მედია აპრილი წარმოგიდგენთ ქალთა ფონდის პროექტის, ფემინსტრიმის სერიას. პოდკასტები მოიცავს ავტორების პერსონალურ მოსაზრებებს.
ავტორი: ქეთი ხუციშვილი
მოგესალმებით, მე ქეთი ხუციშვილი ვარ, სოციალური მუშაკი და გენდერის მკვლევარი. ფემინსტრიმის ამ და შემდეგ ეპიზოდებში მიმოვიხილავ ბავშვზე ზრუნვის სისტემებს საქართველოში, ძალადობის საყურადღებო ნიშნებს; მოისმენთ პრაქტიკულ რჩევებს ვის, როდის და როგორ მივმართოთ საჭიროების შემთხვევაში. ვისაუბრებთ ქალების — როგორც დედების, მინდობითი აღმზრდელების, სოციალური მუშაკებისა და სხვა დამხმარე პროფესიონალების შესახებ, რომლებიც ბავშვთა დაცვის პროცესში საკვანძო როლს ასრულებენ.
პოდკასტების მომზადების პროცესში ყველანაირად ვეცდები თავიდან ავირიდო სპეციფიკური სამართლებრივი ტერმინები ან თან სათანადო განმარტებებიც მოვაყოლო, თუმცა, შესაძლოა ყოველთვის არ გამომივიდეს, ამიტომ ჩემს მსმენელს ვთხოვ, ამ საკითხს გაგებით მოეკიდოს.
ბავშვთა დაცვის ეროვნული სისტემის განსაზღვრება საკმაოდ ვრცელია და მას სრულყოფილად განმარტავს ბავშვის უფლებათა დაცვის კოდექსი. მარტივად რომ ვთქვათ, ეს გულისხმობს ბავშვების დაცვას ყველგან, სადაც ბავშვია. იქნება ეს განათლების, ჯანმრთელობის დაცვისა და მართლმსაჯულების სისტემები, თუ ოჯახი და სხვა არაფორმალური გარემო.
ჩემი დღევანდელი პოდკასტი ბავშვზე ზრუნვის სისტემას ზოგადად არ მიმოიხილავს, არამედ უფრო ვიწროდ ე.წ. მზრუნველობამოკლებული ბავშვების მიმართ სახელმწიფო ზრუნვის პოლიტიკას შეეხება. გავიხსენებთ ისტორიას, თუ რა რეფორმა განიცადა სახელმწიფო ზრუნვამ ბოლო 20-25 წლის განმავლობაში, როგორი სახე აქვს მას დღეს, ვისაუბრებთ ქალების როლზე ბავშვზე ინსტიტუციური ზრუნვის პროცესში და საილუსტრაციოდ რამდენიმე მაგალითსაც მიმოვიხილავთ.
როცა საქართველოში ბავშვთა დაცვის რეფორმაზე ვსაუბრობთ, პირველი, რაც გვახსენდება, ეს დიდი ზომის ბავშვთა სახლების დაშლაა. ეს პროცესი 2000-იანი წლებიდან დაიწყო და შეეხო უმეტესობა ბავშვთა სახლს, სკოლა პანსიონებსა თუ სხვა დიდი ზომის სამზრუნველო დაწესებულებებს. ხოლო იქ მცხოვრები ბავშვები საკუთარ ოჯახებში დაბრუნდნენ ან ოჯახთან მიახლოებულ გარემოში განთავსდნენ. ამ პროცესს ხშირად დეინსტიტუციონალიზაციის სახელით მოიხსენიებენ ხოლმე.
რეფორმას წინ უსწრებდა იმის გადააზრება, რომ ბავშვს ინდივიდუალური და არა კოლექტიური ზრუნვა სჭირდება, რომ დიდი ზომის ბავშვთა სახლში, სადაც შესაძლოა 50, 100 და კიდევ უფრო მეტი ბავშვი ერთდროულად ცხოვრობდეს, ისინი მოკლებულნი არიან ფიზიკურ, ემოციურ ზრუნვას, მხარდაჭერას, ვერ იყალიბებენ ჯანსაღ მიჯაჭვულობას, რაც შემდგომში ზრდასრულ ასაკში ცხოვრებაში სხვადასხვა პრობლემას და სირთულეს უქმნით. დღესდღეობით ჯანსაღი მიჯაჭვულობა ბავშვსა და მზრუნველს შორის ბავშვის განვითარებაში უმნიშვნელოვანეს გარემოებად მიიჩნევა.
