დედობანას თამაში, საჭმლის მომზადება, სახლის დასუფთავება, ბავშვზე ზრუნვა თუ სხვა სახის ემოციური და ფიზიკური შრომა — იმ აქტივობების არასრული ჩამონათვალია, რომელთა იმიტაციასაც მოზარდი გოგოები ბავშვობიდან აკეთებენ, თამაშ-თამაშით, იმიტომ, რომ ფიქრობენ, ეს სწორედ ისაა, რასაც ქალები, ზოგადად, აკეთებენ და რისი კეთებაც მათ თავადაც აუცილებლად მოუწევთ.
ბავშვობა გოგოებისთვის და ბიჭებისთვის — აღზრდის ორმაგი სტანდარტი
მეორე მხრივ, სისტემის მიერ წარმოებული წესრიგის დანერგვა ბიჭებს ბავშვობიდანვე დათვურ სამსახურს უწევს, ხოლო გოგოებს საშუალებას არ აძლევს იმ აქტივობებს მიუძღვნან თავიანთი თავისუფალი დრო, რომელიც მათთვისაა ყველაზე სასიამოვნო. შედეგად, ბიჭებს ზრდასრულ ასაკში თავის სრულფასოვნად მოვლაც არ შეუძლიათ, შვილებსა და ოჯახის სხვა წევრებზე ზრუნვაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ. მათთვის ბავშვობაში არავის უსწავლებია, მით უმეტეს, არ დაუძალებია, ესწავლათ სუპის მწვანილიანი და უმწვანილო ვერსიების სხვადასხვა ვარიაციით მომზადება — ოჯახის წევრების გემოვნების შესაბამისად. არც ტანსაცმლიდან ლაქების ამოყვანის შესაბამისი ხრიკები იციან და არც ოჯახური ნამცხვრის რეცეპტის საიდუმლო გადმოეცათ ბებოს მიერ. გოგოები კი პირიქით — ბავშვობიდანვე ცდილობენ დახვეწონ უნარ-ჩვევები იმისთვის, რომ შინ შრომის შემადგენელი სხვადასხვა კომპონენტი ხარისხიანად შეისწავლონ და რომ ყოველი მსგავსი შესრულებული სამუშაოს შემდეგ, დედებისგან ერთი მადლიერი მზერა მაინც დაიმსახურონ. აღნიშნულ სამუშაოებში დაოსტატება გენდერთან არაფერ კავშირშია — როდესაც ერთსა და იმავე საქმეს რუტინულად აკეთებ ან ხედავ, როგორ აკეთებენ შენ გარშემო, შენც სწავლობ, იძულებული ხარ, რომ ისწავლო და ამ საქმის ოსტატი გახდე. ეს მოგვიანებით ბევრ ქალში პერფექციონიზმს იწვევს, რადგან მათ იციან, ზუსტად რა უნდა გაკეთდეს იმისთვის, რომ ესა თუ ის სამუშაო უზადოდ შესრულდეს.
როცა ზრდასრულად ყოფნის გამოცდილებებს იძენ და შექების მოლოდინში მყოფი ბავშვის ასაკიდან გამოდიხარ, იაზრებ, შინ შრომის გადანაწილება გოგოებს ბავშვობიდან ავიწროებს, ხოლო ბიჭებს — ლაღად და თავისუფლად გაზრდის საშუალებას აძლევს.
იმ იშვიათ შემთხვევებში, როცა კაცები ცდილობენ ინდივიდუალურ დონეზე მაინც გაიაზრონ პასუხისმგებლობა და საშინაო საქმე ქალ პარტნიორებთან ერთად გადაინაწილონ, მათი ნაწილი, საბოლოოდ, ვერ ასრულებს სამუშაოს. მიზეზი მარტივია — მათ უბრალოდ არ იციან, რა როგორ გააკეთონ. ასეთ შემთხვევებში, ქალებს უწევთ კაცების “გადამზადება” და მათ მეორე მშობლად და არა პარტნიორად ყოფნა. სწავლების პროცესი დამღლელია და რიგ შემთხვევაში, ქალებს ურჩევნიათ, თავად გააკეთონ პროპორციულად გადანაწილებული სამუშაოს კაცების ნაწილიც, იმიტომ, რომ მათ უკეთ გამოსდით, იმიტომ, რომ გაუსაძლისია კაცების წუწუნის მოსმენა იმის თაობაზე, როგორ არ გამოსდით უთოთი ნაკეცების სწორად გავლება, ატირებული ბავშვის მარტივად დამშვიდება ან გაპარსვის შემდგომი ლოსიონის შერჩევა, რომელიც მათი კანისთვისაა საჭირო.
ასეთ პირობებში, კაცის ნებისმიერი აქტივობა, თუნდაც შვილის სარწეველას გაქანება და მათ შორის, იმგვარი შრომის შესრულება, რომელიც თავზე ზრუნვას უკავშირდება, მაგალითად, საკუთარი ჭიქის გარეცხვა, საზოგადოების მიერ გმირობადაა შერაცხული.
სიახლე არაა, რომ პატრიარქალური საზოგადოება კაცების ზრუნვას ოჯახსა და შვილებზე და ჩართულობას მათ ცხოვრებაში ტაშს უკრავს და მუდმივად ახალისებს, მაშინაც, როცა ისინი შვილებს, პირობითად, კვირაში ერთხელ გაასეირნებნენ სუფთა ჰაერზე, მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვებს ეს კვირაში 7-ჯერ მაინც სჭირდებათ. ქალის მიერ იმავე შრომის შესრულება, ოღონდ გაასმაგებულად, საზოგადოებისთვის ყურადსაღებიც კი არ არის. აღნიშნული შრომა, როდესაც ქალები ასრულებენ მას, აუნაზღაურებელია, უხილავია, აუღიარებელია, როგორც სრულყოფილი შრომა, რომელსაც ინდივიდი საკუთარი რესურსების გამოყენების შედეგად ასრულებს.
