საქართველო როცა გახდა დამოუკიდებელი, მე ვიყავი ათი წლის და ისე მოხდა, რომ მე და ჩემი ქვეყანა ერთად გავიზარდეთ. მე არ დავბადებულვარ და არ გავზრდილვარ შემდგარ ქვეყანაში. ერთად გავიზარდეთ მე, ჩემი ქვეყანა, ჩემ გარშემო ადამიანები. ერთად შევქმენით რაღაც, რაც მნიშვნელოვანია და რაზეც ვდგავართ. ამას არ ვამბობ “ურა პატრიოტულად” — ასეთი შეგრძნება მაქვს ფიზიკურად, რომ ეს ქვეყანა ჩემი ნაწილია. და როგორც კი გამიჩნდა შეგრძნება, რომ ვიღაცა ამას უბრალოდ გართმევს, როგორც საკუთარ ხორცს რომ გაგლეჯს, ბუნებრივი რეაქცია იყო, რომ ეს უნდა დავიცვა.
გაზაფხულის საპროტესტო აქციების შემდეგ, სწორედ ამ ემოციებით და შეგრძნებებით, დოკუმენტური კინოს რეჟისორი, სალომე ჯაში, საპარლამენტო არჩევნებზე დამკვირვებლად დარეგისტრირდა. ასე დაემატა ბერლინის ხელოვნების აკადემიის ჯილდოს მფლობელის, საერთაშორისოდ აღიარებული “მოთვინიერების” რეჟისორის, დამოუკიდებელი კინოს შესანარჩუნებლად შექმნილი საქართველოს კინოინსტიტუტის კინემატოგრაფისტთა საბჭოს წევრის, საქართველოს დოკუმენტური კინოს ასოციაცია “დოკას” თავმჯდომარის, სალომე ჯაშის რეგალიებს კიდევ ერთი — არჩევნების დამკვირვებელი.
ამბობს, რომ ოთხმოცდაათიანების შემდეგ ეს იყო ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი არჩევნები და უნდოდა, ამ გადამწყვეტ დროში რაღაც სარგებელი მოეტანა. აღნიშნავს, რომ არჩევნების ახალი და მრავალფეროვანი გაყალბებების სქემების ფონზე, დამკვირვებლობა მარტივი არ იყო.
“აქამდე, მთელი ეს ოცდაათ წელზე მეტი იყო შეგრძნება, რომ ჩვენ ვართ ადამიანები, მოქალაქეები, თანამონაწილეები ქვეყნის შექმნაში. დღეს ამ თანამონაწილეობის განცდა უფრო ნაკლები და ნაკლებია. ახლა არის ბრძოლა იმისთვის, რომ თანამონაწილეები ვიყოთ”.
მედია აპრილი სალომე ჯაშს საქართველოში დოკუმენტურ კინოსა და საპროტესტო ტალღაზე, რუსულ კანონებსა და უწყვეტ პროტესტზე ესაუბრა.
დოკუმენტური კინო საქართველოში
სალომე ჯაშმა ჯერ ჟურნალისტიკა ისწავლა თსუ-სა და ჯიპაში. გარკვეული პერიოდის განმავლობაში რეპორტიორადაც მუშაობდა, თუმცა მალე მიხვდა, რომ მისთვის სატელევიზიო რეპორტაჟის ფორმატი ნაკლებად მიმზიდველი იყო და როგორც ვიზუალური ენით მთხრობელი, დოკუმენტური კინოთი დაინტერესდა.
“ჩემთვის კინოს განსაზღვრავს უფრო პირველადი შეგრძნება, რაღაც იმპულსი, ემოცია. ჯერ კიდევ ჟურნალისტად ვმუშაობდი, როცა ერთ ადგილას მოვხვდი, გურიაში, ერთ შენობაში, რესტორანში. ეს ადგილი და ეს ადამიანები, რომლებიც აქ მუშაობდნენ, ჩემთვის პირველი ფილმის შთაგონების წყარო გახდნენ. არ ვიცოდი, იქ რა ამბავი იქნებოდა. ეს იყო რაღაც მოლოდინი. ეს შენობა, რესტორანი ელოდა მუდმივ ცვლილებებს”.
