გენდერული თანასწორობა საქართველოში კვლავ ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და აქტუალურ სოციალურ საკითხად რჩება. ის ზეგავლენას ახდენს არა მხოლოდ ქალებისა და კაცების სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცხოვრებაზე, არამედ განსაზღვრავს ქვეყნის დემოკრატიული განვითარების, სოციალური სამართლიანობისა და ეკონომიკური ზრდის მიმართულებებსაც.

მართალია, ბოლო წლებში საქართველომ პროგრესი განიცადა გენდერული თანასწორობის პოლიტიკების, კანონმდებლობისა და ინსტიტუციური მექანიზმების გაუმჯობესებაში, მაგრამ ეს ფორმალური მიღწევები ხშირად არ შეესაბამება საზოგადოებრივი ნორმებისა და მოლოდინების პროგრესირების ტემპს. ტრადიციული შეხედულებები ჯერ კიდევ მყარად არის გამჯდარი საზოგადოებაში — და ზოგიერთ სფეროში, როგორიცაა ოჯახური როლები და პოლიტიკური მონაწილეობა, შეინიშნება პატრიარქალური ნორმების გაძლიერების ტენდენციაც. სწორედ ამიტომ, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმის გაანალიზება, თუ როგორ აღიქმება გენდერი ყოველდღიურ ცხოვრებაში მთელი ქვეყნის მასშტაბით.

ამ სტატიაში მიმოვიხილავთ 2024 წლის ორ მნიშვნელოვან კვლევას:

• „გენდერული თანასწორობის მიმართ დამოკიდებულებების კვლევას საქართველოში“ (GEAS), რომელიც ჩაატარა გაეროს ქალთა ორგანიზაციამ (UN Women). მასში გამოკითხულია 1 238 რესპონდენტი (16+ წლის) მთელი საქართველოს მასშტაბით, პირისპირ გამოკითხვის მეთოდით. კვლევა ფოკუსირებულია გენდერულ სტერეოტიპებსა და საზოგადოებრივ ნორმებზე ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში.
• IMAGES კვლევას „კაცები, ქალები და გენდერული ურთიერთობები საქართველოში“, რომელიც განხორციელდა გაეროს განვითარების პროგრამისა (UNDP) და გაეროს მოსახლეობის ფონდის (UNFPA) მიერ. მასში გამოკითხულია 2408 რესპონდენტი (18+ წლის), პირისპირი ინტერვიუს მეთოდით. ეს არის გრძელვადიანი კვლევის ნაწილი, რომელიც ერთმანეთს ადარებს 2013, 2019 და 2024 წლების მონაცემებს და აანალიზებს გენდერული თანასწორობის აღქმას, ოჯახურ როლებს, ლიდერობასა და ძალადობას, რათა გამოავლინოს დამოკიდებულებების ცვლილებები დროთა განმავლობაში.

ერთად, ეს ორი კვლევა ქმნის გენდერული დინამიკის საკმაოდ სრულყოფილ სურათს საქართველოში. ამ სტატიაში მიმოვიხილავთ ამ მხრივ არსებულ მთავარ ტენდენციებს, წინააღმდეგობებსა და პოლიტიკურ გამოწვევებს, ასევე ვისაუბრებთ შესაძლო რეკომენდაციებზე მომავალი პროგრესისთვის.

გენდერული თანასწორობისა და სოციალური ნორმების აღქმა

საქართველოს მოსახლეობის შეხედულებები გენდერული თანასწორობის შესახებ აერთიანებს როგორც პროგრესს, ისე არსებულ გამოწვევებს. GEAS კვლევის მიხედვით, 47% ფიქრობს, რომ ქვეყანაში გენდერული თანასწორობა მიღწეულია, რაზეც კაცებისა (48%) და ქალების (47%) შეხედულებები თითქმის იდენტურია. ამ მოსაზრებას არ ეთანხმება 41%.

აღსანიშნავია, რომ IMAGES კვლევის მიხედვით, გენდერული უთანასწორობის აღქმა შემცირებულია — თუ 2019 წელს გამოკითხულთა 58.7% ფიქრობდა, რომ გენდერული უთანასწორობა საქართველოში მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენდა, 2024 წელს ეს მაჩვენებელი 38.7%-მდე შემცირდა. თუმცა, იმ მოსაზრებას, რომ ქალთა უფლებების გაფართოება კაცებისთვის დანაკარგია, უფრო მეტი ადამიანი იზიარებს:

• 18.7% თვლის, რომ ქალების მიერ უფლებების მოპოვება კაცებისთვის მათ დაკარგვას ნიშნავს (2019 წელს — 10.3%).
• 20.7% ფიქრობს, რომ ქალთა დასაქმება კაცებს სამუშაო ადგილებს ართმევს, რაც, 2019 წლის 7.6%-იან მაჩვენებელთან შედარებით, თითქმის სამჯერ გაიზარდა.

მიუხედავად იმისა, რომ გენდერული თანასწორობის მხარდაჭერა იზრდება, ეკონომიკური შიშები მის მიმართ წინააღმდეგობას ასაზრდოებს, რაც შრომის ბაზარზე ცვლილებების მიმართ საზოგადოებაში არსებულ შეშფოთებას ასახავს.

