“უკან ჩამოვიტოვე, მაგრამ რა? ახალგაზრდობა? ყმაწვილკაცობა? რომანტიკა? თუ ამ ყველაფრის ჯადოსნური ძალა?”
გაფრთხილება: სტატიაში სპოილერები დაგხვდებათ, მაგრამ იმასაც გეტყვით, რომ მცირე სტატიით შეუძლებელია რამე ითქვას წყალშემდგარი კლასობრივი დაყოფის, კათოლიკური ეკლესიის ფესვგადგმული გავლენის თუ მთავარ პერსონაჟებს შორის გაჩაღებული სიყვარულის ცეცხლის შესახებ. ამიტომ, სტატიის გაცნობით პირველად წაკითხვის ბედნიერებას ჩრდილი არ მიადგება.
ივლინ ვოს ბრაიდსჰედში დაბრუნება (ქვეითი ჯარის კაპიტნის, ჩარლზ რაიდერის წმიდათა წმიდა და მკრეხელური მოგონებანი) 1945 წელს გამოქვეყნდა. ქართულად კი 2018 წელს, დიოგენემ გამოსცა. ნაწარმოები ლალი ყუშიტაშვილმა თარგმნა.
მეორე მსოფლიო ომის მიწურულს, ბრაიდსჰედში ბატალიონთან ერთად დაბრუნებული ქვეითი ჯარის კაპიტანი ჩარლზ რაიდერი იხსენებს იქ გატარებულ დროს, რომელიც სამოთხესთან სიახლოვეს აგრძნობინებდა, ახალგაზრდობის წლებსა და სილაღეს, ცხოვრების იმ პერიოდს, როცა ჯერ კიდევ შეგიძლია “საკუთარი თავისკენ მიმართული, სხვებისთვის მიუწვდომელი გონების ჯერაც აუმოქმედებელი ძარღვების თავის ნებაზე მიშვება”.
ნაწარმოები ჩარლზ რაიდერის ცხოვრების 20-წლიან პერიოდზე გვიყვება — ჯერ კიდევ ახალგაზრდული გამოღვიძებისა და სილაღის პერიოდიდან, ზრდასრულობაში შემორჩენილ ხალისამდე, სიყვარულის წყურვილამდე, ილუზიებამდე და იმედგაცრუებამდე, გზის აბნევამდე, უცხო ქვეყნებსა და კულტურებში გადაკარგვამდე და დაკარგული სილაღის ძიებამდე, ოჯახური თანაცხოვრების მარწუხებამდე და თავდაღწევის მცდელობებამდე.
სრულწლოვანებაში ახლად გადასული, 18-19 წლის ჩარლზ რაიდერი და ლორდი სებასტიან ფლაიტი 1922 წელს ოქსფორდის უნივერსიტეტში აბარებენ და ასე იწყება “რომანტიკული მეგობრობა”, რომელიც მცირე ხანს გასტანს, მაგრამ თავის კვალს სამუდამოდ ტოვებს. ჩარლზის პირველი შთაბეჭდილება სებასტიანზე მისი მშვენიერების გააზრებით იწყება და წინდაწინ მიგვანიშნებს, რომ ბიჭებს შორის მღელვარე, თუმცა ხანმოკლე მეგობრობისა და რომანტიკული მიზიდულობის ამბავს უნდა ველოდეთ.
“მომნუსხველად მშვენიერი იყო. კაცის თუ ქალის ასეთი მშვენიერება ახალგაზრდობაში ხმამაღლა უხმობს სიყვარულს, მაგრამ პირველივე ცივი ქარის დაბერვისას ქრება”.
ნაწარმოების სიუჟეტი მე-20 საუკუნის 20-იანი წლების ბრიტანეთში იწყება, ანუ იმ დროს, როცა ჰომოსექსუალური ურთიერთობები ნორმად არ მიიჩნეოდა, თუმცა ბრიტანეთის “მაღალი კლასი” ბიჭებს შორის ლტოლვას “რომანტიკულ მეგობრობად” რიცხავდა და ახალგაზრდული თვითგამორკვევის თანმდევ ეტაპად მიიჩნევდა, რომელიც “დაღვინებასთან” ერთად ინავლებოდა. ერთ-ერთი პერსონაჟი სებასტიანისა და ჩარლზის ერთმანეთისადმი ლტოლვას სწორედ იმ დროს გავრცელებული ამ მოსაზრებით ხსნის.
