“მოკლე შორტი ეცვა”, “ნასვამი იყო”, “არ დაიყვირა და საშველად არავის მოუხმო”, “ქალები “არას” ამბობენ, მაგრამ “კის” გულისხმობენ”, “მხოლოდ “უწესო” ქალებს აუპატიურებენ”, “ბიჭები არიან და რა გასაკვირია”, — ეს და სხვა მრავალი მითი,  საზოგადოებაში დამკვიდრებული სტერეოტიპული მოსაზრება და არასწორი აღქმა, გაუპატიურების კულტურას ახალისებს და ამავდროულად, აძლიერებს ტაბუს ძალადობის ერთ-ერთ ყველაზე მძიმე და დაფარულ ფორმაზე, სექსუალურ ძალადობაზე. 

სტრუქტურული და სისტემური უთანასწორობა, გენდერული დისკრიმინაცია, ქალებსა და კაცებს შორის ძალაუფლების არათანაბარი გადანაწილება — სწორედ ამ გარემოებებს ასახელებენ უფლებადამცველები ქალთა მიმართ ძალადობის, მათ შორის, სექსუალური ძალადობის მთავარ მიზეზებად. ამ რეალური მიზეზების უგულებელყოფა, ტაბუ, სტიგმა, მსხვერპლის დადანაშაულების პრაქტიკა, არაეფექტური მართლმსაჯულება და უნდობლობა კი დაზარალებულებს ხშირად ჩუმად ყოფნისაკენ უბიძგებს. 

ამ სტატიაში თავს მოვუყრით გაუპატიურებაზე გავრცელებულ მითებს, ფაქტებს, კვლევის მონაცემებს, საკანონმდებლო ხარვეზებსა და სხვა ბარიერებს, რასაც ხშირად დამნაშავეების დაუსჯელობამდე და არაეფექტურ მართლმსაჯულებამდე მივყავართ.

“გაუპატიურების კულტურა” 

გაეროს ქალთა ორგანიზაცია “გაუპატიურების კულტურას” განმარტავს, როგორც სოციალურ გარემოს, რომელიც სექსუალური ძალადობის ნორმალიზებისა და გამართლების საშუალებას იძლევა. ამ მიდგომას გენდერული უთანასწორობა, გენდერისა თუ სექსუალობის მიმართ არსებული მცდარი მიდგომები განაპირობებს. სხვადასხვა ქვეყნისა და საზოგადოების კონტექსტი განსხვავებულია, თუმცა საერთოა ის ფაქტი, რომ გაუპატიურების კულტურას ძირითადად პატრიარქალური რწმენა-წარმოდგენები, ძალაუფლებისა და კონტროლის სურვილი ასაზრდოებს. 

მსხვერპლის დადანაშაულება გაუპატიურების კულტურის ნაწილია. საქართველოში ჩატარებული ერთ-ერთი ბოლო თემატური კვლევით (IMAGES) — კაცები, ქალები და გენდერული ურთიერთობები ირკვევა, რომ მსხვერპლის დადანაშაულება კვლავ ფართოდაა გავრცელებული გამოკითხულ რესპონდენტებში, განსაკუთრებით კი, კაცებში. მაგალითად: 

• კაცების 20.2% მიიჩნევსს, რომ ზოგიერთ ქალს “უნდა, რომ გააუპატიურონ”;
• კაცების 21.2% გაუპატიურების შემთხვევას ქალის დაუდევრობას მიაწერს. ამ მხრივ, განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ზრდა 2019 წელთან შედარებით, როცა ეს მაჩვენებელი 14.4% იყო;
• ყოველი მეხუთე კაცი მიიჩნევს, რომ ქალი თვითონ არის დამნაშავე გაუპატიურებაში, ხოლო ყოველი მესამე კაცი ეჭვქვეშ აყენებს გაუპატიურებული ქალის რეპუტაციას.

მართალია, ახლა ნაკლები კაცი (2024 – 35.1%; 2019 – 50.4%) მიიჩნევს, რომ გაუპატიურება მხოლოდ მაშინ ხდება, როცა ქალი ფიზიკურად ეწინააღმდეგება, მაგრამგაუპატიურებასთან დაკავშირებული მითები მაინც მყარად ინარჩუნებს პოზიციებს და დამნაშავეების დაუსჯელობას უწყობს ხელს. 

“20 წელია გასული ამ ამბიდან, მაგრამ დღესაც არ მინდა იმ ადგილის გახსენება, დღემდე უდიდეს ტანჯვას განვიცდი მის გახსენებაზეც კი. ერთ-ერთ მაშინ უკაცრიელ და ჩაბნელებულ ადგილას, ჩემს შორიახლო მანქანამ გააჩერა. ნაბიჯს ავუჩქარე, მაგრამ მანქანაც გამომყვა. საზიზღარ სიტყვებს მეძახდნენ იქიდან. ჯერ მეგონა, რომ ამ სიტყვებით იჯერებდნენ გულს და თავს დამანებებდნენ, მაგრამ უცებ, მანქანიდან გადმოვიდა ორი კაცი და მთელი ძალით დამეძგერა, ერთი მკლავში, მეორე სახეზე მაფარებდა ხელებს. ტყუილად მაფარებდა, იმდენად შოკში ვიყავი, ყვირილის მცდელობაც არ მქონია. მანქანაში ჩამტენეს, უკანა სავარძელზე დამაგდეს. მანქანა დაიძრა, ერთ-ერთს მიჰყავდა, მეორეს კი მე ვეჭირე, სავარძელზე მოკუნტული. ცოტა აზრზე რომ მოვედი, ხვეწნა დავიწყე, გამიშვით-მეთქი. საკუთარი უსუსურობის ცრემლები მახრჩობდა”.