განათლება

განათლება ბიჭებისა და გოგოებისთვის ერთნაირად მნიშვნელოვნადაა აღქმული, თუმცა საზოგადოებრივი ნორმები მაინც ახდენს გავლენას შესაძლებლობებსა და კარიერულ გზებზე. GEAS კვლევის მიხედვით, 88% არ ეთანხმება მოსაზრებას, რომ ბიჭების უმაღლესი განათლება გოგოებისაზე მნიშვნელოვანია, მაგრამ ბევრი ფიქრობს, რომ მათი თემი უპირატესობას მაინც ბიჭების განათლებას ანიჭებს, განსაკუთრებით რეგიონულ დასახლებებში და ეთნიკური უმცირესობების ჯგუფებში. ეს იმაზე მიანიშნებს, რომ ფორმალური თანასწორობა არსებობს, მაგრამ სოციალური მიკერძოებები მაინც რჩება.

► მიუხედავად იმისა, რომ უმრავლესობა ქალების უმაღლეს განათლებას მხარს უჭერს, 71%-ის აზრით, ქალებმა კარიერაზე მეტად ოჯახზე უნდა გაამახვილონ ყურადღება, რაც ზღუდავს მათ პროფესიულ არჩევანს.

რეალური პროგრესისთვის აუცილებელია გენდერული ბალანსის უზრუნველყოფა ყველა საგანმანათლებლო მიმართულებაში და საზოგადოების შეხედულებების შეცვლა ქალების როლთან დაკავშირებით. მიუხედავად იმისა, რომ ახალგაზრდა თაობა უფრო ღიაა თანასწორობისადმი, საზოგადოებრივი მიკერძოებები მაინც ზღუდავს ქალების შესაძლებლობებს საქართველოში.

სამსახური და დასაქმება

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს მოქალაქეების უმრავლესობა ქალების დასაქმებას მხარს უჭერს, ტრადიციული შეხედულებები კვლავ ზღუდავს მათ შესაძლებლობებს. GEAS კვლევის მიხედვით, 83% ფიქრობს, რომ ქალის დამოუკიდებლობისთვის მნიშვნელოვანია სამსახურის ქონა, თუმცა, 48%-ის აზრით, ეკონომიკური კრიზისის დროს კაცებს უნდა მიენიჭოთ დასაქმების პრიორიტეტი. გარდა ამისა, 75% მიიჩნევს, რომ ზოგიერთი პროფესია ქალებისთვის შეუფერებელია, რაც პროფესიების გენდერული ნიშნით სეგრეგაციას აძლიერებს.

ქალების კარიერულ განვითარებას ასევე ზღუდავს სოციალური მოლოდინები. 71%-ის აზრით, ქალებმა ნაკლები უნდა იმუშაონ და ყურადღება ოჯახზე გაამახვილონ, ხოლო 69% ფიქრობს, რომ დედის მუშაობა ბავშვებისთვის საზიანოა, მაშინ როცა მამების შემთხვევაში ეს მხოლოდ 16%-მა აღნიშნა.

► აღსანიშნავია, რომ რეგიონული განსხვავებები აქაც შესამჩნევია — რეგიონებში მცხოვრები მოსახლეობა და ეთნიკური უმცირესობები უფრო მეტად უჭერენ მხარს კაცების დომინანტურ დასაქმებას, ხოლო ქალაქებში, განსაკუთრებით თბილისში, უფრო მეტად უჭერენ მხარს სამუშაო გარემოს თანასწორობას.

ლიდერობა და მონაწილეობა

ქალების პოლიტიკური მონაწილეობის მხარდაჭერა იზრდება, თუმცა სკეპტიციზმი კვლავ არსებობს. IMAGES-ის მიხედვით, კაცების 54.1% მხარს უჭერს გენდერულ კვოტირებას (2019 წელს – 44.4%), თუმცა ფოკუს ჯგუფებში ბევრი კვლავ მიიჩნევს, რომ წარმატება დამსახურებით უნდა მიიღწეს და არა — გენდერული მექანიზმებით. ამასთან, ქალების 71.6% და კაცების 51.8% ფიქრობს, რომ ქალების პოლიტიკური ჩართულობის ზრდა ქვეყნისთვის სასარგებლო იქნება. ეს მაჩვენებლები 2019 წელთან შედარებით თითქმის არ შეცვლილა.

ქალების პოლიტიკაში მონაწილეობის მთავარ ბარიერად ოჯახური ვალდებულებები რჩება: GEAS-ის მიხედვით, 49% სწორედ მათ ასახელებს პირველ დაბრკოლებად, ხოლო 27% – ტრადიციულ გენდერულ როლებს. მხოლოდ 9% მიიჩნევს, რომ არანაირი ბარიერი არ არსებობს. უფროსი ასაკის და რეგიონებში მცხოვრებლები უფრო ხშირად აღიქვამენ ოჯახურ ვალდებულებებს ქალების პოლიტიკური მონაწილეობისთვის შემზღუდველ ფაქტორად. ფოკუს ჯგუფებში ბევრი კაცი ამბობს, რომ ქალები ნაკლებად შეეფერებიან პოლიტიკას გადაწყვეტილებების ემოციურად მიღებისა და მზრუნველობის პასუხისმგებლობის გამო.

GEAS-ის მიხედვით, მოსახლეობის 43% ფიქრობს, რომ ქალ პოლიტიკოსებს კაცები თანასწორად არ ექცევიან, მაშინ როცა 46% მიიჩნევს, რომ ქალი პოლიტიკოსები კაცებს სამართლიანად ეპყრობიან — ეს ორმაგი სტანდარტის მაგალითია. IMAGES-ის მიხედვით, ბევრი კაცი ქალების პოლიტიკაში ნაკლებ წარმომადგენლობას ლიდერული თვისებების ნაკლებობას მიაწერს.