“ინგლისელებსა და გერმანელებს ახასიათებთ ასეთი რომანტიკული მეგობრობა. ლათინურ ქვეყნებში მიუღებელია, მაგრამ მე მივესალმები ამ ურთიერთობებს, მთავარია, ძალიან დიდხანს არ გაგრძელდეს. ასეთი სიყვარული ბავშვებს მაშინ ეწვევათ ხოლმე, როცა სიყვარულის მნიშვნელობა ჯერ გააზრებული არ აქვთ, ინგლისში კი ეს გვიან, შეიძლება ითქვას, კაცობის ასაკში ხდება”.
მიუხედავად იმისა, რომ ჩარლზისა და სებასტიანის რომანტიკული მიზიდულობა მხოლოდ და მხოლოდ ახალგაზრდულ თვითგამორკვევას მიეწერება, რომელსაც დიდი დღე არ უწერია, ის მცირეხნიანი თავგადასავალი — ბაღებში ხელკავგაყრილი სეირნობა, მზის გულზე შიშვლად კოტრიალი, ერთად გატარებული ბედნიერი მომენტების სიბერის დღეებისთვის შემონახვის სურვილი, ერთმანეთისთვის თავდადება წრფელია.
“ის დღე ჩემი და სებასტიანის მეგობრობის დასაწყისი იყო. ამ დღეს ივნისის ის დილა მოჰყვა, სებასტიანის გვერდით, მაღალი თელების ჩრდილში წამოწოლილი მისი ტუჩებიდან თელის ტოტებამდე აწვდილ კვამლს რომ შევცქეროდი”.
ბრაიდსჰედში დაბრუნების თითოეული პერსონაჟის ისტორია გადაჯაჭვულია კათოლიკური ეკლესიის გავლენასთან — წნეხთან, რომელსაც ვერ უმკლავდებიან, საკუთარ ადგილს ამ დოგმების საზღვრებში ვერ პოულობენ ან სულიერი მოგზაურობის გზას ადგებიან და სწორედ სამყაროს კათოლიკურ გააზრებაში პოულობენ შვებას, ადგილს. ჩარლზი კი, რომელიც რწმენას არად დაგიდევთ, ხვდება, რომ მისი და სებასტიანის ურთიერთობა, ერთი მხრივ, რელიგიური დოგმების ლინზაშია გატარებული, ხოლო, მეორე მხრივ, მისი პირადი აღქმა ბავშვური სისუფთავის მხარეს იხრება.
“იმის მიუხედავად, რომ აბრეშუმის პერანგებით, ლიქიორითა და სიგარებით ვთამაშობდით, ჩვენი ანცობანი კი მძიმე ცოდვათა ნუსხაში მოიხსენიებოდა, ყველაფერს, რასაც ვაკეთებდით, მაინც ბავშვური სისუფთავისა და უცოდველობის ელფერი დაჰკრავდა”.
ახალგაზრდობის მოგონებები და ზრდასრულობის გაურკვევლობების ამბავი სრულად ჩარლზის პერსპექტივიდან არის მოყოლილი, ამიტომ სებასტიანის გრძნობებზე ცხადად ჩარლზის თავს დატრიალებულ პირველი სიყვარულის ქარიშხლის შესახებ ვიგებთ. თუმცა, სხვა პერსონაჟების კომენტარების საშუალებით თუ იმის გააზრებით, რამდენად დიდ ბედნიერებას ანიჭებს სებასტიანს ჩარლზთან მარტო დარჩენა ან როგორ ხრავს ეჭვები, როცა ჩარლზი სხვა ადამიანებს, მათ შორის, მის ოჯახს უახლოვდება — ვხვდებით, რომ ორივე პერსონაჟი პირველი სიყვარულის ღელვით, დაბნეულობით, ეჭვებით არის სავსე და უერთმანეთოდ თუ ერთმანეთის ცხოვრებაში საკუთარი ადგილის მოხელთება უჭირთ.
“ერთი მეორეს ვერსად გაექცევით, პატარა ბავშვებივით ხართ”.
მაშინ კი, როცა სებასტიანსა და ჩარლზს შორის ლტოლვა უკვე მინავლულია და წვეულებაზე მოხვედრილებს ერთ-ერთი პერსონაჟი ეუბნება, რომ გაცნობისას იფიქრა, გეები იყვნენ, სებასტიანი უპასუხებს — “ეგ ჩვენი ყმაწვილობა იყო”.