შედეგად, ქალებისთვის საკუთარი სხეულებისა და გონების მოვლაც კი სტრესის წყარო ხდება და ეს მათ მომდევნო დამღლელ პროცესად ევლინებათ. ქალების უმეტესობისთვის უბრალოდ წარმოუდგენელია დაურეცხავ სარეცხსა და დასაბან თავს შორის არჩევანი საკუთარ სხეულზე ზრუნვაზე გააკეთობ — რომ არა ისინი, სხვა ვინ მიხედავს სარეცხს? მეორე მხრივ, პატრიარქალური წესრიგი ქალებს სთხოვს მუდმივად წარმოსადეგად და პრეზენტაბელურად გამოიყურებოდნენ, როცა კაცებისთვის მსგავსი მოთხოვნები არ არსებობს. გარეგნობაზე ზრუნვასა და შინ შრომას შორის ბმები ერთი შეხედვით, შესაძლოა, ვერ დავინახოთ, თუმცა, რეალურად მჭიდრო კავშირშიც კი არსებობს. ამის გააზრება მარტივი გახდება, როცა დროით სიღარიბის კონცეპტს გავეცნობით.
როცა მჭირდება და გასასვლელი ვარ, ტრენინგებზე ან რამე მსგავს საკითხზე, ქმარი სამსახურიდან ონლაინ მუშაობაზე გადადის და სახლიდან მუშაობს, ბავშვებს იტოვებს და უვლის. თუმცა მთელი სახლი ყირაზე მხვდება და მერე მე მიწევს მოწესრიგება.
დოქტორი შარლინ კალენკოკსი, რომელიც შინ შრომასა და ანაზღაურებელი და აუნაზღურებადი სამუშაოს საკითხებში სპეციალიზდება, ტერმინს “დროით სიღარიბე” გვთავაზობს. ეს ტერმინი აღნიშნავს არასაკმარის თავისუფალ დროს, რომელიც ადამიანს აუნაზღაურებელი შრომისა და მასთან ფიზიოლოგიურ დონემდე დაყვანილი აუცილებელი (მაგალითად, ძილი და ჭამა) აქტივობების შესრულების შემდეგ რჩება. ეს დრო მან შეიძლება საკუთარი სოციალური და ადამიანური კაპიტალის შესაქმნელად გამოიყენოს. ქალებისათვის, დროის უმწვავესი დეფიციტის პირობებში, შეუძლებელი ხდება სარეკრეაციო დროის გამოყოფა და მათთვის სასიამოვნო აქტივობებში ჩართვა.
და მაინც, რა არის აუნაზღაურებელი შრომა?
იმისთვის, რომ გამოვაცალკეოთ აუნაზღაურებელი შრომა, პირველ ყოვლისა, განვმარტოთ ანაზღაურებადი შრომის მნიშვნელობა: ანაზღაურებადია შრომა, რომელიც კონკრეტულ სერვისს ან პროდუქტს ქმნის და რომლის შექმნაში მონაწილეობისთვის დახარჯული რესურსის საკომპენსაციოდ დასაქმებული პირი დამსაქმებლისგან ანაზღარებას იღებს.
შესაბამისად, ყველა სხვა სახის შრომა, რომელიც ანაზღურებადი არაა, აუნაზღარებელია. მსგავსი შრომის კოლოსალურ ნაწილს ქალები ეწევიან.
აუნაზღურებელი შრომის შემთხვევაში, დასაქმებული პირი საკუთარი რესურსების ხარჯვის საპირწონე საზღაურს ვერ იღებს, თუმცა საკუთარ რესურსს, ანაზღაურებადი მუშის თანაბრად ხარჯავს, რიგ შემთხვევაში კი, მეტადაც.
შინ შრომა, გენდერულ ტერმინთა ლექსიკონის თანახმად, ინდივიდთა შორის შრომის არათანაბარი გადანაწილებაა და ქალთა დისკრიმინაციის ძირითადი ფორმაა, რომელიც შრომის სქესობრივი ნიშნით დაყოფასა და ქალის საქმიანობის დაუფასებლობას გულისხმობს, ხოლო ტერმინი “დიასახლისი” იმთავითვე აუნაზღაურებელი შრომის სინონიმად მოიაზრება და იგი შრომისა და ანაზღაურების გენდერული დიფერენციაციის ძირითად კომპონენტს წარმოადგენს.
ალბათ, სამყაროში არც ერთი ქალი არ გაოცდება, თუ მოვიტანთ მონაცემებს, რომლის მიხედვით, ქალები აუნაზღაურებელ შრომას კვირაში დაახლოებით 38.4 საათს უთმობენ, ხოლო კაცები მხოლოდ — 11.5 საათს. ამ რიცხვებს “გაეროს ქალთა ორგანიზაციის” პროექტის ფარგლებში საქსტატის მიერ მომზადებული ბოლო კვლევა გვაწვდის.
დროის გამოყენების კვლევამ აჩვენა, რომ ქალების 97.2% საშინაო შრომაშია ჩართული, ხოლო კაცების მხოლოდ 53.5%. ქალები აღნიშნულ საქმიანობას კვირაში 28.4 საათს უთმობენ, ხოლო კაცები — 8.5 საათს.
ეს ყველაფერი მოდის იქიდან, სადაც დავიბადე და გავიზარდე. საგარეო საქმეს მამა აკეთებდა და საშინაო საქმეს დედა. დედაც ასე იყო ჩვენ მიმართ: ცდილობდა, უფრო მეტი მას გაეკეთებინა.
“ქალები უფრო ნაკლებ დროს უთმობენ ძირითადი თავისუფალი დროის აქტივობებს, ვიდრე კაცები (საშუალოდ ქალები – 21.6 და კაცები – 28.3 საათს კვირაში). თუმცა, კაცებთან შედარებით, ქალების უფრო დიდი წილი თავისუფალ დროს პარალელურ საქმიანობებს უთმობს (ქალების – 78% და კაცების 73.3%). ეს გვაფიქრებინებს, რომ ქალების თავისუფალი დროის დიდი წილი ისეთ საქმიანობებს მიაქვს, როგორებიცაა ბავშვებისთვის თვალყურის დევნება მეგობართან შეხვედრისას ან პარკში სეირნობისას”, — ვკითხულობთ კვლევაში.