ამ სტერეოტიპებს მედიაც ამყარებს: GEAS-ის თანახმად, 69% ამბობს, რომ კაცები მედიაში წარმოჩენილები არიან ლიდერებად და მარჩენლებად, ხოლო 64%-ის აზრით — ქალები დედებად და მზრუნველებად.

IMAGES-ის მიხედვით, პოლიტიკური აქტიურობა ორივე სქესისთვის დაბალია, თუმცა განსხვავებული ფორმით გამოიხატება:

• კაცები (33.3%) უფრო ხშირად ესწრებიან საპროტესტო აქციებს, ვიდრე ქალები (27.6%), რაც ფორმალურ პოლიტიკაში მათ პოზიციას ამყარებს;
• ქალები (17.1%) კი უფრო მეტად გამოთქვამენ საკუთარ აზრს სოციალურ, რელიგიურ და პოლიტიკურ თემებზე, ვიდრე კაცები (13.8%).

მიუხედავად იმისა, რომ გენდერული თანასწორობის მხარდაჭერა იზრდება, ფესვგადგმული სტერეოტიპები და ოჯახური მოლოდინები კვლავ ზღუდავენ ქალების ლიდერობის შესაძლებლობებს.

ქორწინება და ოჯახური ცხოვრება

ორივე კვლევა ცხადყოფს, რომ საქართველოში ოჯახური ცხოვრება კვლავ ტრადიციული გენდერული როლებით არის ფორმირებული — განსაკუთრებით გადაწყვეტილების მიღების, ბავშვებზე ზრუნვის, საოჯახო საქმისა და ფინანსური პასუხისმგებლობის მხრივ. მიუხედავად იმისა, რომ ახალგაზრდებსა და ურბანულ მოსახლეობაში პროგრესის ნიშნები ჩანს, სოციალური მოლოდინები კვლავაც ქალებს აკისრებს მზრუნველობისა და საოჯახო საქმიანობის ძირითად ტვირთს.

GEAS-ის მონაცემებით, კაცების 60% მიიჩნევს, რომ ოჯახში საბოლოო სიტყვა მათ უნდა ეკუთვნოდეთ, ხოლო ქალების მხოლოდ 45% ეთანხმება ამ მოსაზრებას. პარალელურად, IMAGES-ის მონაცემებით, ოჯახში მამაკაცის ავტორიტეტის მხარდაჭერა კვლავ იზრდება — 2024 წელს ამ დებულებას მოსახლეობის 57.2% ეთანხმებოდა, მაშინ როცა 2019 წელს ეს მაჩვენებელი 49.6% იყო. ამასთან, დებულების მომხრე კაცების წილი თითქმის უცვლელია, ხოლო ქალების შემთხვევაში 13 პროცენტული პუნქტით არის გაზრდილი.

უფროსი ასაკის ადამიანები და რეგიონებში მცხოვრებლები უფრო ხშირად უჭერენ მხარს კაცის დომინირებას გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში, მაშინ როცა ახალგაზრდები და ქალაქის მაცხოვრებლები გადაწყვეტილებების თანასწორუფლებიანობას ანიჭებენ უპირატესობას.

► აღსანიშნავია, რომ კაცების 61.7% თვლის, რომ მეგობრების შერჩევის უფლება უნდა ჰქონდეთ, თუნდაც ცოლი წინააღმდეგი იყოს, მაშინ როცა იგივე უფლებას ქალებისთვის მხოლოდ კაცების 44.6% უჭერს მხარს.

რაც შეეხება ფინანსურ გადაწყვეტილებებს, IMAGES-ის მონაცემებით, აქ კაცები კვლავ დომინირებენ, თუმცა ზოგი წყვილი ფინანსებს თანაბრად განკარგავს:

• კაცების 66.6% და ქალების 65.6% ამბობს, რომ დიდი ფინანსური გადაწყვეტილებები (მაგალითად, მანქანის ან სახლის ყიდვა) პარტნიორთან ერთად მიიღეს;
• ამავდროულად, ყოველი მეხუთე ქალი აღნიშნავს, რომ ასეთ გადაწყვეტილებებს ქმარი მარტო იღებს, ყოველდღიური ხარჯების შემთხვევაში კი ამას ადასტურებს ქალების მხოლოდ 11.9%;
• ქალების მესამედი აცხადებს, რომ მათი პარტნიორი ოჯახში ერთადერთი მარჩენალია, ხოლო კაცების მხოლოდ 6.6% ამბობს იმავეს თავიანთ ცოლებზე.

GEAS-ის მონაცემებით, ქართველების უმრავლესობას (75%) სჯერა, რომ ისინი თავად წყვეტენ, თუ ვისზე იქორწინონ, თუმცა ამ მხრივ ქალებს, მათი რწმენით, უფრო ნაკლები ავტონომია აქვთ (68%, კაცების 83%-თან შედარებით).