ასე იხსენებს სალომე ფილმ “ბახმაროზე” მუშაობის პერიოდს. “ბახმარო” 2011 წელს გამოვიდა და საუკეთესო დოკუმენტური ფილმის სტატუსიც მოიპოვა იჰლავის (ჩეხეთი) საერთაშორისო კინოფესტივალზე.
სალომემ კინოდოკუმენტალისტიკა ლონდონის როიალ ჰოლოუეის უნივერსიტეტში ისწავლა. 2008-2009 წლები იყო, როცა რამდენიმე კოლეგასთან ერთად საქართველოში დოკუმენტურ კინოზე დაიწყო მუშაობა. იმ პერიოდში, დოკუმენტური კინო აქ, ფაქტობრივად, არ იყო განვითარებული. სალომემ და მისმა კოლეგებმა როგორც ადგილზე შრომით, ასევე საერთაშორისო კავშირებით, თავიანთი წვლილი შეიტანეს საქართველოში დოკუმენტური კინოს ინდუსტრიის შექმნაში, განვითარებასა და გაფართოებაში.
“როცა დავიწყე მუშაობა, კინოცენტრი არსებობდა, მაგრამ, თუ არ ვცდები, არც იყო დოკუმენტური კინოს დაფინანსება. მერე ნელ-ნელა გაჩნდა ეს წარმოდგენა, თუ რა შეიძლება იყოს დოკუმენტური კინო და ნელ-ნელა მხარდაჭერაც გაიზარდა. მხარდაჭერა იყო როგორც ფინანსური, ასევე არაფინანსური. ეს არასდროს ყოფილა ბევრი, მაგრამ ყოველთვის იყო გულით და ნდობით, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია”.
სწორედ კინოცენტრისგან წამოსული მხარდაჭერა იყო ის, რაც შემდეგ კინემატოგრაფისტებს საშუალებას აძლევდა, ეპოვათ სხვა შესაძლებლობებიც. ეს თანამშრომლობები და კო-პროდუქციები ძირითადად საზღვარგარეთთან მიმდინარეობდა. თუმცა პოლიტიკურ ვითარებასთან ერთად, შეიცვალა და შერჩევითი გახდა დამოკიდებულება კინოხელოვანების მიმართ.
“დღეს რაც ხდება და სამი წლის წინ რაც დაიწყო, ანუ რაღაც უზურპაცია კინოცენტრის, ფაქტობრივად, შეუძლებელია დამოუკიდებელი დაფინანსების, მხარდაჭერის მოპოვება კინოცენტრისგან. კინოცენტრი, რომელიც უნდა იყოს დამოუკიდებელი კინოს მხარდამჭერი, რეალურად მოქმედებს დამოუკიდებელი კინოს წინააღმდეგ. დგამს ისეთ ნაბიჯებს, რომლებიც პირდაპირ ხელს უშლის კინოს წარმოებას. და კი, პოლიტიკურ ვითარებასთან ერთად, ეს მხარდაჭერებიც იცვლებოდა, მაგრამ თუ რამე შეიცვალა უარესობისკენ, ალბათ უფრო ბოლო სამი წლის განმავლობაში. აქამდე კინოცენტრი ყოველთვის ვითარდებოდა, იყო განვითარების რელსებზე შემდგარი და ბოლო სამი წელია განვითარება კი არა, მხარდაჭერაც აღარ არსებობს”.
პოლიტიკურ მოვლენებს გავლენა აქვს არა მხოლოდ ინსტიტუციებზე, არამედ, მოქალაქეებზეც. სალომესთვის შესამჩნევია, რომ ადამიანებს უფრო და უფრო მეტად ეშინიათ კამერის, ასევე, ამბობს, რომ მათზე ხელისუფლების მხრიდან ზეწოლა უფრო გაიზარდა.