შინ შრომის სახეობები
შინ შრომა უხილავია, ყოველდღიურობაში გათქვეფილი, რუტინის ნაწილი. მისი პირობითი დაყოფა, როგორც როგორც ფიზიკურ, ასევე, ემოციურ და მენტალური შრომად შეიძლება. ფიზიკური შრომა მეტად ხილვადია, ვიდრე მენტალური და ემოციური. მასში შეიძლება მოვიაზროთ რეცხვა, დალაგება, პროდუქტების მოტანა, საჭმლის მომზადება, სახლის დალაგება და მისი წესრიგში ყოფნის მუდმივი შენარჩუნება. ემოციური შრომა კი გულისხმობს მორალური მხარდაჭერის გამოჩენა ოჯახის წევრების, ნათესავების მიმართ, ასევე, ახლობლებსა და მეზობლებთან კარგი ურთიერთობის შენარჩუნებას. ემოციური შრომაა ოჯახის წევრების, პარტნიორის, შვილების ემოციური სტაბილურობაზე ზრუნვა, ოჯახში კომუნიკაციის უწყვეტობის შენარჩუნება და ა.შ.
ფიზიკური შრომა მეტად აღიარებულია შრომად, ვინაიდან შედეგების დანახვა მყისიერად ხდება. მაგალითად, ჭურჭლის რეცხვის შედეგად, მაშინვე ვხედავთ დარეცხილ ჭურჭელს, ხოლო ოჯახის წევრზე ემოციური ზრუნვისას ხილვადი და ფიზიკურად ხელშესახები შედეგი არ გვაქვს. შესაბამისად, ემოციური შრომის განხილვისას, საზოგადოებისათვის მისი შრომად აღქმა ბევრად რთულია, რის გამოც ამ თემაზე ქილიკსაც ხშირად შევხვდებით.
“რამ დაგღალა?! მთელი დღე სახლში ხარ”
მედია აპრილი ესაუბრა სამი შვილის დედას, ირინას (სახელი შეცვლილია), რომელმაც სახელის და გვარის საჯაროდ დასახელება არ ისურვა. ის ქმართან ერთად ცხოვრობს, თუმცა გვიყვება, რომ სახლის საქმეების გაკეთება და ბავშვის მოვლა უმეტესად მას უწევს, მის პარტნიორს კი — ზოგჯერ. მიუხედავად როლების არათანაბარი გადანაწილებისა, მისი თქმით, საზოგადოება მის ქმარს გმირად მიიჩნევს, როცა იგებს, რომ პერიოდულად ისიც ერთვება შინ შრომაში.
“ვალაგებ სახლს, ვაკეთებ საჭმელს, ვრეცხავ ჭურჭელს და სამოსს. მეუღლე გასულია სამსახურში და მოაქვს პროდუქტი, რომლებსაც ვავალებ ან თავისი სურვილით. ზოგჯერ ჭურჭელს რეცხავს, სარეცხს ფენს ან ხსნის. შეუძლია საჭმელიც გააკეთოს, თუ სახლშია.
სამი შვილი გვყავს: 2, 6 და 8 წლის გოგონები. სკოლაში და ბაღში მეუღლე არიგებს, გამოყვანაზე მე ვარ პასუხისმგებელი. მეცადინეობაც ჩემზეა, ძირითადად. ასევე, მათ ფსიქოლოგიურ მდგრადობას უზრუნველვყოფ და ვცდილობ მამასა და შვილებს შორის ჯანსაღი ურთიერთობა შენარჩუნდეს. ვახსენებ, რომ უნდა ეთანაშოს, უნდა ელაპარაკოს, გამოჰკითხოს დღის ამბები, გაასეირნოს და ა.შ. როცა მჭირდება და გასასვლელი ვარ, ტრენინგებზე ან რამე მსგავს საკითხზე, სამსახურიდან ონლაინ მუშაობაზე გადადის და სახლიდან მუშაობს, ბავშვებს იტოვებს და უვლის. თუმცა მთელი სახლი ყირაზე მხვდება და მერე მე მიწევს მოწესრიგება. მათი ყოველდღიური “დრამები” ძირითადად ჩემთან ხვდება და ვცდილობ მამასთანაც გააზიარონ. წიგნის კითხვას ორივე ვინაწილებთ.
როცა ადამიანები იგებენ, რომ ქმარი მეხმარება, ხანდახან ბავშვებს იტოვებს და მე ტრენინგებზე დავდივარ, ან ბავშვები სამსახურში მიჰყავს, ასეირნებს ან წიგნს უკითხავს, გმირად მიიჩნევენ. ჩემგან ჩვეულებრივი ამბავია”, — ამბობს ირინა.
ქალი ითავსებს: მზარეულის, დამლაგებლის, ძიძის, ეკონომისტის, ფსიქოლოგის, მასწავლებლის, მძღოლის და კიდევ უამრავ ფუნქციას სახლში. ანაზღაურება 0. საქმე საქმეზე რომ მიდგება, გეუბნებიან: შენ რამ დაგღალა?! მთელი დღე სახლში ხარ.
შინ შრომისა და ბავშვების მოვლის პროფესიულ საქმიანობასთან შეთავსება იმდენად რთული აღმოჩნდა, რომ ირინას სამსახურიდან წამოსვლა მოუწია.
“მთელი დღე, დილის 7 საათიდან საღამოს 6 საათამდე გასული ვიყავი და გადამწვარი. სახლში ძველებურად გასაკეთებელი მხვდებოდა ყველაფერი. ბავშვებიც მიტოვებული და დარდი მაწუხებდა. ამის გამო ახალი საქმე წამოვიწყე და ახლა სახლიდან ვმუშაობ. თუმცა ეს ნიშნავს, რომ სახლის საქმეები შემინარჩუნდა უკლებლივ და ამას დაემატა ონლაინ მაღაზიის მართვა, კონტენტის შექმნა და მომხმარებლებთან კომუნიკაცია. პროდუქციას ძირითადად შუა ღამისას ვაწარმოებ, როცა ყველას ძინავს, დანარჩენი კი დღის განმავლობაში ხდება. უძილობა და მუდამ მოქოქოლ მდგომარეობაში ყოფნა მოქმედებს ჯანმრთელობაზეც.