ბავშვზე ზრუნვა და საოჯახო საქმეები

მიუხედავად გარკვეული პროგრესისა, ბავშვზე ზრუნვა კვლავ ქალების პასუხისმგებლობად რჩება (GEAS):

• მოსახლეობის 56% მიიჩნევს, რომ როცა ბავშვი ავადაა, დედამ უნდა აიღოს შვებულება და მას მიხედოს;
• მოსახლეობის 52% ფიქრობს, რომ ბავშვის მოვლა მთლიანად დედის მოვალეობაა;
• კაცების 73.4% თვლის, რომ ბავშვის გამოკვება, დაბანა და საფენის გამოცვლა დედის საქმეა, რაც 2019 წელთან შედარებით გაზრდილი მაჩვენებელია (68.5%-დან).

საოჯახო საქმეებიც ისევ ძირითადად ქალებზეა კონცენტრირებული (იხ. სურათი 4): ქალების 90% თავად რეცხავს და ალაგებს, 80% კი საჭმელს ამზადებს. წყვილების მხოლოდ 40% აცხადებს, რომ ბავშვის მოვლის საკითხები თანაბრად აქვთ განაწილებული, სახლის შეკეთება კი კვლავ კაცის საქმედ მიიჩნევა (60%). მეორე მხრივ, ქალებისა და კაცების მესამედი ამბობს, რომ გადასახადების გადახდა კაცის მიერ ხდება.

მიუხედავად ასეთი უთანასწორობისა, კაცების 85.3% და ქალების 77.1% ამბობს, რომ კმაყოფილები არიან საქმეების განაწილებით. თუმცა, ქალების 13.1% უკმაყოფილებას გამოთქვამს, მაშინ როცა კაცებს შორის ეს მაჩვენებელი მხოლოდ 5.8%-ია.

ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ბავშვზე ზრუნვაში მამების ჩართულობის მხრივ 2019 წელთან შედარებით დადებითი ტენდენცია (IMAGES) ფიქსირდება ბავშვის ბანაობისა (18%) და ბავშვის დაძინების (17.9%) თვალსაზრისით, თუმცა მიუხედავად წინა წლებთან შედარებით გაუმჯობესებისა, ეს მონაცემები მაინც ცხადყოფს, რომ ბავშვზე ზრუნვა არსებითად ქალის/დედის მოვალეობაა, კაცებს კი მხოლოდ დამხმარე ფუნქცია აკისრიათ.

აღსანიშნავია, რომ IMAGES კვლევაში გამოკითხულთა ბავშვობაზე საუბრისას გამოიკვეთა, რომ მამები და ოჯახის სხვა კაცი წევრები საოჯახო საქმეებში მინიმალურად იყვნენ ჩართული:

• რესპონდენტთა 70%-მა (როგორც ქალებმა, ასევე კაცებმა) განაცხადა, რომ მათი მამები იშვიათად ამზადებდნენ საჭმელს, ალაგებდნენ სახლს ან რეცხავდნენ ტანსაცმელს;
• 40% ამბობს, რომ მათი მამები იშვიათად უვლიდნენ მათ ან მათ და-ძმას, ხოლო მხოლოდ 14%-მა აღნიშნა, რომ მამა ყოველდღიურად იყო ჩართული ბავშვების მოვლაში.

კაცების მონაწილეობა უფრო მაღალი იყო ფინანსურ ან ლოგისტიკურ საქმეებში: რესპონდენტთა მესამედი იხსენებს, რომ მამები ოჯახისთვის საჭირო ნივთებს ყიდულობდნენ ან პერიოდულად ეხმარებოდნენ საოჯახო საქმიანობაში.

ეს მიგნებები ასახავს ტრადიციულ გენდერულ როლებს, სადაც ქალები ძირითადად საოჯახო საქმეებზე იყვნენ პასუხისმგებელნი, ხოლო კაცები — ფინანსურ უზრუნველყოფაზე.

► კვლევამ ასევე გამოავლინა, რომ რესპონდენტებს შორის ბავშვობაში კაცები ქალებთან შედარებით უფრო მეტად ხდებოდნენ ფიზიკური ძალადობის სამიზნე: კაცების მეხუთედი ამბობს, რომ მოზარდობის პერიოდში მშობლებმა სახლში სცემეს ან სილა გააწნეს. ასეთი გამოცდილება ქალების მხოლოდ 13.7% ჰქონდა.

გენდერული მოლოდინები ბავშვებში

საინტერესოა, რომ, GEAS-ის მიხედვით, ტრადიციული გენდერული როლების მორგება ადრეული ასაკიდანვე შეინიშნება (იხ. სურათი 3). მართალია, ბიჭებისთვისაც და გოგოებისთვისაც ორ ყველაზე მთავარ თვისებად შრომისმოყვარეობა და პასუხისმგებლობის გრძნობა სახელდება, თუმცა გოგოების შემთხვევაში მესამე დომინანტური თვისება კარგი მანერებია (47%), რაც ბიჭების შემთხვევაში ბოლო ადგილზეა (39%), ხოლო ბიჭების მესამე დომინანტური თვისება დამოუკიდებლობაა (56%), რაც გოგოების შემთხვევაში იკავებს ბოლო ადგილს (40%).

► ქალების 46% მიიჩნევს, რომ გოგოებისთვის მნიშვნელოვანია დამოუკიდებლობა, რასაც კაცების მხოლოდ 33% ეთანხმება.

უსაფრთხოება და ძალადობა

ორივე კვლევა აჩვენებს, რომ საქართველოში გენდერული ნიშნით ძალადობა ფართოდ არის გავრცელებული, მსხვერპლის დადანაშაულების მიდრეკილებები კი მყარადაა ფესვგადგმული. მიუხედავად იმისა, რომ ფიზიკური ძალადობა ზოგადად დაგმობილია, ბევრი ადამიანი კვლავ ოჯახურ ძალადობას პირად საკითხად მიიჩნევს, ხოლო გაუპატიურებასთან დაკავშირებული მითები — განსაკუთრებით კაცებში — კვლავ ფართოდაა გავრცელებული.