ჩარლზი და სებასტიანი იცვლებიან, იზრდებიან, საზოგადოებრივ განწყობებსა და კლასით თუ რელიგიური კუთვნილებით დადგენილ საზღვრებს ექვემდებარებიან, თუმცა ბოლომდე ვერ ახერხებენ საკუთარი ადგილის პოვნას. ჩარლზი ახალ ეტაპზე ერთი შეხედვით უმტკივნეულოდ გადადის.
“ორივე შევიცვალეთ. სიახლის აღმოჩენის სურვილი, რომელიც წინა წელს ჩვენს უწესრიგო ყოფას ამოძრავებდა, სადღაც დაიკარგა. თითქოს დაღვინება დავიწყე”, — ჰყვება ჩარლზი საკუთარ თავზე. თუმცა, სებასტიანი იმავეს ვერ ახერხებს — “თავის თავში ჩაიკეტა და ახლა იქაც კი ტყვედ გრძნობდა თავს, სადაც ადრე თავისუფლებით ტკბებოდა. ყველაფრის მიმართ გულგრილობას ამჟღავნებდა; ჩემთანაც კი გულჩათხრობილი გახდა”.
ჩარლზსა და სებასტიანს შორის ურთიერთობის გაციებასთან ერთად, სებასტიანი მეორე ხაზზე ინაცვლებს და სულ რამდენიმეჯერ, მცირე ხნით ვხვდებით ალკოჰოლდამოკიდებულს, სხვა ქვეყანაში გადახვეწილსა და კვლავაც ურთიერთობის, ადამიანზე ზრუნვის, მიჯაჭვის მაძიებელს ან ჩარლზის ფრაზებით ვიგებთ, რომ ახალგაზრდობის სიყვარული, სებასტიანის მოგონება ბოლომდე ჯერაც არ დაუვიწყებია.
ჩარლზის და სებასტიანის ურთიერთობის უკეთ ასახსნელად ერთ-ერთი საუკეთესო პერსონაჟი ჯულია ფლაიტია, სებასტიანის და, რომელიც საზოგადოების, ეკლესიის მიერ მისთვის წაყენებულ მოთხოვნებს ვერ ეგუება, ვერ ახერხებს, რომ ცოლის, დედისა და კარგი შვილის როლი გაითავისოს, მაგრამ ვერც იმას ახერხებს, რომ ამ დათქმებს თავი დააღწიოს.
სიუჟეტის განვითარების ადრეულ ეტაპზე, როცა ჩარლზი სებასტიანის პირველივე დაძახილზე ასობით კილომეტრს გაივლის და სახლში გამოკეტილი “მეგობრის” მოწყენილობის გასაფანტად მის გვერდით ატარებს დღეებს, ჯულიას გაიცნობს და მისი სილამაზე ატყვევებს, უფრო სწორად კი, იზიდავს მისი სებასტიანთან მსგავსება — “იმას, რასაც მასში ვიცნობდი და არ ვიცნობდი, ერთმანეთისგან მხოლოდ მისი სქესი განასხვავებდა; ჩვენ შორის სივრცეს სწორედ ეს განსხვავება ავსებდა”.
ჩარლზის ცხოვრებას ბრაიდსჰედის მიტოვების შემდეგ სრულად ავსებს და განსაზღვრავს ურთიერთობა, რომელიც სებასტიანთან ჰქონდა და მისი დაკარგვა. ჩარლზი სხვადასხვა ქვეყანაში მოგზაურობას იწყებს, ცდილობს, როგორც მხატვარმა და როგორც ადამიანმა საკუთარი ადგილი, ხმა იპოვოს, თუმცა რაც უფრო იჭიმება თოკი, მით უფრო კარგავს სინამდვილეს და საკუთარ ნახატებშიც ამ ახალ, მისთვის უცხო ინდივიდს ხედავს, ქორწინდება და ამ ნაბიჯის ასახსნელადაც კი საბოლოოდ სებასტიანთან ვბრუნდებით, რადგან მისი გავლენა ჩარლზზე არსად გამქრალა — “საკმარისია, მოქაჩო და დაბრუნდება”.
“— რატომ ითხოვე ცოლად?
— ფიზიკური მიზიდულობა, ამბიცია, მხატვრისთვის ყველას სანიმუშო ცოლად მიაჩნდა, მარტოობა, სებასტიანის მონატრება.
— სებასტიანი გიყვარდა, არა?
— ის იყო პირველი მერცხალი”.