კარგი იქნება, ვინმე გეხმარებოდეს საშინაო საქმეებში, თუნდაც სხვა უფროსები, რომლებიც სახლში ცხოვრობენ. ჩვენ შემთხვევაში, 8 ადამიანიდან მხოლოდ სამია მცირეწლოვანი. დანარჩენები ზრდასრულები და დასაქმებულები არიან. მეუღლის ოჯახში ვცხოვრობთ. დედამთილთან, მულთან და მაზლთან ერთად. ყველას ფეხზე ჰკიდია საშინაო საქმე. მათ შორის, პროდუქტების ყიდვა და ჩემი ქმარი ამდენი წლის შემდეგ ძლივს მივიდა იმ აზრამდე, რომ გადასვლაა საჭირო”.
ირინა გვეუბნება, რომ ცდილობს, საზოგადოებრივი წნეხი, რომელიც დედებსა და ქალებზე გარეგნობის მხრივ მოდის, მაქსიმალურად აირიდოს. აღნიშნავს, რომ დიდი ხანია, გარეგნობაში არაფერი შეუცვლია, რაც შესაძლოა, იმის ბრალიცაა, რომ მასაც, როგორც, დედების უმრავლესობას, დროის დეფიციტის გამო, მუდმივ გადარბენაზე უწევს ცხოვრება.
“მხოლოდ თმას ვიღებავ და ეგეც იმიტომ, რომ ძალიან ჭაღარა ვარ პატარა ასაკიდან. ესეც არ მინდა, თუმცა საზოგადოება მაკრიტიკებდა შეუღებავი რომ დავდიოდი. სიამოვნებით ვიქნებოდი ნაცრისფერი. ალბათ მალე მომბეზრდება ეს თმის შეღებვაც. ვცდილობ მხოლოდ ის გავაკეთო, რაც მე მსიამოვნებს და მომწონს და არა საზოგადოებას. თმის, ფრჩხილის თუ ტუჩის ფერი მხოლოდ ჩემი ხასიათის გამოხატვაა. თუმცა ამ ბოლო დროს დიდი ხანია გარეგნობაში არაფერი შემიცვლია”, — ამბობს ირინა.
ირინას მოსაზრებით, სახელმწიფო უნდა ერეოდეს და აღიარებდეს ქალებისა და დედების შრომას. მისი თქმით, განსაკუთრებით მნიშვნელვოანია, დეკრეტული შვებულება და აღნიშნულთან დაკავშირებული პროცედურები. ეს მისთვის განსაკუთრებით მტკივნეული თემაა, რადგან ორსულობის გამო მას როგორც სწავლის შეწყვეტა, ასევე — სამსახურიდან წამოსვლა მოუწია.
“საჭიროა დეკრეტული შვებულების გახანგრძლივება. ასევე, ანაზღაურება დეკრეტული შვებულების მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში და არა — ერთჯერადად. სამსახურში არ უნდა გეკითხებოდნენ, კიდევ აპირებ თუ არა შვილის გაჩენას. ესეც დისკრიმინაციაა. ამის გამო შეიძლება სხვა აარჩიონ.
ქალი ითავსებს: მზარეულის, დამლაგებლის, ძიძის, ეკონომისტის, ფსიქოლოგის, მასწავლებლის, მძღოლის და კიდევ უამრავ ფუნქციას სახლში. ანაზღაურება 0. საქმე საქმეზე რომ მიდგება, გეუბნებიან: “შენ რამ დაგღალა?! მთელი დღე სახლში ხარ.
სწავლის შეწყვეტაც მომიწია ერთი წლით ორსულობის გამო. მერე დეკრეტის გამო სამსახურიდან წამოსვლა. ახლა, იმის გამო, რომ მცირე შემოსავალი მქონდეს, შუაზე ვიხევი”, — აცხადებს ირინა.
ქალების გაორმაგებული შრომა ემანსიპაციასთან ერთად
ქალების ემანსიპირების პროცესებთან ერთად, დაიწყო ქალების დასაქმება და შრომის სანაცვლოდ ანაზღაურების დაწესება. ერთი შეხედვით, ლოგიკური იქნებოდა კაცის, როგორც “მარჩენალისა” და ქალის, როგორც “დიასახლისის” როლების გადააზრება, ოჯახებში შრომის ინდივიდუალური გადანაწილება მათი მოცემულობიდან გამომდინარე. თუმცა, ასე არ მოხდა. შემთხვევათა უმრავლესობაში, როცა დასაქმებული ქალები სტანდარტულ სამუშაო დღეს ასრულებენ, მათ შინ შრომის სახით სახლში მეორე სამუშაო ელით.
ორმაგი სამუშაო, რომელიც წარმოუდგენელი რაოდენობის რესურსს მოითხოვს და ამ რესურსის გაახლებას შეუძლებელს ხდის, ქალებს გადამწვარსა და საკუთარი საჭიროებების დაკმაყოფილებისაგან მაქსიმალურად დაშორებულს ტოვებს. აღნიშნული შრომა იწვევს არამხოლოდ ფიზიკურ, არამედ მენტალურ გადატვირთვასა და გადაწვას, რადგან ერთი სამუშაოს დამთავრებამდე, ისინი მენტალურად უკვე მეორესა და მესამეზე ერთვებიან, წინასწარ ფიქრობენ, რა აქვთ გასაკეთებელი და შემდეგ უკვე ფიზიკურად გადადიან შესრულებაზე. განსაკუთრებით საგულისხმონი არიან დედები, რომლებსაც პროფესიული საქმიანობის შესრულებასთან ერთად, შვილებსა და ოჯახზე ზრუნვა უწევთ: სამუშაო დღის შესვენებაზე ან დასრულების შემდეგ სკოლებში/ბაღებში გარბიან ბავშვების გამოსაყვანად, გზად არკვევენ, როგორ ჩაიარა შვილების დღემ და ცდილობენ ემოციურად მხარი დაუჭირონ მათ. სახლში მისულებს კი შინ შრომა, მათ შორის, ბავშვების მოწესრიგება, საჭმელზე ზრუნვა, მათთან ერთად გაკვეთილების მომზადების პროცესში ჩართვა, მათ გართობაზე ფიქრი და საღამოს მათი ძილის რიტუალების ჩატარება ელით. მსგავს რუტინაში თითქმის შეუძლებელია დროით სიღარიბის არქონა და საკუთარ განტვირთვაზე ფიქრიც კი.