უსაფრთხოების განცდა სახლსა და საზოგადოებრივ სივრცეებში მნიშვნელოვნად განსხვავდება სქესის მიხედვით (GEAS):

• 67% ფიქრობს, რომ კაცები სახლში უსაფრთხოდ არიან. მხოლოდ 48% იზიარებს იმავე მოსაზრებას ქალებზე.
• 62% ფიქრობს, რომ საზოგადოებრივ სივრცეებში კაცები უსაფრთხოდ გრძნობენ თავს, ხოლო იმავეს ქალებზე მხოლოდ 49% ამბობს.

ეს მონაცემები მიუთითებს, რომ ქალები ძალადობის საფრთხის წინაშე იმყოფებიან როგორც სახლში, ასევე საზოგადოებრივ სივრცეებში. ორივე კვლევა ასევე ადასტურებს, რომ ოჯახში ძალადობა კვლავ სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს:

• ქალების 10%-ს განუცდია ეკონომიკური ძალადობა — 13.2%-ს პარტნიორმა აუკრძალა მუშაობა, ხოლო 10.7%-ს წაართვეს საკუთარი ფული (IMAGES).
• ქალები შედარებით უფრო ხშირად მიუთითებენ პარტნიორის მხრიდან ფსიქოლოგიურ ძალადობაზე, ვიდრე კაცები აღიარებენ ქალის მიმართ ჩადენილ მსგავს ქმედებებს. თითქმის 12% ქალებისა ამბობს, რომ მათთვის პარტნიორს მიუყენებია შეურაცხყოფა ან დაუმცირებია. აღსანიშნავია, რომ კაცების მაქსიმუმ 3% ეთანხმება მსგავსი საქციელის ოდესმე ჩადენას თავიანთი პარტნიორის მიმართ.
• 4.5% ქალებისა ამბობს, რომ პარტნიორის მხრიდან განუცდია სექსუალური ძალადობა, მაშინ როცა კაცების მხოლოდ 1.9% აღიარებს, რომ დაუძალებია პარტნიორისთვის სექსუალური კავშირის დამყარება.

GEAS-ის მონაცემებით, მოსახლეობის 91% ფიქრობს, რომ პარტნიორის ცემა მიუღებელია, თუმცა IMAGES აჩვენებს, რომ კაცების 19.8%-ის აზრით, არსებობს სიტუაციები, როდესაც ქალი „იმსახურებს“ ცემას. გარდა ამისა:

• კაცების 22.2%-ს მიაჩნია, რომ ქალმა უნდა მოითმინოს ძალადობა ოჯახის შესანარჩუნებლად. ეს მაჩვენებელი გაზრდილია 2019 წელთან შედარებით (17.8%);
• კაცების 46.3% და ქალების 37.4% მიიჩნევს, რომ ოჯახში ძალადობა პირადი საკითხია და მასში გარე პირები არ უნდა ჩაერიონ.

ეს დამოკიდებულებები ძალადობის ნორმალიზებას ასაზრდოებს და აფერხებს, როგორც ძალადობაში ინტერვენციას, ისე დაზარალებულების მხრიდან დახმარების ძიებას.

► აღსანიშნავია მნიშვნელოვანი სხვაობა პირად შეხედულებებსა და აღქმულ საზოგადოებრივ ნორმებს შორის (GEAS). მაგალითად, მხოლოდ 6% ფიქრობს, რომ პარტნიორის ცემა მისაღებია, მაგრამ 22% თვლის, რომ მათი თემი ამას ეთანხმება. გარდა ამისა, მხოლოდ 23% ამბობს, რომ ოჯახში ძალადობა პირად საკითხს წარმოადგენს, თუმცა 41% ფიქრობს, რომ ეს მათ დასახლებაში მცხოვრებლებში გავრცელებული აზრია.

მსხვერპლის დადანაშაულება და გაუპატიურების კულტურა

მსხვერპლის დადანაშაულება კვლავ ფართოდაა გავრცელებული, განსაკუთრებით კაცებში. IMAGES-ის მიხედვით:

• კაცების 20.2% თვლის, რომ ზოგიერთ ქალს „უნდა, რომ გააუპატიურონ“;
• კაცების 21.2% გაუპატიურების შემთხვევას ქალის დაუდევრობას მიაწერს. ამ მხრივ, განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ზრდა 2019 წელთან შედარებით, როცა ეს მაჩვენებელი 14.4% იყო;
• ასევე, ყოველი მეხუთე კაცი თვლის, რომ ქალი თვითონ არის დამნაშავე გაუპატიურებაში, ხოლო ყოველი მესამე კაცი ეჭვქვეშ აყენებს გაუპატიურებული ქალის რეპუტაციას.

მიუხედავად იმისა, რომ ახლა ნაკლები კაცი (2024 – 35.1%; 2019 – 50.4%) თვლის, რომ გაუპატიურება მხოლოდ მაშინ ხდება, როცა ქალი ფიზიკურად ეწინააღმდეგება, გაუპატიურებასთან დაკავშირებული მითები მაინც მყარად ინარჩუნებს პოზიციებს და დამნაშავეების დაუსჯელობას უწყობს ხელს.