ეს არის ამბავი ქალზე, რომელიც გაუპატიურების ტრავმას წლების განმავლობაში ებრძოდა და თავისი გამოცდილება ორგანიზაცია საფარს გაუზიარა.

ამ შემთხვევაში მუქარა იყო მიზეზი, რატომაც ქალი გაჩუმდა. არის შემთხვევები, როდესაც გაუპატიურების კულტურიდან გამომდინარე, გაუპატიურების მსხვერპლი ვერ ლაპარაკობს დანაშაულზე, რადგანაც არ სჯერა, რომ დაუჯერებენ, უნდობლობა აქვს საგამოძიებო უწყებებისადმი, ან შესაძლო არაეფექტური მართლმსაჯულება აფერხებს.

გავრცელებულმა მითებმა და ცრუ წარმოდგენებმა, შესაძლოა, გავლენა მოახდინოს საქმის წარმოებაზე, საგამოძიებო პროცესზე, მოსამართლის გადაწყვეტილებაზე, შედეგად კი, არაეფექტური მართლმსაჯულება მივიღოთ. განსაკუთრებით იმ მოცემულობაში, როდესაც გაუპატიურების შესახებ არსებული კანონი პრობლემურია და არ შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტს. 

თანხმობის არარსებობა — საკანონმდებლო ხარვეზი

სისხლის სამართლის კოდექსში გაუპატიურება განმარტებულია, როგორც სქესობრივი კავშირი ძალადობით, ძალადობის მუქარით, ან დაზარალებულის უმწეობის გამოყენებით. 

2022 წელს ორგანიზაცია საფარმა სექსუალური ხასიათის დანაშაულებთან დაკავშირებით პოლიტიკის დოკუმენტი მოამზადა, სადაც ვკითხულობთ:

“გაუპატიურებასთან დაკავშირებული კანონმდებლობა საქართველოში არის დისკრიმინაციული, საერთაშორისო სტანდარტებთან შეუსაბამო და ეფუძნება არსებულ გენდერულ სტერეოტიპებს, რომლებიც არამხოლოდ ზღუდავენ გაუპატიურების შემთხვევებზე სისხლის სამართლებრივი დევნის წარმოებას, არამედ უარყოფითად მოქმედებენ სამართალდამცავების, მსხვერპლებისა და მოძალადეების აღქმაზე, თუ რა წარმოადგენს გაუპატიურებას”.

დოკუმენტის მიხედვით, განმარტებასთან დაკავშირებით არ­სე­ბობს საერ­თა­შო­რი­სო კონ­სენ­სუ­სი: ადა­მიანის უფ­ლე­ბა­თა ევ­რო­პული სა­სა­მარ­თლო, ქალ­თა მი­მართ დის­კრი­მი­ნაციის ყვე­ლა ფორ­მის აღ­მოფ­ხვრის კო­მი­ტეტი, სტამ­ბო­ლის კონ­ვენ­ცია, ინტე­რა­მე­რი­კული სა­სა­მარ­თლო და სის­ხლის სა­მარ­თლის საერ­თა­შო­რი­სო სასა­მარ­თლოე­ბი თან­ხმდე­ბიან, რომ გაუ­პა­ტიუ­რე­ბი­სა და სექ­სუა­ლუ­რი ხასია­თის სხვა დანა­შაუ­ლე­ბის დე­ფი­ნი­ციე­ბი უნ­და ეფუძ­ნე­ბო­დეს თან­ხმობის საკითხს.

სტამბოლის კონვენციის თანახმად, სახელმწიფოს კანონმდებლობა სექსუალური ძალადობის დანაშაულების, მათ შორის გაუპატიურების, შემდეგი სახის დეფინიციას უნდა ითვალისწინებდეს (მუხლი 36):

• სხვა ადამიანის სხეულში, მისი თანხმობის გარეშე, სექსუალური ხასიათის ვაგინალური, ანალური ან ორალური შეღწევის განხორციელება სხეულის ნებისმიერი ნაწილის ან საგნის გამოყენებით;
• ადამიანთან, მისი თანხმობის გარეშე, სექსუალური ხასიათის სხვაგვარი ქმედების განხორციელება;
• სხვა ადამიანის იძულება, მისი თანხმობის გარეშე, მესამე პირთან განახორციელოს სექსუალური ხასიათის ქმედება. 

რაც ასევე მნიშვნელოვანია, თანხმობა უნდა იყოს ნებაყოფლობითი, თავისუფალი ნების გამოხატვით და არა იძულებით გაცხადებული. 

ქალთა მიმართ სექსუალური ძალადობის დანაშაულებზე მართლმსაჯულების განხორციელება საქართველოში 2020 წელს იკვლიეს. ეს იყო საქართველოში პირველი ანგარიში, რომელიც სექსუალური ძალადობის დანაშაულებზე სისხლისსამართლებრივ პროცედურებს სტამბოლის კონვენციისა და ადამიანის უფლებათა სტანდარტების ჭრილში აფასებდა. ამ კვლევაში ერთ-ერთი შემთხვევა არის განხილული, რომელიც მაგალითია, თუ როგორ გამოიწვია სექსუალური ძალადობის ფაქტის დაუსჯელობა საკანონმდებლო ხარვეზმა და პასუხისმგებელი პირების გენდერული სტერეოტიპებით ხელმძღვანელობამ. 