ამიტომ, სიუჟეტის განვითარება გვახვედრებს, რომ არაფერია იმაზე ლოგიკური, ვიდრე ჩარლზისა და ჯულიას კიდევ ერთხელ გადაკვეთა და ჩარლზის მიერ ქორწინების უარყოფა, რომელშიც სებასტიანი საკმარისად არ იყო. ჯულიასთან სასიყვარულო ურთიერთობა კი დაკარგულ სიყვარულს მცირედით მაინც უბრუნებს, ისინი ხომ იმდენად ჰგვანან ერთმანეთს, რომ მხოლოდ სქესი განასხვავებთ.
ბრაიდსჰედში დაბრუნება პირად სურვილებსა და გარემოს მიერ ნაკარნახევ მოლოდინებს შორის გახლეჩილი ადამიანების ამბავია, რომლებიც მთელი ცხოვრება დაეძებენ იმას, რაც ახალგაზრდობაში დაკარგეს, უზნეობის შიშს გაატანეს ან უკვე ზრდასრულობაში ისევ და ისევ ორ არჩევანს შორის წრეზე ტრიალებენ. შვებას, სწორხაზოვან ცხოვრების გზას კი მხოლოდ ის პერსონაჟები “პოულობენ”, რომლებიც დოგმებს ერთგულობენ.
“რა გულგრილად ვამბობთ უარს სიმწიფის ასაკში, ახალგაზრდობაში განცდილ წრფელ გრძნობებზე; ისე გადავავლებთ ხოლმე თვალს, როგორც ზაფხულის ცხელ დღეებში დაუფიქრებლად ჩადენილ ქარაფშუტობას. განა გულახდილები ვიქნებით, თუ სიჭაბუკის თავგადასავალს ზნეობრივი წესრიგის დარღვევის შიშს ჩამოვაშორებთ? თუნდაც ჩადენილის გამო აკვიატებულ შავ ფიქრებს, ან სინანულს, ან გამოსწორების პირობას?”
ბრაიდსჰედში დაბრუნება მწერლის, ივლინ ვოს პირადი გამოცდილებებიდან ამოიზარდა. ჩარლზის გზა და ახალგაზრდობის სიყვარულის უკან მოტოვება მწერლის პირად ცხოვრებას ეხმიანება. ბიოგრაფები კი აღნიშნავენ, რომ სებასტიანი მწერლის ოქსფორდში სწავლის წლებიდან ერთ-ერთი თუ რამდენიმე ბიჭის შთაგონებით შეიქმნა, რომლებთანაც ვოს რომანტიკული ურთიერთობა უნდა ჰქონოდა.
ივლინ ვო, რომელიც სავარაუდოდ ბისექსუალი უნდა ყოფილიყო, ბრიტანეთში იმ დროს ფესვგადგმული მოსაზრების მარწუხებში აღმოჩნდა, რომლის თანახმად — გეი სიყვარული ახალგაზრდული თვითგამორკვევის ნაწილია, რაშიც დასაძრახი არაფერია თუ, რა თქმა უნდა, “დაღვინდები” და იმავე სქესის ადამიანისადმი მიზიდულობა შენი ცხოვრების მხოლოდ ერთი ეტაპის თანმდევი იქნება.
ივლინ ვომ პირველად 1928 წელს იქორწინა, თუმცა პირველ ცოლთან ურთიერთობა სულ 2 წელი გაგრძელდა. 1930 წელს ვო კათოლიკური ეკლესიის წევრი გახდა, 1933 წელს კი მეორედ იქორწინა. ივლინ ვო 1966 წელს, 62 წლის ასაკში გულის შეტევით გარდაიცვალა.
ბრაიდსჰედში დაბრუნება არაერთ სიაში შეგხვდებათ, როგორც ერთ-ერთი საუკეთესო ინგლისურენოვანი ნაწარმოები თუ მსოფლიო ლიტერატურის შედევრი, მათ შორის აღსანიშნავია Time-ის 2005 წელს შედგენილი სია, რომლის თანახმად — ბრაიდსჰედში დაბრუნება 1923 წლის შემდგომ დაწერილ საუკეთესო ინგლისურენოვან ნაწარმოებებს შორის იკავებს ადგილს. 1981 წელს, წიგნის მიხედვით იმავე სახელწოდების მინი სერიალიც გამოვიდა, რომელიც კრიტიკოსებისა და მაყურებლების მოწონებას დღემდე არ კარგავს. სერიალში ჩარლზ რაიდერის როლს ჯერემი აირონსი ასრულებს, სებასტიანის როლს კი ენტონი ენდრიუსი.