სქესობრივ-რეპროდუქციული ჯანმრთელობა და ცხოვრების ხარისხი

GEAS და IMAGES კვლევები ადასტურებს არსებით სხვაობებს ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობაში, რეპროდუქციულ უფლებებში არსებულ გენდერულ უთანასწორობებში და კონტრაცეფციის, ორსულობისა და მამების ჩართულობის მიმართ ტრადიციული დამოკიდებულებების შენარჩუნებაში. მიუხედავად იმისა, რომ ჯანდაცვის სერვისები ფართოდ ხელმისაწვდომია, ოჯახის დაგეგმვასთან დაკავშირებული ცნობიერება და პროფილაქტიკური შემოწმებების სიხშირე მაინც დაბალია, განსაკუთრებით კაცებში.

ჯანდაცვის ხარისხი საქართველოში 17%-ის მიერ ცუდადაა შეფასებული როგორც ქალების, ისე კაცების უმრავლესობისთვის, თუმცა კაცები უფრო მეტად ფიქრობენ, რომ ჯანდაცვის ხარისხი ცუდია (GEAS). გარდა ამისა:

• 77%-ს ჰყავს რეგულარული ექიმი, თუმცა მხოლოდ 26% იტარებს პროფილაქტიკურ შემოწმებებს მაშინ, როცა არ არის ავად;
• კაცები ქალებზე იშვიათად მიმართავენ პროფილაქტიკურ სერვისებს — მხოლოდ 22% (ქალების 29%-თან შედარებით).

საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა (73%) ეთანხმება მოსაზრებას, რომ ქალებისთვის მნიშვნელოვანია ოჯახის დაგეგმვასთან დაკავშირებულ სერვისებზე წვდომა. ამ მოსაზრებას კაცები უფრო ნაკლებად ეთანხმებიან (66%), ვიდრე ქალები (73%), და კაცების 26 პროცენტმა არ იცის ოჯახის დაგეგმვის სერვისებზე ქალთა წვდომის მნიშვნელობის შესახებ (ქალების შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი 15 პროცენტია).

დამოკიდებულებები კონტრაცეფციისა და რეპროდუქციული უფლებების მიმართ

კონტრაცეფციის მიმართ დამოკიდებულებაზე კვლავ მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ტრადიციული გენდერული როლები. IMAGES-ის მონაცემების მიხედვით:

• კაცების 42.8%-ს და ქალების 30.9%-ს სჯერა, რომ ქალები, რომლებიც პრეზერვატივს ატარებენ, „ადვილად ხელმისაწვდომები“ არიან;
• ათი კაციდან ოთხი თვლის, რომ ორსულობისგან თავის დაცვა ქალის პასუხისმგებლობაა, რასაც ქალების მესამედი ეთანხმება. თუმცა, GEAS-ის მონაცემებით, მოსახლეობის უმრავლესობა (75%) თვლის, რომ არასასურველი ორსულობის თავიდან არიდება ორივე პარტნიორის პასუხისმგებლობაა.
• გარდა ამისა, კაცების მესამედი და ქალების მეხუთედი ფიქრობს, რომ დაუშვებელია, ქალმა ქმარს პრეზერვატივის გამოყენება მოსთხოვოს.

GEAS-ის მონაცემებით, კაცებისა და ქალების მხოლოდ 2% ამბობს, რომ ორსულობის თავიდან აცილებაზე პასუხისმგებლობა კაცებს ეკისრებათ, ხოლო 11% მიიჩნევს, რომ ამ პასუხისმგებლობას მხოლოდ ქალები უნდა ატარებდნენ.

ეს აღმოჩენები ხაზს უსვამს არსებულ სტიგმას ქალების სექსუალური ავტონომიისა და კაცების მიერ პასუხისმგებლობის გაზიარებისადმი წინააღმდეგობის შესახებ.

მამების ჩართულობა ორსულობასა და მშობიარობაში

IMAGES მონაცემებით, კაცების ჩართულობა ორსულობისა და მშობიარობის პროცესში ძალიან დაბალია:

• კაცების მხოლოდ 8.2% (2019 — 7.4%) და ქალების 7.5% (2019 — 6.5%) აცხადებს, რომ მამა ბავშვის დაბადებას ესწრებოდა;
• კაცების მხოლოდ 1.3% ადასტურებს, რომ სამსახურიდან შვებულება აუღია ან თავი გამოუთავისუფლებია, როდესაც ბავშვი გაუჩნდა,
• ქალებისა და კაცების ნახევარი თვლის, რომ არ არის მისაღები, კაცი დაესწროს თავისი შვილის დაბადებას, ხოლო მესამედისთვის ეს მისაღებია. აღსანიშნავია, რომ 2019 წელთან შედარებით, 2024 წელს 48.1%-დან 36.8%-მდეა შემცირებული ქალების წილი, ვინც თვლის, რომ მისაღებია, რომ კაცი დაესწროს მშობიარობას.

მშობიარობაში ნაკლები ჩართულობის მიუხედავად, კაცები აბორტის გადაწყვეტილებებში მაღალი ჩართულობით გამოირჩევიან.

• კაცების 83.3% და ქალების 82.8% აცხადებს, რომ აბორტთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებების მიღებაში ორივე პარტნიორი მონაწილეობდა;
• ქალების 14.2% აცხადებს, რომ ეს გადაწყვეტილება დამოუკიდებლად მიიღო, კაცების შემთხვევაში კი ამას 9% ამბობს.