"გამოძიებამ დაადასტურა (დაზარალებულის და მოწმის ჩვენებების, ვიდეოჩანაწერებისა და სხვა მტკიცებულებათა საფუძველზე), რომ დაზარალებული მოძალადეს, რომელთანაც იგი სტაჟიორად მუშაობდა, არაერთხელ,"ხმამაღალი ინტონაციით და ტირილნარევი ხმით" ეუბნება უარს სქესობრივი აქტის დამყარების მცდელობაზე. მიუხედავად თანხმობის არარსებობის ფაქტობრივი დადასტურებისა, პროკურორმა დანაშაულის ნიშნები არ დაადგინა, რადგან დაასკვნა, რომ არ არსებობდა არც ერთი მუხლით (მათ შორის, არც სსკ-ის 19-139-ე, 150-ე და 143- ე მუხლებით) განსაზღვრული შემადგენლობა რიგ მიზეზებზე დაყრდნობით, მათ შორის "ვინაიდან [მსხვერპლს] ეცვა მოკლე შორტი, [სავარაუდო მოძალადეც] ეფერებოდა მას"; მსხვერპლს "ფიზიკური ზიანი არ მისდგომია," "ფიზიკურ წინაააღმდეგობას არ წევდა", "ყვირილი არ აუტეხავს და საშველად არავისთვის მოუხმია."

“ეს არ არის უბრალოდ მშრალი სტატისტიკა“

ინფორმაცია ამ ორი შემთხვევის შესახებ შსს-ს ვებ-გვერდზე ივლისის თვეშია გამოქვეყნებული. წლების მიხედვით სექსუალური ძალადობის ოფიციალური სტატისტიკური ინფორმაცია კი ასე ნაწილდება: სექსუალური ძალადობის 11 შემთხვევა ფიქსირდება 2025 წლის იანვარ-ივნისის პერიოდში, 45 შემთხვევა — 2024 წელს, ხოლო 23 შემთხვევა — 2023 წლის განმავლობაში. 

“ეს არის ზღვაში წვეთი. საქართველოში სქესობრივი დანაშაულების რეალური მასშტაბი ბევრად აღემატება ოფიციალურ სტატისტიკას”, — გვეუბნება მარი ვარამაშვილი, საფარის იურისტი. მარის სისხლის სამართლის სპეციალიზაცია აქვს და სექსუალური ძალადობის საქმეებზე მუშაობს. ამბობს, რომ სქესობრივი დანაშაულის საქმეებზე, განსაკუთრებით პედოფილიის შემთხვევებზე, ორგანიზაციაში მიმართვიანობა მაღალია. 

მარი სხვადასხვა მიზეზს ასახელებს, რატომ არ მჟღავნდება ყოველთვის დანაშაული — ხშირად არის უნდობლობა საგამოძიებო ორგანოებისადმი, ზოგს იმედი აქვს გადაწურული, ზოგს არ სურს ამაზე ღიად საუბარი ან სტიგმატიზებულ გარემოში ცხოვრობს და ა.შ.

“მოძველებული სტიგმები, სტერეოტიპები და შეხედულებები სინამდვილეში არ არის მოძველებული. კვლავ არის გამჯდარი არამარტო გარშემომყოფების, არამედ ზოგადად, თუნდაც სისტემის ნაწილში, ვგულისხმობ საგამოძიებო ორგანოებს, უშუალოდ დაცვის ადვოკატებსაც, რომლებიც პროცესზე გამოდიან ბრალდებულის დასაცავად და პასუხისმგებლობას ისევ აკისრებენ მსხვერპლს, რომ მისი სურვილი იყო, მან არ გამოიჩინა სიფრთხილე; რომ უნდოდა, უბრალოდ მერე გადაიფიქრა და ა.შ. ეს სტიგმები არის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი, რატომაც ვერ იწყებენ ქალები, ასევე, ბავშვები [როდესაც პედოფილიის საქმეა] საუბარს”.

თანხმობის შესახებ მეტ ინფორმაციას გაეცანით ჩვენს მასალებში:

 ► "მოძალადე შეიძლება შეყვარებულიც აღმოჩნდეს" — რა არის თანხმობა და რატომ არის ის აუცილებელი

 ► ქვიზი: რამდენად კარგად გესმის, რას ნიშნავს თანხმობა სექსში?

კიდევ ერთი მიზეზია საკანონმდებლო ხარვეზი, რის გამოც ქალებს სიმართლის დამტკიცება უჭირთ, ამბობს მარი. მოძალადემ პასუხი რომ აგოს, კანონმდებლობა პირდაპირ ითხოვს მსხვერპლისგან, რომ დაზიანებები ჰქონდეს. 

“მაინცდამაინც ითხოვენ ქალისგან წინააღმდეგობის გაწევას, ბრძოლას, სისხლნაჟღენთებს, ძალადობის აშკარა და ცალსახა კვალს იმისთვის, რომ მსხვერპლის სტატუსით წარსდგეს სასამართლოს წინაშე. ამ დროს, შეიძლება სრულიად უმწეო მდგომარეობაში, ადამიანმა უბრალოდ ვერ შეძლოს წინააღმდეგობის გაწევა და არანაირი ხილული კვალი ძალადობის არ ჰქონდეს, თუმცა არ არსებობდეს ნება. როცა არ არსებობს ნება, ასევე, ნამდვილი და განგრძობადი, მკაფიო თანხმობა, რასაკვირველია, საქმე გვაქვს გაუპატიურებასთან”.

სტამბოლის კონვენციის რეკომენდაციით, სექსუალური ძალადობის საქმეებში მთავარი უნდა იყოს თანხმობა და ყველა დანარჩენი, მაგალითად, ძალადობის კვალი, უნდა იყო შემდგომი დამამძიმებელი გარემოება:

“უნდა იყოს ნამდვილი თანხმობა. იგი არ უნდა დაეფუძნოს რაიმე ნების დამთრგუნავ გარემოებას, ანუ თანხმობა არ უნდა იყოს გამოთქმული მხოლოდ იმიტომ, რომ დაზარალებულს ეშინია, რამეს დაუშავებენ. თანხმობა უნდა იყოს ნამდვილი, თანხმობა უნდა იყოს მკაფიო. ის მკაფიოდ უნდა აფიქსირებდეს, სიტყვიერი ენით უნდა იყოს გამოთქმული, რომ ის არის თანახმა. […] ის, რომ მას უბრალოდ ხმა არ ამოუღია, ვერ შეძლო უარის თქმა, არ ნიშნავს იმას, რომ თანხმობა არსებობდა”.