აქვე გასათვალისწინებელია დღესასწაულების პერიოდი ოჯახებში, რომლებიც დასვენებისა და საყვარელ ადამიანებთან დროის გატარების პერიოდი უნდა იყოს. ნაცვლად ამისა, ქალთა უმრავლესობისთვის დღესასწაულებზე ეს რეალობა არ დგება. დღესასწაულები და უქმეები განტვირთვის ნაცვლად სტრესის წყარო ხდება, რადგან ამ პერიოდში ქალებს უწევთ ტრადიციული კერძების მომზადება, სახლის მოწესრიგება, ბავშვებზე 24-საათიანი ზრუნვა, რადგან მათ არდადეგები აქვთ და ა.შ.
რაც მეტ საშინაო სამუშაოს ასრულებს ქალი, მით უარესია მისი მენტალური ჯანმრთელობა — ამას იმ 19 კვლევის მეტაანალიზი გვიჩვენებს, რომლებშიც გლობალურად 70 310 ადამიანი იყო ჩართული და რომელიც 2022 წლის სექტემბერში გამოქვეყნდა.
ამრიგად, ემანსიპაციის სახელით გაწეული ორმაგი სამუშაო, რომელიც საზოგადოებაში ქალებს “რეალიზებული” ადამიანის იმიჯს უქმნის და რომლის გამოც ქალებს აქებენ, მათ რესურსების, ფაქტობრივად, აღუდგენლად გადაწვად უჯდებათ. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ემანსიპაცია ცუდია, ეს ნიშნავს იმას, რომ საშინაო შრომა უნდა იყოს ხილული და განაწილებული.
“ერთხელ თუ აიღებ ყველაფერს შენ თავზე, მერე უკვე გიჭირს იმისგან შორს დგომა”
73 წლის მანანა ჩარკვიანი ტიპურ ოჯახში აღიზარდა — შემომტანები კაცები იყვნენ, ხოლო ქალები — დიასახლისები. ასე მოხდა მისი დაქოწინების შემდეგაც. როგორც მანანა გვიყვება, მიუხედავად იმისა, რომ 20 წლიდან მომდევნო 50 წელი კავშირგაბმულობაში მუშაობდა, ის ასევე იყო დიასახლისი. შედეგად, ოჯახის საქმეები შესრულება, ძირითადად, მას ეკისრებოდა.
“ლეჩხუმში დავიბადე. ოჯახში შრომას ვინაწილებდით. როცა სტუმარი მოვიდოდა, კაცს რატომ უნდა გაეკეთებინა ის, რასაც ქალები აკეთებენ? გოგოებს თუ სუფრის გაწყობა დაევალებოდათ, ბიჭებს შეშას აპობინებდნენ, წყლის მოტანას დაავალებდნენ — ბევრი საქმე იყო სოფელში, მაგრამ ის, რომ გოგოებთან ერთად ბიჭებს სამზარეულოში ეტრიალათ, ნამდვილად არ იყო მიღებული.
ქორწინების შემდეგ საოჯახო საქმეები ძირითადად ჩემზე იყო. იყო რაღაცები, რასაც ჩემი მეუღლე აკეთებდა, მაგალითად, წასასვლელი ან მოსაგვარებელი თუ იყო რაიმე საქმე, ამას ის აკეთებდა, სამსახურთან ერთად. სადილი, დალაგება, დასუფთავება, ბავშვების მიხედვა, ოჯახი, ძირითადად, ჩემზე იყო. ოღონდ ეს იყო შეთანხმებით — მე ვიცოდი, რომ ოჯახში ამას მე ვაკეთებდი. თუ რაიმეს დავავალებდი მეუღლეს, რა თქმა უნდა, აკეთებდა. მე თვითონ მიყვარდა ჩემ თავზე საქმის აღება. ვამბობდი, ამ საქმეს მე თვითონ გავწვდები და მე გავაკეთებ-მეთქი. ერთხელ თუ აიღებ ყველაფერს შენ თავზე, მერე უკვე გიჭირს იმისგან შორს დგომა და გინდა არ გინდა, უკვე შენს მოვალეობაში შედის”, — ჰყვება მანანა ჩარკვიანი.
აღნიშნულ მიდგომას ის ტრადიციებს, აღზრდასა და იმას უკავშირებს, რომ მის ოჯახშიც, ბავშვობაში, სწორედ ასე ხდებოდა. მიუხედავად ამისა, ამბობს, რომ თავიდან რომ იწყებდეს ცხოვრებას, საშინაო საქმის ამგვარ გადანაწილებას მხარს აღარ დაუჭერდა და შეეცდებოდა ოჯახის წევრებს შორის შინ შრომა მეტად დაბალანსებული და გადანაწილებული ყოფილიყო.
“ეს ყველაფერი მოდის იქიდან, სადაც დავიბადე და გავიზარდე. საგარეო საქმეს მამა აკეთებდა და საშინაო საქმეს დედა. დედაც ასე იყო ჩვენ მიმართ: ცდილობდა, უფრო მეტი მას გაეკეთებინა. მნიშვნელობა აქვს, საიდან მოდიხარ. როცა ტრადიციებს უყურებ, მოგყვება ის ძალაუნებურად.
ვამჯობინებდი, რომ ჩემი ოჯახის წევრები ზომიერად ჩამერთო ჩემ ირგვლივ საშინაო საქმეში, იმიტომ, რომ მოგვიანებით იმათთვისაც უფრო მსუბუქი იქნებოდა ცხოვრების გაგრძელება”, — იხსენებს მანანა ჩარკვიანი.
ჩარკვიანი ეხმიანება ორმაგ სამუშაოსა და დროით სიღარიბეს და მის ოჯახში დღესასწაულების პერიოდს იხსენებს. გარდა ამისა, მისი მოსაზრებით, არასამართლიანია, როცა კაცებს იმ სამუშაოსთვის აქებენ, რომლის გაკეთებაც ქალებს ყოველდღიურად ისედაც უწევთ.