► 2019 წელს აბორტის შესახებ ერთობლივ გადაწყვეტილებაზე მიუთითებდა ქალების 58.6% და კაცების 64.5%, რაც მნიშვნელოვნად ნაკლებია 2024 წლის შედეგებზე.

საკუთარ ცხოვრებაზე კონტროლი

GEAS-ის კვლევა აჩვენებს არსებით გენდერულ უთანასწორობას პირად ავტონომიასა და სექსუალურ თავისუფლებაში. მიუხედავად იმისა, რომ ქართველთა უმრავლესობა თვლის, რომ საკუთარ ცხოვრებაზე მაღალი კონტროლი აქვს, ქალები კაცებთან შედარებით თავისუფლებას გრძნობენ, განსაკუთრებით სექსუალური არჩევანისა და საზოგადოებრივი მოლოდინების კონტექსტში.

მაგალითად, მოსახლეობის უმეტესობა (68%) ფიქრობს, რომ საკუთარ ცხოვრებას საკმაოდ კარგად აკონტროლებს. თუმცა, ეს მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად დაბალია ქალებში (62%), ვიდრე კაცებში (75%). გარდა ამისა:

• საზოგადოების 51% თვლის, რომ ქალების უმეტესობას აქვს კონტროლი საკუთარ ცხოვრებაზე, ხოლო კაცების შემთხვევაში იმავეს 65% ფიქრობს;
• ქალები ნაკლებად (47%) არიან დარწმუნებული იმაში, რომ ქალების უმეტესობას ავტონომია გააჩნია, მაშინ როდესაც ამას კაცების 55% ეთანხმება.

ეს გენდერული განსხვავება მიუთითებს, რომ მაშინ, როცა კაცები საკუთარ თავსაც და სხვებსაც ავტონომიურად აღიქვამენ, ქალები საზოგადოებრივი მოლოდინების ფონზე მეტწილად თავს შეზღუდულად გრძნობენ.

სექსუალური ავტონომია — ორმაგი სტანდარტი

სექსუალურ თავისუფლებასთან დაკავშირებულ შეხედულებებში შესამჩნევია გენდერული სხვაობა:

• საზოგადოების 51% მიიჩნევს, რომ კაცისთვის ქორწინებამდე სექსუალური კავშირი გამართლებულია, მაგრამ მხოლოდ 31% ფიქრობს ასე ქალის შემთხვევაში.
• კაცების 52% თვლის, რომ ქორწინებამდე სექსი კაცისთვის მისაღებია, მაშინ როცა მხოლოდ 27% ეთანხმება იმავე შესაძლებლობას ქალებისთვის.
• ქალების 49% ფიქრობს, რომ ქორწინებამდე სექსი კაცისთვის მისაღებია, ხოლო 34% უჭერს მხარს ამავე ქმედებას ქალებისთვის.

მიუხედავად იმისა, რომ კაცებიც და ქალებიც უარყოფითად არიან განწყობილი მრავალი სექსუალური პარტნიორის მიმართ, აშკარა ასიმეტრია რჩება: მოსახლეობის 36% კაცებისთვის ამართლებს ამას, ქალებზე კი იმავეს მხოლოდ 24% ამბობს. ეს ცხადყოფს, რომ საზოგადოება კაცებს მეტ თავისუფლებას აძლევს საკუთარ სხეულზე, ქალების მიმართ კი ჯერ კიდევ მკაცრი შეზღუდვები და მოლოდინები მოქმედებს.

ადამიანები მიიჩნევენ, რომ მათი თემი მათ პირად შეხედულებებთან შედარებით კიდევ უფრო კონსერვატიულია:

• მხოლოდ 18% ფიქრობს, რომ მათი თემი ამართლებს ქორწინებამდე სქესობრივ კავშირს ქალებისთვის, მაშინ როცა 47% ფიქრობს, რომ იგივე თემი ამართლებს ამას კაცებისთვის.
• ყოველი მესამე ქართველი (34%) ფიქრობს, რომ მათი თემი ამართლებს იმ შემთხვევას, როცა კაცს ჰყავს რამდენიმე სექსუალური პარტნიორი, მაგრამ მხოლოდ 15% ფიქრობს, რომ იგივე ქალებს ეხება.

ეს განსხვავება მიუთითებს იმაზე, რომ პიროვნულად ადამიანები შეიძლება უჭერდნენ მხარს უფრო პროგრესულ შეხედულებებს, მაგრამ ჯერ კიდევ ფიქრობენ, რომ მათი თემები ტრადიციულად მოაზროვნეა — სოციალური ზეწოლა, რომელიც განსაკუთრებით ქალებისთვის ამყარებს შემზღუდველ ნორმებს.

პირად ფინანსებზე კონტროლი და ფიზიკურ ქონებაზე წვდომა

გენდერულ უთანასწორობები შეინიშნება ფინანსურ კონტროლში, ქონების ფლობასა და მემკვიდრეობით უფლებებზე. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა უჭერს მხარს თანასწორ ფინანსურ გადაწყვეტილებებს, კაცებს კვლავ უფრო მაღალი აღქმული კონტროლი აქვთ ფინანსებსა და ქონებრივ გარიგებებზე.