სქესობრივი დანაშაულის, გაუპატიურების დროს, გარდა თანხმობის ცნების შემოტანისა, მნიშვნელოვანი კომპონენტია თანხმობის განგრძობადობაც. 

“მაგალითად, აქტის დასაწყისში შეიძლება თანხმობა არსებობდეს, თუმცა მნიშვნელოვანია, აქტის დასასრულამდე მოყვებოდეს ეს თანხმობა. შეიძლება შუა პროცესში, ვთქვათ, არ იგრძნოს თავი კომფორტულად, გამოთქვას უარი და თუ ამ დროს მოძალადე არ გაჩერდება, ეს ცალსახად არის გაუპატიურება”.

მარის თქმით, როდესაც თანხმობა არ არის გათვალისწინებული და კანონმდებლობა ხარვეზიანია, მიდგომა უნდა შეიცვალოს, დანაშაულები გამოუძიებელი და  რეაგირების გარეშე კი მხოლოდ იმიტომ არ უნდა დარჩეს, რომ კანონმდებლობაში არ არის ჩაწერილი თანხმობის არარსებობა. მისი აზრით, პროკურატურამ ბრალი უნდა წარუდგინოს, მაგალითად, ძალადობის მუქარით, უმწეობით, ძალადობის გამოყენებით და შემდგომ საქმე მივიდეს სასამართლოში. მიუღებელია, მსხვერპლისგან თავდაცვისა და მოგერიების მოთხოვნა. 

“არ იყო ძალადობის აშკარა კვალი” — პრეცედენტული გადაწყვეტილება გაუპატიურების საქმეზე

მარი იხსენებს სქესობრივი დანაშაულის საქმეს, როდესაც ქალს ძალადობის აშკარა კვალი არ ჰქონდა და პროკურატურამ ბრალი მაინც წარუდგინა მოძალადეს, სასამართლომ კი თანხმობის არარსებობაზე იმსჯელა და პრეცედენტული გადაწყვეტილება მიიღო. 

ქალი გაცნობის ეტაპზე კაცს დასთანხმდა შეხვედრაზე, თუმცა სექსუალურ ურთიერთობაზე არც წინასწარ და არც შემდგომ არ დათანხმებულა. მოძალადემ ის ბინაში გამოკეტა და ჯერ ფიზიკურად იძალადა მასზე, შემდეგ კი მოკვლით დაემუქრა და გააუპატიურა. 

“როდესაც მოძალადე გადავიდა აქტიურ მოქმედებაზე, ქალს არ ეყო ძალა, წინააღმდეგობა გაეწია. ის იყო სრულიად უმწეო მდგომარეობაში, ჩაკეტილ სახლში. შიშის, პარალიზის, გაშეშების — მძიმე ემოციური ფაქტორებიდან გამომდინარე, არათუ წინააღმდეგობის გაწევა, ვერანაირი ფიზიკური მოქმედება ვერ შეძლო მოძალადის წინააღმდეგ”.

ძალადობის ნაწილი იყო, როდესაც მოძალადემ მსხვერპლს დაარტყა, თუმცა ქალს სხვა სახის დაზიანება: ექსკორიაციები, დალურჯებები არ ჰქონდა, შესაბამისად, საკანონმდებლო ჩანაწერიდან გამომდინარე, მტკიცების ნაწილი გახდა რთული. როდესაც ქალმა საგამოძიებო ორგანოს მიმართა, გამოძიება გაჭიანურდა მხოლოდ და მხოლოდ იმიტომ, რომ ძალადობის კვალი არ ჰქონდა. დაზარალებული საკუთარ სიმართლეს ვერ ამტკიცებდა და საფარს მიმართა. 

“ყველაფერი გავაკეთეთ, რომ აგვეხსნა პროკურატურისთვის და გადაწყვეტილების მიმღები ორგანოსთვის, რომ დანაშაული ცალსახად იყო მომხდარი და მთავარი ამოსავალი წერტილი იყო ნების არ არსებობა, ნების დათრგუნვა. იმ კონკრეტულ შემთხვევაში, ის, რომ ადამიანი იმყოფებოდა კარჩაკეტილ მდგომარეობაში მოძალადესთან ერთად, რომელიც ემუქრებოდა სიცოცხლის მოსპობით და დაზიანებას ხილულად და მკვეთრად არ აყენებდა, იყო სრულიად საკმარისი იმისთვის, რათა კვალიფიკაცია გაუპატიურებად მომხდარიყო და, შესაბამისად, ბრალიც წარდგენილიყო”.

საქმეზე დაცვის მხარეც აპელირებდა, რომ დაზიანება არ არსებობდა. გაუპატიურების განმარტებაში ხარვეზის გამო, კანონმდებლობა ფიზიკურად არ იძლევა საშუალებას, ბრალი წარდგენილი იყოს თანხმობის არარსებობით, არამედ უნდა იყოს აღნიშნული ძალადობა, ძალადობის მუქარა, ან უმწეო მდგომარეობა.