მიჯაჭვულობის ცნების გაჩენა ბრიტანელი ფსიქიატრის, ჯონ ბოულბის სახელს უკავშირდება. მისი მიგნებებით, სანდო მიჯაჭვულობის ქონა დაბადებიდან ადამიანის ზრდასრულ ცხოვრებასაც განსაზღვრავს და მენტალური მდგრადობის წინაპირობაა. ასეთი კავშირების დამყარება კი დიდი ზომის დაწესებულებაში, კოლექტიური ზრუნვის ფორმების პირობებში ნაკლებ შესაძლებელია. მსმენელისთვის უცხო არც იმის გაგება იქნება, რომ დიდი ბავშვთა სახლებიდან ხშირად გვსმენია ბენეფიციართა მიმართ სასტიკი მოპყრობის ფაქტების შესახებ. შესაბამისად, საჭირო იყო ალტერნატიული ზრუნვის ფორმების გამონახვა და პროცესის უმტკივნეულოდ და ბავშვთა საუკეთესო ინტერესის პრინციპით წარმართვა.
ალტერნატიული ზრუნვა დღესდღეობით საქართველოში რამდენიმე სახის არსებობს — მცირე საოჯახო ტიპის სახლები, სადაც მაქსიმუმ 8 ბავშვი ცხოვრობს, მინდობითი აღზრდა — რომელიც გულისხმობს ნათესაურ, ანუ ბავშვის ბიოლოგიურ ნათესავებთან განთავსებას საცხოვრებლად, არანათესაური — სახელმწიფოს მიერ წინასწარ შერჩეულ და მომზადებულ მინდობით აღმზრდელებთან განთავსებას. დღეს არავინ დავობს იმის შესახებ, რომ ოჯახი ის ფუნდამენტური ჯგუფია, სადაც ბავშვის განვითარებისთვის ყველაზე ბუნებრივი და სასურველი გარემოა შექმნილი. ხოლო შემთხვევები, როცა ბიოლოგიური ოჯახები ვერ ზრუნავენ ბავშვებზე, სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევას და ალტერნატიული ფორმების გამოძებნას გულისხმობს. საქართველოში ამ ეტაპზე პასუხისმგებელი უწყება სახელმწიფო ზრუნვის სააგენტო, საჭიროების მიხედვით, სხვა სახელმწიფო ინტიტუტები და სასამართლოა.
მსმენელს მინდა კიდევ ერთხელ განვუმარტო, რომ სახელმწიფოს პოლიტიკაა დაიცვას ბავშვი სახელმწიფო მზრუნველობაში მოხვედრისგან და გაკეთდეს ყველაფერი, რათა მისი ბიოლოგიურ ოჯახში შენარჩუნება მოხდეს. ბავშვთა დაცვის პროფესიონალები ვიცნობთ ისეთ ხატოვან ტერმინსაც, როგორიც ჭიშკრის დარაჯობაა. ის მოიაზრებს ყველა ღონისძიების ერთობლიობას, რაც უნდა გაკეთდეს, რათა თავიდან ავირიდოთ სახელმწიფო ზრუნვაში გადასვლა.
და მაინც, ზოგჯერ მივდივართ მოცემულობასთან, როცა სახელმწიფო მზრუნველობა გარდაუვალი ხდება. მოდით, ვისაუბროთ, ამ პროცესის შესახებ, გავიცნოთ ვინ არიან ის ადამიანები, ვისაც ამ ურთულესი პროცესის წარმართვის და კონტროლის ვალდებულება აქვს. სახელმწიფო ზრუნვის სისტემაში ჩართული აქტორების უმეტესობა ქალია — მშობლები, მიმღები მშობლები, აღმზრდელები თუ სოციალური მუშაკები. ჩვენ, სოციალური მუშაკები, სამწუხაროდ არც თუ იშვიათად ვდგებით იმ მოცემულობის წინაშე, როცა ბავშვის ოჯახისგან განცალკევება ხდება საჭირო. მინდა ერთ-ერთ ბოლო გახმაურებულ შემთხვევაზე შევაჩერო თქვენი ყურადღება. შემთხვევა რამდენიმე თვის წინ ერთ-ერთ სამშობიარო სახლში მოხდა. დედამ ახალშობილი დატოვა, ხოლო ამ სახლის სამშობიარო ბლოკის ხელმძღვანელმა ქალი საზოგადოებრივ სამსჯავროზე გამოიყვანა და თქვა, რომ მიუხედავად ყველა ზომისა, დედას ჩვილის მიტოვება ვერ გადააფიქრებინეს. როგორც მეანი თავის ფეისბუქ პოსტში წერდა, დედას პატიოსანი სახელის დაკარგვის ისე ეშინოდა, რომ ჩვილის მიტოვებაც კი გადაწყვიტა. ეს კლასიკური მაგალითია, როცა ქალი თავისი ბიოლოგიური მოცემულობის, კულტურული და გენდერული როლების გამო აღმოჩნდება ხოლმე განსაკუთრებით რთული გადაწყვეტილების მიღების წინაშე და შესაბამისად, განკითხვის მთავარ ობიექტად იქცევა, ხოლო ბავშვის დასაცავად სახელმწიფო ზრუნვა ხდება საჭირო.