“როცა სუფრას გაშლი და ყველაფერი მოწესრიგებული გაქვს, აღარაფერი აღარ გინდა უკვე. ნამდვილად იყო ეს პრობლემა. მიუხედავად იმისა, რომ მეუღლე სადღესასწაულო მზადებაში მეხმარებოდა, პროდუქტების მოტანა იყო თუ რაც იყო, გამზადება იყო ჩემი, მით უმეტეს, როცა ოჯახში ბევრი წევრია და სტუმრებსაც ელოდები. ეს ძალიან შრომატევადი იყო. ვერავინ შეძლებდა იმას, რომ თან სახლის საქმისთვის მიეხედა და პარალელურად თავის იდეალურად მოვლისთვისაც ჰქონოდა დრო, რაც ძალიან ცუდია.
არ ვარ იმის მომხრე მომხრე, რომ კაცები შეაქონ იმის გამო, რასაც ქალები აკეთებენ. სახლის საქმე გაგიკეთე, დავრეცხე, დავალაგე, ბავშვს მივხედე და ბავშვი გაასეირნე. სეირნობა სასიამოვნოც კია. მეც გავაკეთებდი ამას სიამოვნებით, მაგრამ ზოგჯერ არის შემთხვევები, როცა ბავშვის გაყვანის დროც აღარ გრჩება”, — ამბობს ჩარკვიანი.
უხილავი შრომის აღიარება ინდივიდუალურ და სახელმწიფო დონეზე
გაეროს ქალთა ორგანიზაციის რეგიონული პროექტის “ქალთა ეკონომიკური გაძლიერება სამხრეთ კავკასიაში” და პროექტის “კარგი მმართველობა გენდერული თანასწორობისთვის საქართველოში“ ფარგლებში ჩატარებული კვლევის თანახმად, საოჯახო პასუხისმგებლობები მკაფიოდაა გამიჯნული სქესის მიხედვით და თითქმის ყველა საოჯახო საქმე ქალების გასაკეთებელია. ქალებისა და კაცების მიერ ამ საკითხის აღქმა მნიშვნელოვნად არ განსხვავდება: ქალების 94% ამბობს, რომ რეცხვა ჩვეულებრივ ან ყოველთვის მათი პასუხისმგებლობაა, ხოლო კაცების 89% ადასტურებს, რომ ამ საქმეს ჩვეულებრივ ან ყოველთვის მათი პარტნიორი ასრულებს. რაც შეეხება ბავშვების მოვლას, ისიც, ძირითადად, ქალების საქმედ მიიჩვევა: ქალების დაახლოებით 70% ამბობს, რომ ბავშვებზე ზრუნვა ყოველთვის ან ჩვეულებრივ მათი პასუხისმგებლობაა.
აღნიშნული კვლევის თანახმად, აუნაზღაურებელი ზრუნვის შრომის არათანაბარი განაწილება წარმოშობს გენდერულ უთანასწორობას ეკონომიკური და სოციალური თვალსაზრისით, მათ შორისაა: გენდერული სხვაობა დასაქმებაში, ჰორიზონტალური და ვერტიკალური სეგრეგაცია და გენდერული სახელფასო სხვაობა. აუნაზღაურებელი ზრუნვის შრომის ტვირთის გამო ქალები ანაზღაურებად შრომაში იმავენაირად ვერ მონაწილეობენ, როგორც კაცები, და ასევე, ნაკლებად მიუწვდებათ ხელი უკეთესი ხარისხის სამუშაო ადგილებზე. აუნაზღაურებელ ზრუნვის შრომაზე დახარჯულ დროში არსებული გენდერული განსხვავებები ანაზღაურებად შრომაზე დახარჯულ დროში შესაბამის განსხვავებებში აისახება. ამიტომ, ქალებში არასრულგანაკვეთიანი სამუშაო უფრო გავრცელებულია, ვიდრე კაცებში.
იყო ხანგრძლივი პერიოდი, როცა საკუთარი თავისთვის საჭმელი მენანებოდა — რასაც ვამზადებდი, დედასთვის ხომ უნდა დამეტოვებინა და ვითომ საკუთარ თავზეც ვზრუნავდი იმის არ ჭამით, ყოველ დღე საჭმელი რომ არ მქონოდა საკეთებელი.
იმისთვის, რომ უხილავი შრომა ხილვადი და ანაზღაურებადი გახდეს, პირველ ყოვლისა, მისი შრომად კვალიფიცირება სხვადასხვა დონეზე უნდა მოხდეს. შრომის აღიარება საჭიროა, როგორც სახელმწიფოებრივ, ასევე, ინდივიდუალურ, ოჯახის დონეზე. ინდივიდუალური გააზრება კულტურული გარდაქმნის ერთგვარი წინაპირობაა და ხელს უწყობს კოლექტიური ცნობიერების ამაღლებას. ინდივიდუალურ აღიარების დისკურსი ჩვენს ქვეყანაშიც დაწყებულია, თუმცა მისი მასშტაბები მხოლოდ აქტივისტურ წრეებსა და მათ გარშემომყოფებს ფარავს — მათ, ვისაც აღნიშნული საკითხის შესახებ ინფორმაციაზე მეტი წვდომა, ხოლო მოგვიანებით ფიქრის საშუალება აქვთ.
მეორე მხრივ, სახელმწიფოებრივი აღიარება პირველი საფეხურია, რომელიც უხილავ შრომას ლეგიტიმაციას მიანიჭებს და შრომის შემსუბუქებას პოლიტიკურად გაწერს, რისი პრაქტიკაც მეტად განვითარებულ და რესურსულ ქვეყნებში არსებობს.
სახელმწიფო აღიარება მოიცავს ისეთ ქმედით ნაბიჯებს, როგორებიცაა ბაღის, სკოლისა და განათლების სხვა საფეხურების იმგვარად გამართვა, რომელიც დედებს ფიზიკურ და ემოციურ შრომას ნაწილობრივ მაინც ჩამოაშორებს.
გარდა ამისა, საჭიროა, შრომით ბაზარში ჩართვისას ქალების გაძლიერება და ისეთი ხელისშემშლელი ფაქტორის გათვალისწინება, როგორებიცაა ნაადრევი და იძულებითი ქორწინება გოგოებში, წყვეტილი სამუშაო გამოცდილება ორსულობის გამო, საკუთარ თავში ხელახლა ინვერსიტრება და თვითრწმენის მოპოვება დეკრეტული შვებულების შემდეგ.