“ეს იყო უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილება პროკურატურის პრაქტიკაშიც, რომლებიც ითხოვენ მტკიცებულებათა სიმრავლეს, ითხოვენ წინააღმდეგობას, ითხოვენ ლამის პირდაპირ მოწმეებს აქტის ფარგლებში, ასევე, დაზიანებას. ამ შემთხვევაში კი, განაჩენი დაეყრდნო მთლიანად დაზარალებულის ჩვენებას, რომ არანაირი მოტივაცია არ ჰქონდა, ეს ყველაფერი გამოეგონა. ასევე, განაჩენში მოსამართლემ ზუსტად და გარკვევით დაადასტურა, რომ დაზარალებულის თანმიმდევრულობა, მისი გულწრფელობა, მისი დასაბუთება იყო საკმარისი, წინააღმდეგობაში არ მოდიოდა არაფერთან, სხვა მტკიცებულებებთან და, ამასთანავე, არ არსებობდა არანაირი მოტივაცია რის ფარგლებშიც ის დააბრალებდა ბრალდებულს მომხდარს”.

მარი ამბობს, რომ ეს იყო ძალიან მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებაა როგორც საფარის პრაქტიკაში, ასევე, ზოგადად.

“გარდა იმისა, რომ პროკურატურისთვის რთული იყო ბრალის წარდგენა, ჩვენც არ გვქონდა იმის გარანტია, რომ მოსამართლე გაიზიარებდა ყველა ამ გარემოებას და დადგებოდა გამამტყუნებელი განაჩენი”.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ეს გადაწყვეტილება ძალაში დატოვა სააპელაციო სასამართლომაც.

---

საერთო სივრცეში გამოკითხვა, ტრავმული ამბის გამეორება რამდენიმე გამომძიებელთან, დისკრიმინაციული კითხვები ან კომენტარები, მაგალითად, — “რატომ არ შეეწინააღმდეგე, რატომ არ იყვირე”?! — დაზარალებულები გრძელ გზას გადიან. გარდა საკნონმდებლო ხარვეზისა და პრობლემური ჩანაწერისა, იკვეთება სხვა სისტემური პრობლემებიც. მსხვერპლების გამოცდილებები კი განსხვავდება იმის მიხედვით, ამ გზაზე მარტოა თუ უფლებადამცველთან ერთად. 

“როცა ამ ბრძოლაში შედის მსხვერპლი,  ყველა ეტაპზე,  ყველა საგამოძიებო მოქმედების დროს ძალიან ბევრი სირთულეა. თუნდაც ძალიან კარგი და ემპათიური გარემო ჰქონდეს შექმნილი, ამ ყველაფერის გავლა არის რთული, ტექნიკურადაც, გადაღლილობაც არის, როდესაც მუდმივად მტკიცება გიწევს, დამაზიანებელია ემოციურად, ფიზიკურადაც. აი, ამ ყველაფერში ძალა, სურვილი და მოტივაცია რომ არ დაკარგოს დაზარალებულმა, ძალიან მნიშვნელოვანია, ყველა რგოლის წარმომადგენელი ურთიერთთანამშრომლობდეს და ორიენტირება ჰქონდეთ მსხვერპლის ინტერესებზე”. 

გამომძიებლის, პროკურორის, მოსამართლის — გაუპატიურების საქმეებზე სამივე რგოლის ემპათიურობა მნიშვნელოვანია. მარი ამბობს, რომ სქესობრივ დანაშაულთან მიმართებით, ყველას უნდა ესმოდეს, რომ ეს არ არის მშრალი სტატისტიკა და ეს არ არის მხოლოდ კონკრეტული მუხლი — ეს არის ადამიანის ცხოვრება მძიმე ისტორიით, რომელსაც, დაცვასთან და რეაგირებასთან ერთად, აუცილებლად სჭირდება დაცულობის შეგრძნება.

“რომ არ გატყდეს, არ დანებდეს, არ გადაიღალოს იმდენად, რომ უბრალოდ სურვილი აღარ ჰქონდეს და ძალა აღარ ეყოს, რომ პროცესამდე მივიდეს და დაიკითხოს”. 

სქესობრივი დანაშაულის საქმეებში ხშირად სასამართლო პროცესია გადამწყვეტი  პროცესზე დაზარალებულის ადვოკატის უფლებები შეზღუდულია. დაცვის მხარე კი, ხშირად ყველა ხერხს მიმართავს, რომ მსხვერპლი დაადანაშაულოს, გატეხოს, აანერვიულოს. ასეთ დროს მსხვერპლის რეტრამვირების რისკია და ბევრია დამოკიდებული მოსამართლეზე. 

მითები და ფაქტები

“ჩვენ ამას მითს და ფაქტს ვუწოდებთ, მაგრამ მართლმსაჯულების პროცესში ეს არის დისკრიმინაციული მოპყრობა, გენდერულ მიკერძოებასაც ვუწოდებთ. როდესაც, გენდერული სტერეოტიპებიდან გამომდინარე, პროცესის მონაწილეები, გადაწყვეტილების მიმღები პირები ცრუ რწმენა-წარმოდგენების გავლენის ქვეშ ექცევიან და განსხვავებულ, საზიანო გადაწყვეტილებებს იღებენ ძალადობა გამოვლილ ქალებთან დაკავშირებით”, — გვეუბნება იურისტი, ანა თავხელიძე.

ანა ლეინ კირკლენდის პროგრამის სტიპენდიატია. სწორედ ამ პროგრამის ფარგლებში გასული წლის განმავლობაში გაუპატიურების საქმეებზე მართლმსაჯულების განხორციელების ქართულ-პოლონურ გამოცდილებას იკვლევდა. კანონმდებლობისა და პრაქტიკის მიღმა, ანა უფრო ვრცლად რამდენიმე გავრცელებულ მითზეც გვესაუბრა.

