქვთ. ამასთან დაკავშირებით ასოციაციის ფეისბუქ ჯგუფში გამოკითხვაც კი ჩაატარეს. აღმოჩნდა, რომ ვაკე-საბურთალოზე უფრო მაღალი ხელფასებია, ხოლო პერიფერიებში, მაგალითად გლდანში, ვარკეთილსა და ვაზისუბანში — უფრო დაბალი.
საჯაროდ ხელმისაწვდომი ვაკანსიებითაც ნათელია, რომ ხელფასი არანორმირებულია.
მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ ძიძების ნაწილისთვის შრომა არ მთავრდება მაშინ, როცა დამსაქმებლის ოჯახს ტოვებენ — მათი შრომა მეორე ცვლაში უკვე შინ გრძელდება. ზრუნვის შრომის გარეშე ნებისმიერი ოჯახისა თუ საზოგადოების ცხოვრება წარმოუდგენელია, თუმცა მას შრომას იშვიათად უწოდებენ.
საქართველოში ქალები აუნაზღაურებელი ზრუნვის შრომაზე, მაგალითად, სახლის დალაგებაზე, საჭმლის მომზადებაზე, ბავშვისა და მოხუცის მოვლაზე, 5-ჯერ მეტ დროს ხარჯავენ ვიდრე კაცები.
შინ შრომაზე მეტი წაიკითხეთ ჩვენს სტატიებში:
- რა არის შინ შრომა და რა გამოცდილება აქვთ ქალებს
- დისტანციური სამსახური — შეღავათი თუ გაორმაგებული შრომა ქალებისთვის
ძიძების და საოჯახო მშრომელების ასოციაციას ოჯახში დასაქმებული ქალებისთვის ცხელი ხაზი აქვს. თუ გაქვთ კითხვები, შეგიძლიათ დაუკავშირდეთ ნომერზე: 551 811 911.