მნიშვნლოვანია დეკრეტული შვებულების, როგორც აუცილებელი პრაქტიკის დანერგვა, როგორც ქალების, ასევე, კაცების შემთხვევაში. დეკრეტული შვებულების კაცების მიერ გამოყენებაზე დღემდე ვხვდებით ქილიკს, თუმცა რეალურად ეს ერთ-ერთი ყველაზე კარგი პერიოდია კაცებისთვის იმის გადასააზრებლად, რას გადიან ქალები მშობიარობის შემდეგ და რამდენად რთულია ახალშობილის მოვლა საოჯახო საქმეებთან ერთად. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია მოხუცთა მოვლის სერვისები და პანსიონატების კეთილდღეობაზე ზრუნვა, რაც ქალებს ოჯახში ფიზიკურ და ემოციურ შრომას ააცილებს და მათთვის ასე მნიშვნელოვან დროსაც შეუნარჩუნებს.
“დედაზე ერთადერთი პასუხისმგებელი ადამიანი მე ვარ”
ნინა ბაიდაურს ტიპურ ოჯახში არასოდეს უცხოვრია. ის მარტოხელა დედის ერთადერთი შვილია და დედასთან და ბებიასთან იზრდებოდა.
“მარტოხელა დედამ რომ სიბერეში მისახედად გამაჩინა, ამ კლიშეს და ტვირთს სულ ვატარებდი, მაშინაც კი, როცა დედაჩემი ჯერ კიდევ არ იყო ჩემზე დამოკიდებული. საკმაოდ შერყეული ჯანმრთელობა ჰქონდა და საკმაოდ ნაადრევად გახდა ჩემზე მოჯაჭვული ყველა ასპექტში. 2022 წლის 11 ოქტომბერს ეს ინსულტით დაგვირგვინდა. მას მერე ლოგინად არის ჩავარდნილი, მეტყველება წართმეული და ცნობიერებაც ნაწილობრივ შეზღუდული აქვს. მას ჩემ გარდა არ ჰყავს არავინ, მე — მის გარდა. ფიზიკურად, ფინანსურად, ემოციურად და ა.შ. ერთადერთი პასუხისმგებელი ადამიანი დედაზე მე ვარ”, — გვიყვება ნინა.
ნინა ფრილანსერულ რეჟიმში მუშაობდა, როცა დედას ინსულტი დაემართა. ამის შემდეგ, მას ახალი რუტინის შექმნა და მასზე გადაწყობა მოუწია, რადგან სხვა ყველა საჭიროების დაკმაყოფილებასთან ერთად, დამხმარის აყვანა ფინანსურად შეუძლებელი იყო.
“პირველ თვეებში მეგობრები დამეხმარნენ ფინანსურად და ამან ფორა მომცა, რომ პანიკაში არ ჩავვარდნილიყავი, ახალი რუტინა შემექმნა და მოვრგებოდი. ჩემს პროფესიებს შორის არის თარგმნა და ფოტოგრაფია და ორივე ძირითადად მაძლევს საშუალებას, რომ პერიოდულად რაღაც შეკვეთები ავიღო. ახლა ძალიან დიდ და სერიოზულ წიგნზე დავიწყე მუშაობა და ვერაფრით ვახერხებ ამ რუტინაში ჩაჯდომას. თარგმნა ყურადღების ძალიან დიდ კონცენტრაციას, საქმეში შესრუტვას მოითხოვს. ყოველი წყვეტა, იძულებითი თუ პროკრასტინატორული, უკან გხევს და საქმეს ართულებს. ძალიან მიჭირს მუშაობა.
დედას პროგრესი აქვს, ძალიან ნელი, თუმცა მაინც პროგრესი. ოღონდ ეს პროგრესი არათუ ჩემს მეტ თავისუფლებაში და დამოუკიდებლობაში ითარგმნება, არამედ პირიქით — ახლა უფრო მეტ ყურადღებას მოითხოვს. დილით 06:00 საათიდან 07:00 საათამდე შუალედში ვიღვიძებ და საოჯახო საქმეებში და მის მოვლაში ისე მოდის საღამოს 9 და 10 საათი, რომ გადაბმულად ერთი საათი ვერ ვახერხებ მუშაობას. გვიან ღამით უბრალოდ ენერგია აღარ მიმყვება და ტვინი ვეღარ მიმუშავებს ისე, რომ ღამის საათები ნაყოფიერად გამოვიყენო.
გარემოს წნეხიც არის, არაპირდაპირი, უფრო ინტერნალიზებული თვითგვემა. რომ ერთადერთი შვილი ვარ და მასაც და საკუთარ თავსაც ახლა უნდა დავუმტკიცო, რომ არ ვარ ცუდი შვილი. გავაბათილო კონფლიქტის დროს წამოძახებული “შენს ხელში არ ჩამაგდოს ღმერთმა”.
იყო ხანგრძლივი პერიოდი, როცა საკუთარი თავისთვის საჭმელი მენანებოდა — რასაც ვამზადებდი, დედასთვის ხომ უნდა დამეტოვებინა და ვითომ საკუთარ თავზეც ვზრუნავდი იმის არ ჭამით, ყოველ დღე საჭმელი რომ არ მქონოდა საკეთებელი.
ზაფხულამდე იყო თვეები, როცა ვსწავლობდი. მეუბნებოდნენ, რომ ფანტასტიკის სფერო იყო, რასაც ვაკეთებდი და მეც მიკვირდა, რას და როგორ ვახერხებდი. რეალურად, დიახ, დიდ ენერგიას და ძალისხმევასაც მოითხოვდა ჩემგან, მაგრამ ამავე დროს, ეს იყო გარესამყაროსთან კავშირის და იმის საშუალება, რომ საკუთარი თავი არ დამეკარგა, 24-საათიანი მომვლელის მიღმაც დამენახა”, — გვიყვება ნინა.