მოსახლეობის 70% თვლის, რომ საკუთარ ფინანსებზე „ძალიან დიდი“ კონტროლი აქვს, თუმცა ეს შეგრძნება სქესის მიხედვით განსხვავდება (GEAS): ამას კაცების 74% და ქალების 66% ფიქრობს. მოსახლეობის მხრიდან კაცები ასევე აღიქმებიან, როგორც ფინანსურად უფრო გავლენიანები (67%), ვიდრე ქალები (58%), რაც ამყარებს ტრადიციულ წარმოდგენებს კაცის ფინანსურ დომინაციაზე.

მიუხედავად ამ უთანასწორობებისა, მოსახლეობის 70% მიიჩნევს, რომ მნიშვნელოვანი ფინანსური გადაწყვეტილებები, როგორიცაა სესხის აღება ან ქონების დატვირთვა, თანაბრად მიიღება ქალებისა და კაცების მიერ. თუმცა, 18% ფიქრობს, რომ ამ ტიპის გადაწყვეტილებებს მხოლოდ კაცები იღებენ.

მემკვიდრეობა და გენდერული მიკერძოება

მიუხედავად იმისა, რომ მოსახლეობის 79% შვილებს შორის მემკვიდრეობის თანაბარ გადანაწილებას მხარს უჭერს, ტრადიციული მიკერძოებები მაინც მყარად რჩება (GEAS):

• 46% ფიქრობს, რომ მათი თემისთვის უფრო მისაღებია, თუ ქონებას ბიჭები მიიღებენ — მაშინაც კი, თუ პირადად თანასწორ მემკვიდრეობას ემხრობიან.
• 19% კვლავ თვლის, რომ მემკვიდრეობა მხოლოდ ბიჭს უნდა დარჩეს.

IMAGES-ის მიხედვით, კონკრეტულ ქონებასთან მიმართებით, 61.6% მხარს უჭერს მშობლების სახლის თანაბარ გადაცემას, 65% — მიწის, 72% — ძვირფასეულობის და 69.4% — ფულისა და მანქანის თანაბარ გადანაწილებას.

თუმცა, ყოველი მესამე კაცი თვლის, რომ ქონება ბიჭებს უფრო მეტად ეკუთვნით, მაშინ როცა ქალებში ამ შეხედულებას ყოველი მეოთხე ან მეხუთე იზიარებს.

2019 წელთან შედარებით, ქალებში გაიზარდა თანაბარი მემკვიდრეობის მხარდაჭერა, მაშინ როცა კაცებში შემცირდა მხარდაჭერა მიწის, ძვირფასეულობისა და ბიზნესის თანაბარი გადანაწილების მიმართ. ეს გენდერული განხეთქილება მიუთითებს ქალთა მზარდ ცნობიერებაზე საკუთრების უფლებების შესახებ, მაშინ როცა ტრადიციული შეხედულებები კაცებში კვლავ ძლიერია.

დასკვნები და რეკომენდაციები

გაეროს ქალთა ორგანიზაციის GEAS კვლევა და გაეროს განვითარების პროგრამების IMAGES კვლევა ერთობლივად აჩვენებს, რომ ფორმალურ თანასწორობაში პროგრესი შეინიშნება, თუმცა სოციალური ნორმების მხრივ გამოწვევები კვლავ რჩება. საზოგადოებაში ცნობიერების ზრდის მიუხედავად, ტრადიციული შეხედულებები ლიდერობაზე, ოჯახურ როლებსა და ფინანსურ დამოუკიდებლობაზე კვლავ მტკიცეა, ხოლო ზოგიერთ მაჩვენებელში პატრიარქალური ნორმების დაბრუნებაც კი შეინიშნება.

მთავარი მიმართულებები, რომლებიც სასწრაფო ქმედებას საჭიროებს, არის:

• სამუშაო ბაზარსა და ლიდერობაში გენდერული სტერეოტიპების დაძლევა — თანაბარი დასაქმების, ანაზღაურებისა და პოლიტიკური მონაწილეობის უზრუნველყოფით;
• გენდერული ძალადობის წინააღმდეგ კანონის გაძლიერება — მისი ეფექტური აღსრულებისა და საზოგადოების ცნობიერების ამაღლების გზით;
• ქალების ფინანსური დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა — მემკვიდრეობის კანონების დაცვითა და ეკონომიკური შესაძლებლობების გაუმჯობესებით;
• რეპროდუქციული უფლებებისა და ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობის გაფართოება — მცდარი ინფორმაციისა და კულტურული სტიგმის წინააღმდეგ ბრძოლით;
• თაობათაშორისი ცვლილებების მხარდაჭერა —  ახალგაზრდობაზე ორიენტირებული განათლებისა და გენდერული თანასწორობის ინიციატივების გაძლიერებით.

მიუხედავად იმისა, რომ ახალგაზრდა თაობა უფრო მეტად უჭერს მხარს გენდერულ თანასწორობას, ღრმად ფესვგადგმული სტერეოტიპები კვლავ აფერხებს პროგრესს. თუ დაუყოვნებლივ არ გადაიდგმება შესაბამისი ნაბიჯები, ამ დაბრკოლებებმა შეიძლება კიდევ უფრო გააღრმაოს გენდერული უთანასწორობა და უკან დააბრუნოს ბოლო წლებში მიღწეული პროგრესი. გრძელვადიანი ცვლილებების ხელშეწყობა სტაბილურ ადვოკატირებას, კანონის ეფექტურ აღსრულებასა და საზოგადოების ფართომასშტაბიან ინფორმირებულობას მოითხოვს.