ფაქტი: ადამიანების რეაქცია განსხვავდება ერთმანეთისგან. შესაბამისად, მსხვერპლის რეაქცია შეიძლება იყოს, ე.წ. Freez response, ანუ გაყინვა-გაშეშების რეაქცია, ან გაქცევა. ასევე, შეიძლება იყოს გონების დაკარგვა, შებრძოლება. რეაქციებს შორის ერთ-ერთი არის ე.წ. Be friend, როდესაც მსხვერპლი ცდილობს, უფრო მძიმე ძალადობის თავიდან ასარიდებლად, დათანხმდეს მოძალადეს. თუმცა ეს არ ნიშნავს რეალურ თანხმობას სექსუალურ ურთიერთობაზე.

ფაქტი: სხვადასხვა ქვეყნის მონაცემები, მათ შორის, ევროკავშირის ქვეყნების, ასევე ამერიკის შეერთებული შტატების გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ პროცენტული მაჩვენებელი ძალიან დაბალია (დაახლოებით 2-დან 8%-მდე), როდესაც  ცრუ ბრალდებას ჰქონდა ადგილი. ეს პროცენტულობა კი, ზუსტად იგივეა, როგორც სხვა კატეგორიის საქმეებზე, მაგალითად, ქურდობაზე, ცემაზე, ფინანსურ დანაშაულებზე და ა. შ. ანუ გაუპატიურების საქმეებში არ გვხვდება განსხვავებული სიტუაცია ამ კუთხით და მოსაზრება, რომ ხშირია ცრუ დასმენა ან ცრუ ბრალდება, არ დასტურდება არც სტატისტიკური მონაცემებით და არც კვლევებით.

ფაქტი: პარტნიორის მხრიდან გაუპატიურებს შემთხვევები ძალიან ხშირი, მათ შორის, საქართველოში. ეს კანონით პირდაპირაა აკრძალული და ოჯახის წევრის მიმართ ჩადენილ დანაშაულად  ითვლება, რაც უფრო მძიმე პასუხისმგებლობას იწვევს. 

“სამწუხაროდ, ცნობიერება არის ძალიან დაბალი და ეს კულტურა, ქმრის მხრიდან ცოლის გაუპატიურების შემთხვევები ნორმალიზებულია, ასე ვთქვათ. ხშირ შემთხვევაში, ქალები იდენტიფიცირებასაც ვერ ახდენენ, რომ ეს არის გაუპატიურება, რადგან ცოლ-ქმრულ ვალდებულად მიაჩნიათ სექსუალურ ურთიერთობაზე დათანხმება. შესაბამისად, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ სახელმწიფომ ამ ნაწილშიც აქტიურად იმუშაოს ცნობიერების ამაღლების მიმართულებით”, — ამბობს ანა თავხელიძე.

ფაქტი: სტატისტიკურ მონაცემებსაც თუ შევხედავთ, დაზარალებულთა მაჩვენებელში ვიპოვით, რა თქმა უნდა, ბიჭებსაც, განსაკუთრებით, ბავშვების მიმართ სექსუალური ძალადობის შემთხვევებში. 

ფაქტი: ეს მიდგომა მიზანად ისახავს მსხვერპლის დადანაშაულებას და მოძალადის გამართლებას. თუ შევხედავთ სექსუალური ძალადობის, გაუპატიურების საქმეებს, განსაკუთრებით, ტანსაცმლის ნიშნით, არ არსებობს არანაირი ნიშანი და დასტური იმისა, რომ მხოლოდ ის ადამიანები ხდებიან სექსუალური ძალადობის მსხვერპლები, ვისაც სტერეოტიპული აღქმით “გამომწვევად” აცვია. მით უმეტეს, როდესაც გვაქვს ბავშვთა მიმართ სექსუალური ძალადობისა და გაუპატიურების ასეთი მაღალი მაჩვენებელი, ეს არგუმენტი ერთადერთ მიზანს ემსახურება, რომ გაამართლოს მოძალადე და პასუხისმგებლობა გადაიტანოს მსხვერპლზე.

ფაქტი: გაუპატიურების, სექსუალური ძალადობის შემთხვევები ძალიან ხშირად სწორედ ახლო წრეში ხდება. შეიძლება ხდებოდეს სახლში ან ისეთ ადგილებში, სადაც წესით უსაფრთხოების განცდა უნდა ჰქონდეს ადამიანს.

ფაქტი: ადამიანები სხვადასხვანაირად შეიძლება რეაგირებდნენ. ძალადობის შემდეგ ქალის წვეულებაზე, ან პირობითად, სილამაზის სალონში წასვლა არ ნიშნავს აბსოლუტურად არაფერს და არ უნდა ახდენდეს გავლენას ძალადობის ფაქტის შეფასებაზე.

“მე მახსოვს ჩემი პრაქტიკიდან ერთ-ერთი შემთხვევა, როდესაც, მაგალითად, კონსულტაციაზე მოსულმა ქალმა სიცილით მომიყვა გაუპატიურების ისტორია. მაშინ დამწყები ადვოკატი ვიყავი და ძალიან გამიკვირდა ასეთი რეაქცია, მაგრამ ჩემმა გამოცდილმა კოლეგებმა ამიხსნეს, რომ ეს არის, მათ შორის, სტრესული რეაქცია და განსხვავებულად ჰყვებიან. გამკლავების მექანიზმი შეიძლება იყოს ადამიანების მხრიდან ძალადობის ისტორიის ხუმრობით მოყოლა ან ისე წარმოჩენა, თითქოს ეს რაღაცა სერიოზული არ არის, თუმცა ცხადია, ეს არ უკარგავს მომხდარს სერიოზულობას და დანაშაულს სიმძიმეს. უბრალოდ, უნდა გვახსოვდეს, რომ ადამიანები განსხვავებულად რეაგირებენ ძალადობის შემდეგ”, — ამბობს ანა თავხელიძე.