როდესაც ბავშვზე ზრუნვის პასუხისმგებლობაზე ვსაუბრობთ, ცხადია, მშობლებს და ახლო ნათესავებს ყველაზე დიდი როლი აქვთ, თუმცა, ზოგჯერ ამის გაკეთების — არავითარი რესურსი. ასეთ შემთხვევაში პასუხისმგებელი სახელმწიფოა. მთავარი პროფესიონალი, ვინც ბავშვზე ზრუნვის სისტემაში საკვანძო როლს ასრულებს, სოციალური მუშაკია. ხოლო მზრუნველობაში გადასული ბავშვის დროებითი აღმზრდელი — მიმღები მშობელი. მინდობითი აღზრდისა და შვილად აყვანის შესახებ კანონის თანახმად, მიმღები მშობელი შესაძლოა დედობილი ან მამობილი, ან ორივე იყოს, თუმცა პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ უმრავლეს შემთხვევაში მხოლოდ ქალები ირგებენ ამ როლს. ისევე, როგორც სოციალური მუშაკების უმრავლესობა ქალია. სოციალური მუშაკი ამ შემთხვევაში ერთდროულად მხარდამჭერისა და მაკონტროლებლის ფუნქციას ასრულებს. ბავშვის ეთნიკური, რელიგიური, კულტურული მოცემულობიდან, ჯანმრთელობის მგდომარეობიდან, ინტერესებიდან და სხვა გარემოებებიდან გამომდინარე საზღვრავს ალტერნატიულ ზრუნვაში ანუ მინდობით აღზრდაში ვისთან განთავსდეს, რომელი მინდობითი მშობლის ოჯახური გარემო იქნება მისთვის ყველაზე ახლო, ბუნებრივი და უსაფრთხო. ხოლო მას შემდეგ, რაც ბავშვი მინდობით მშობელთან თუ მშობლებთან გადადის საცხოვრებლად, სოციალური მუშაკი რეგულარულ, რუტინულ და ხანაც მოულოდნელ ვიზიტებს ახორციელებს, რათა დარწმუნდეს, რომ ბავშვზე ზრუნვა სათანადოდ ხდება. ამავდროულად, არ გვავიწყდება, რომ ბიოლოგიურ ოჯახებზე ზრუნვა, დისფუნქციის მიზეზების აღმოფხვრა, გაძლიერება უნდა გავაგრძელოთ, რათა შევძლოთ მომავალში ბავშვის ბუნებრივ წიაღში დაბურნება, რასაც სამართლებრივად რეინტეგრაციის სახელით მოვიხსენიებთ.
რეფორმის შემდგომი ბავშვზე ზრუნვის სისტემა საქართველოში მიახლოებულია სხვადასხვა მოწინავე ქვეყნის ზრუნვის სისტემებთან. თუმცა, ხშირად მოისმენთ კრიტიკას პრევენციული ღონისძიებების სიმწირის, სოციალური მუშაკებისა და მიმღები მშობლების კრიტიკული დეფიციტის და სხვა პრობლემების შესახებ, რის პირისპირაც დღეს ვდგავართ.
ოდნავ შორიდან რომ შევხედოთ, ბავშვზე ზრუნვის სისტემა შეიძლება წარმოგვიდგეს როგორც ქალები ქალების წინააღმდეგ, არა იმიტომ, რომ მათ — დედებს, მიმღებ მშობლებსა და სოციალურ მუშაკებს რამე გასაყოფი ან ურთიერთსაწინააღმდეგო შეიძლება ჰქონდეთ, არამედ იმიტომ, რომ ასეთი მოწყობა გვაქვს. ბავშვის უფლების დამოუკიდებლად მშობლის უფლებისგან განხილვა ალბათ ერთ-ერთი შეცდომაა. ვაღიარებთ, რომ ძალიან მწირია იმ ქალების მხარდაჭერა, რომლებიც “ვერ შედგნენ” სანდო მშობლებად, არც ვმსჯელობთ იმის შესახებ, თუ რატომ არ გამოუვიდათ ეს. არც სოციალური მუშაკების უდიდესი ემოციური, ფიზიკური და ინტელექტუალური შრომის დაფასება გვინახავს, არც მიმღები მშობლების/დედობილების შრომის შესახებ გვსმენია რამე. ბოლოს და ბოლოს, ეს ადამიანებიც დასაქმებული არიან და არაერთ ბენეფიტს იმსახურებენ – შვებულებას, სამედიცინო დაზღვევას და სხვა.
შეიძლება მოგეჩვენოთ, რომ პოდკასტს პესიმისტურ განწყობაზე ვასრულებ, თუმცა ასე არ არის. შემდეგ ეპიზოდებში ვისაუბრებთ სოციალური მუშაკების კოლექტიურ ბრძოლასა და გაფიცვაზე, მოგიყვებით, როგორ ერთიანდებიან ქალი პროფესიონალები საკუთარი შრომის უფლებებისა და ბავშვთა კეთილდღეობის დასაცავად საქართველოში.