ნინა აღწერს, როგორ უჭირს გამონახოს თავისთვის საინტერესო აქტივობებისთვის ხან ფული, ხან ენერგია და ხანაც — დრო. აღნიშნული რესურსების გამოყენებას ის პროფესიულ საქმიანობასა და უპირველესად, დედის მოვლისთვის ამჯობინებს, ხოლო იმ იშვიათ შემთხვევებს, როცა იმას აკეთებს, რაც თვითზრუნვას უკავშირდება, გაბმულად სდევს დანაშაულის განცდა.
“ხანდახან ვაიძულებ თავს რაღაცებს. აი, მაგალითად D ვიტამინის და ომეგა 3-ის სმა დავიწყე. გამოკვლევები არ გამიკეთებია, სამაგისო რესურსები ვერ ვიპოვე/გავიმეტე, თავად დავიდგინე, მაგრამ, მგონი, წამადგა. სახლში ვარჯიშს ვცდილობ კვირაში რამდენიმე დღე და ხანდახან მაგაზეც სინდისი მქენჯნის, რომ ეგ დრო, სანამ ვივარჯიშე, ჯობდა, რომ თარგმანში გამომეყენებინა. როცა დავდიოდი სასწავლებელში, უცბად ხელში რაც მომხვდებოდა, ისე ჩაცმული და გაბურძგნილი არც ერთხელ გავსულვარ და პირიქით მსიამოვნებდა ეს. ახლა იშვიათად გავდივარ, მაგრამ ისე ვემზადები ხოლმე, თითქოს, მნიშვნელოვან პაემანზე მივდიოდე. მოკლედ, თავი მიჭირავს, ქეჩოთი. არ დავცემულვარ და არ ვეცემი. ხანდახან მაქვს ჩამოშლის ეპიზოდები, ეს განსაკუთრებით PMS-ის დროს შეიმჩნევა, მაგრამ რა ვქნა. დიდად სინდისიც აღარ მქენჯნის მაგის გამო. პირველ თვეებში მაწუხებდა და მაგ ჩამოშლას თვითგვემა მოსდევდა ხოლმე. ფინანსებზე მუდმივი შფოთვა დამყვება, მუდმივი. მაგრამ როცა მდიდარი არც არასდროს ყოფილხარ, ამასთანაც ადაპტირებული ხარ.
ყოფილა მომენტები და არაერთი, ტირილამდე რომ მეზარებოდა ბანაობაც კი. არ ვიცი, ეს როგორ ჟღერს, მაგრამ მართლა ძალით შემიგდია თავი აბაზანაში, ან არ შემიგდია და დამიკიდებია.
ფოტოგრაფია, ბოდიალი, მეგობრები, გართობა პრაქტიკულად გამორიცხულია, ან ძალიან მინიმალური დოზითაა. კინოს მივუბრუნდი. აი, ღამით, როცა ვხვდები, რომ მუშაობის თავი არ მაქვს, მაგრამ ჯერ ძალიან არც მეძინება, მაგ დროს კინო დავიბრუნე და ეგ მაბედნიერებს.
იყო ხანგრძლივი პერიოდი, როცა საკუთარი თავისთვის საჭმელი მენანებოდა — რასაც ვამზადებდი, დედასთვის ხომ უნდა დამეტოვებინა და ვითომ საკუთარ თავზეც ვზრუნავდი იმის არ ჭამით, ყოველ დღე საჭმელი რომ არ მქონოდა საკეთებელი. დედას ხომ ვერ გადავატარებდი ჯანქებზე და ნახევარფაბრიკატებზე. ამიტომ ჯანსაღი საკვები იყო მისთვის და მე გადავდიოდი რაღაც “ნაგავზე”. ახლა აღარ ვშვები ეგრე”, — ამბობს ნინა.
ნინას თქმით, ეს ემოციური ტვირთი ძალიან მძიმეა იქიდან გამომდინარე, რომ მარტოა და არავინ ჰყავს, ვისაც თუნდაც ემოციურ პასუხისმგებლობას გაუნაწილებს, ვისაც გადაწყვეტილებას შეუთანხმებს.
ის საუბრობს შინ შრომის სახელმწიფოებრივ დონეზე აღიარების აუცილებლობაზე, რომელიც, შემთხვევიდან შემთხვევამდე, ოჯახის ინდივიდუალური საჭიროების მიხედვით უნდა განსაზღვრავდეს, რა სახის შრომის შემსუბუქება სჭირდება ქალს. ნინასა და დედამისის შემთხვევაში, ეს ხანდაზმულების მოვლა და მათ კეთილდღეობაზე ზრუნვაა. ნინა ყურადღებას ამახვილებს დაუსრულებელ, ჩახლართულ ბიუროკრატიულ პროცედურებსა და ინსულტის რეაბილიტაციის პროგრამის “უსარგებლობასა და პაციენტთა საჭიროებებზე არმორგებაზე”, რომელთა გადალახვის შემდეგ, მისთვის იდეალური იქნებოდა კვირაში რამდენჯერმე მომვლელით უზრუნველყოფა.
“ჩემი პირადი შემთხვევა იქნება თუ ნებისმიერი სხვა, გვჭირდება სისტემა, რომელიც მთლიანად გამართული ბიო-ფსიქო-სოციალური მოდელით იფუნქციონირებს, ბენეფიციარის თუ მასზე მზრუნველის ინდივიდუალურ საჭიროებებს, გონივრული მისადაგების პრინციპებს დაეყრდნობა და ამის მიხედვით გექნება ალტერნატივები შემოსათავაზებლად. ამას კიდევ სჭირდება ძლიერი ეკონომიკა, სტაბილური, თანმიმდევრული სოციალური პოლიტიკა, დრო, ჭკვიანი, შეგნებული თავები და შრომისმოყვარე ხალხი ზემოთ. ამიტომ პერსპექტივაშიც კი არ ვარ ამ მხრივ იმედიანად. ვგულისხმობ აქ და ამჟამად, საჩემოდ, თორემ ოდესმე მოვესწრები რამე მიახლოებულს ამ ქვეყანაში, იმედია. დღევანდელი მოცემულობით, რაც შეიძლება სახელმწიფოსგან მივიღო, ისიც იმ შემთხვევაში, თუ ბიუროკრატიის ლაბირინთებიდან თავი დავაღწიე, არის კვირაში ორჯერ ან სამჯერ ორი საათით შინმომვლელის დახმარება”.