საგამოძიებო გამოკითხვის თუ სასამართლო პროცესის დროს ხშირია დისკრიმინაციული კითხვები მსხვერპლის პირად ცხოვრებაზე, სექსუალობაზე, სექსუალურ ქცევაზე. ანა გვეუბნება, რომ ერთ-ერთი ხშირად დასმული კითხვა არის, მიიღო თუა ძალადობა გამოვლილმა ქალმა სიამოვნება გაუპატიურების დროს. 

“ძალიან მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს უახლესი გადაწყვეტილება. მოლდოვას ქეისი იყო, სადაც პირდაპირ ჩაწერა სტრასბურგის სასამართლომ, რომ ეს კითხვა სამართლებრივად არარელევანტურია ამ კონტექსტში და ერთადერთ მიზანს ემსახურება, რომ როგორღაც გადაიტანოს პასუხისმგებლობა მსხვერპლზე. ეს არის სტერეოტიპული დამოკიდებულების გამომჟღავნება ქალი მსხვერპლის მიმართ”.

ანა ამბობს, რომ პროკურორების მხრიდან დისკრიმინაციული და სტერეოტიპული დამოკიდებულება შეიძლება გამოვლინდეს მათ მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებაშიც. მაგალითად, დაზარალებულად არ ცნონ პირი, ან სათანადო კვალიფიკაციით არ ცნონ, ასევე, მტკიცებულებები შეაფასონ დისკრიმინაციულად ან სისხლის სამართლებრივი დევნა არ დაიწყონ.

“სტერეოტიპული დამოკიდებულება შეიძლება აისახოს ასე, რომ  მსხვერპლის ჩვენება, რომელიც ხშირად ერთადერთი მთავარი მტკიცებულებაა, მოსამართლემ ჩათვალოს არასანდოდ და არ გაიზიაროს როგორც მტკიცებულება, იმიტომ, რომ მაგალითად, მსხვერპლმა სექსუალური ძალადობის შემდეგ პირდაპირ პოლიციას არ მიმართა, ან წავიდა, ვთქვათ, წვეულებაზე, ან რაღაც ისეთ მოიმოქმედა, რაც მოსამართლის შეფასებით “იდეალური მსხვერპლის” ჩარჩოში არ ჯდება. ეს ნიშნავს, რომ, ფაქტობრივად, ჩათვალა, თითქოს ეს მტკიცებულება არ არსებობს და ამის საფუძველზე გამოიტანა შემდეგ გამამართლებელი განაჩენი”.

ანა საუბრობს საკანონმდებლო ხარვეზებზეც და ასახელებს როგორც გაუპატიურების დეფინიციას, ასევე იმ ფაქტს, რომ გაუპატიურებად რეგულირებული არ არის, პირდაპირი ჩანაწერი არ არსებობს ისეთ შემთხვევაზე, როდესაც ერთი ადამიანი მეორე პირს აიძულებს სხვასთან, მესამე პირთან სექსუალურ კავშირს.

სხვა საკანონმდებლო ხარვეზებთან ერთად, არ არის გათვალისწინებული მსხვერპლის დაცვის ზომები, გვიყვება ანა. მაგალითად, გაუპატიურების საქმეებზე, სრულწლოვანი დაზარალებული სასამართლო სხდომაზე როდესაც შედის, მას კონტაქტი უწევს მოძალადესთან. პროცესზე მოძალადეს შეუძლია კითხვები დაუსვას მსხვერპლს, რაც ზრდის ხელახალის ვიქტიმიზაციის რისკებს. 

გარდა ამისა, იურისტი აღნიშნავს, რომ პრობლემურია მტკიცებულებების ნაწილიც. მისი თქმით, როგორც ოჯახში ძალადობის საქმეებს, ასევე, სექსუალური ძალადობის საქმეებს ახასიათებს მტკიცებულებების სიმცირე. ანა ამბობს იმასაც, რომ ეს არ არის მხოლოდ საქართველოს გამოწვევა, ეს მოცემულობა არის ყველგან. 

“არაგონივრულად მაღალი მტკიცებულების სტანდარტის მოთხოვნა ნიშნავს, რომ ფაქტობრივად დაუსჯელს ტოვებს გაუპატიურების შემთხვევებს და ეს, პირიქით, დამაზიანებელია სექსუალური ძალადობის აღმოფხვრისთვის”.

ევროპული ინტეგრაციის პროცესის შეჩერება, რუსული კანონები, სასამართლოს კლანი, არასამთავრობო ორგანიზაციებზე თავდასხმები, სიტყვა “გენდერის” კანონმდებლობიდან ამოშლა — ანა ბოლოდროინდელ პოლიტიკურ პროცესებსა და საკანონმდებლო ცვლილებებსაც უკავშირებს სექსუალური ძალადობის საქმეებზე არასათანადო რეაგირებას. 

“რუსული კანონი და, ახლა უკვე, ახალი რუსული კანონის, ე.წ ფარას მიღება საგრძნობლად აზიანებს და ხელს უშლის მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესს. მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესი — როდესაც ამ ტერმინს ვიყენებთ, ამაში ვგულისხმობთ შემთხვევის გამოვლენიდან, შეტყობინების გაკეთებიდან, გადაწყვეტილებების აღსრულების ჩათვლით პროცესს. ხშირ შემთხვევაში, ძალადობაგამოვლილ ქალებს დამოუკიდებლად უჭირთ პოლიციაში მისვლა და მათ წლები სჭირდებათ იმისთვის, რომ ძალა იპოვონ შეტყობინების გასაკეთებლად. მათ სჭირდებათ კვალიფიციური სამართლებრივი დახმარება, ფსიქოლოგის დახმარება, სამედიცინო მომსახურება, რაც საქართველოში ძალიან ძვირია. […] ვინც ამ ჩავარდნას, ასე ვთქვათ, ავსებდა, არის სამოქალაქო სექტორი, არასამთავრობო ორგანიზაციები”.

ანა გვეუბნება, რომ რუსული კანონების მიღების შემდეგ, ფაქტობრივად, დაუცველი რჩება ყველაზე მოწყვლადი ჯგუფები — ქალები, ბავშვები, შშმ პირები — ვინც უფასოდ იღებდა ამ სერვისებს არასამთავრობო ორგანიზაციებისგან. ევროპული ინტეგრაციის პროცესის შეჩერება კი გულისხმობს საკანონმდებლო ჩარჩოს ევროკავშირის სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანის შეჩერებასაც, რაც დააზარალებს, მათ შორის, ქალების უფლებების დაცვას.

“დოკუმენტებიდან სიტყვა “გენდერის” ამოღება არის მცდელობა, გააქრონ გენდერის კონცეფცია. როგორც არ უნდა წაშალონ კანონიდან, ამ მოცემულობას და ფაქტობრივ გარემოებებს ვერ შეცვლიან და ვერ გააქრობენ. 

“სიტყვა “გენდერსა” და “სქესს” შორის ვერ დაისმება ტოლობის ნიშანი, იმიტომ, რომ გენდერი არის გაცილებით უფრო ფართო ტერმინი და ძალადობის კონტექსტში ის ფარავს, უმეტეს შემთხვევაში, სწორედ გენდერული როლებიდან გამომდინარე განხორციელებულ ძალადობას და ამიტომ ვამბობთ სექსუალური ძალადობის საქმეებზე, რომ საერთაშორისო კანონმდებლობის მიხედვით, ეს არის გენდერული ნიშნით დისკრიმინაცია, რადგან უმეტესად ქალები ხდებიან  სექსუალური ძალადობის მსხვერპლები”.

რეკომენდაციების ნაწილში ანა, პირველ რიგში, სწორედ იმ რუსული კანონების გაუქმებას ასახელებს, რომელთა სამიზნეც არასამათავრობო ორგანიზაციები და მედიაა. ასევე, დამოუკიდებელი მართლმსაჯულების სისტემისთვის სასამართლო რეფორმის საჭიროებას, გაუპატიურების დეფინიციის ცვლილებასა და სქესობრივ დანაშაულთან დაკავშირებული საკანონმდებლო ხარვეზების აღმოფხვრას. გარდა ამისა, ცნობიერების ამაღლება საზოგადოებაში და პროფესიონალების გადამზადება სისტემური  და განგრძობადი განათლებით.

რეკომენდაციები გაუპატიურების კულტურის დასასრულებლად

გაეროს ქალთა ორგანიზაციამ თავი მოუყარა რამდენიმე ხერხს გაუპატიურების კულტურის წინააღმდეგ მოქმედებისთვის. მათ შორის არის: ძალადობაგამოვლილი პირების მოსმენა და მხარდაჭერა, გაცნობიერებული და ნებაყოფლობითი თანხმობა, უარი ისეთ სიტყვებსა და ფრაზებზე, რომლებიც მსხვერპლების დადანაშაულებას, ქალების განივთებასა და სექსუალური შევიწროების გამართლებას გულისხმობს. 

“რა ეცვა ქალს, რა დალია მან და რამდენი, სად იყო ის და როდის, არ შეიძლება განიხილებოდეს თანხმობად და ამართლებდეს გაუპატიურებას”.

რეკომენდაციებს შორის არის, ასევე, მასკულინობის აღქმის გადახედვა, მათ შორის, ისეთი ქმედებების, რომლებიც ძალადობასა და დომინანტობას “ძლიერ”, “კაცურ” ქმედებად მიიჩნევს.

გაუპატიურების კულტურის უფრო მასშტაბური გააზრება, აქტიური თვითმხილველის პოზიცია, სექსუალური შევიწროებისა და ძალადობის მიმართ ნულოვანი ტოლერანტობის პოლიტიკა სამუშაო სივრცეებში და არამხოლოდ, ცნობიერების ამაღლება და საუბარი ოჯახის წევრებთან, მეგობრებთან, მომავალ თაობასთან — ასევე მნიშვნელოვანი ნაწილია ამ პრობლემის აღმოსაფხვრელად. 

“გაუპატიურება სახალისო ამბავი არ არის. მასზე ხუმრობა სექსუალური ძალადობის მნიშვნელობას ამცირებს, მსხვერპლებისთვის კი ამ თემაზე ხმამაღლა საუბარს ართულებს. იუმორი, რომელიც სექსუალურ ძალადობას ნორმად მიიჩნევს და ამართლებს, მიუღებელია. დაგმეთ ის”.

მთავარ რეკომენდაციად კი რჩება ისევ და ისევ თანხმობა, რომელიც უნდა იყოს ამოსავალი წერტილი ურთიერთობის დროს.

---

თუ ხართ ძალადობის მსხვერპლი ან ფლობთ ინფორმაციას ძალადობის შესახებ, შეგიძლიათ მიმართო პოლიციას, ან დარეკოთ სხვადასხვა ორგანიზაციებში, რომლებიც უფასოდ დაგეხმარებიან:

• 112 — გადაუდებელი დახმარების ნომერი. ზარი უფასოა და მუშაობს 24-საათის განმავლობაში. ასევე, შეგიძლიათ გადმოწეროთ მობილური აპლიკაცია “112”;
• 116 006 — ცხელი ხაზი, რომელიც მოქალაქეებისთვის საკონსულტაციო მომსახურების გაწევის მიზნით ფუნქციონირებს;
• 1481 / 032 299 58 98 — სახალხო დამცველის აპარატი;
• +995 32 233 13 56 — პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის;
• 599 40 76 03 — საფარი;
• 595 190 303 — ქალთა ინიციატივების მხარდამჭერი ჯგუფი (WISG).