“დღეს ბევრად უფრო რთულია რეგიონებში მუშაობა, იქ გადაღება, რადგან ბევრად უფრო ძლიერია მარწუხები, რომლებიც აქვს ადგილობრივ ხელისუფლებას და რომელსაც უჭერს მოსახლეობას. ბევრად უფრო დიდ კონტროლს ახორციელებს როგორც ცენტრალური, ასევე რეგიონული ხელისუფლება. და ბევრად უფრო მარტივია სამსახურის დაკარგვა, ვიდრე ოდესმე. მიშას დროსაც იყო ბოლოს ასეთი სიტუაცია, მაგრამ დღეს ფაქტობრივად შეუძლებელია… ძალიან დიდ სიმამაცეს მოითხოვს, რომ ადამიანი, რეგიონში განსაკუთრებით, გამოვიდეს და თქვას ის, რაც შეიძლება არ იყოს შესაბამისობაში ადგილობრივ ხელისუფლებასთან. ეს ძალიან დიდ სიმამაცეს მოითხოვს”.
სალომე მოვლენებს და, ზოგადად, ყველაფერს უყურებს, ერთი მხრივ, კრიტიკულად, მეორე მხრივ კი, ემპათიურად. ყოველთვის იზიდავდა იმის ჩვენება, რომ რაღაც არ არის ისე, როგორც უნდა იყოს. ეს მიდგომა აქვს დოკუმენტურ ფილმებზე მუშაობის დროსაც.
“მოთვინიერება”
“ოდა, რომელიც ადამიანისა და ბუნების დაპირისპირებას ეძღვნება. ძლევამოსილი ადამიანი ყიდულობს ასწლოვან ხეებს და თავის ბაღში გადააქვს. გზა ბაღამდე სოფლებზე, მთებზე, ზღვაზე გადის” — ეს “მოთვინიერების” მოკლე სინოფსისია. სალომე ჯაშმა ამ ფილმში საუკუნოვანი ხეების ბუნებრივი გარემოდან ამოთხრის, ხმელეთითა და ზღვით ტრანსპორტირებისა და ბიძინა ივანიშვილის ხელოვნურად განაშენიანებულ დენდროლოგიურ პარკში გადარგვის პროცესი აღწერა.
სალომე “მოთვინიერებაზე” ოთხი წლის განმავლობაში მუშაობდა. ჯერ იყო კვლევის პერიოდი, შემდეგ კი გადაღებები ორი წლის განმავლობაში.
“თავიდანვე გაცხადებული იყო ჩემი მხრიდან, რომ ეს იქნებოდა პოეტური ფილმი და არ იქნებოდა არც პირდაპირი კრიტიკა, არც პირდაპირი პროპაგანდა. ეს არის პოეტური ფილმი იმაზე, იმ უნიკალურ პროცესზე, რომელიც აქამდე არ მომხდარა და არც ვიცით, კიდევ როდის მოხდება”, — სალომე იხსენებს რომ სწორედ ეს მისწერეს ბიძინა ივანიშვილს, როდესაც კონკრეტულ სივრცეებში შესვლისა და გადაღების ნებართვა დასჭირდათ. ნებართვა მიიღეს, შესაბამისად, ყველა ინფორმირებული იყო, რას იღებდნენ.
დოკუმენტური ფილმის მსოფლიო პრემიერა სანდენსის კინოფესტივალზე 2021 წლის 31 იანვარს გაიმართა, ევროპული პრემიერა კი, ბერლინის საერთაშორისო კინოფესტივალის სექციაზე “ფორუმი 17”. გამოსვლისთანავე ფილმმა საერთაშორისო აღიარება და დიდი ყურადღება დაიმსახურა, მათ შორის, “მოთვინიერება” ბრიტანული გამოცემა The Guardian-ის 2022 წლის საუკეთესო ფილმების სიაში მოხვდა, ასევე, ფილმი ნომინირებული იყო ევროპის კინოაკადემიის ჯილდოზე. თავად სალომე კი, 2024 წლის მარტში ბერლინის ხელოვნების აკადემიის ჯილდოს მფლობელი გახდა. ის კინო და მედიახელოვნების კატეგორიაში დაჯილდოვდა.
საერთაშორისო გამოხმაურებების კვალდაკვალ, “მოთვინიერებას” საქართველოში მმართველი პარტიის მხრიდან კრიტიკა შეხვდა, თეა წულუკიანის რეორგანიზებული კინოაკადემიიდან კი, ჩვენებების დროს დამატებით წინააღმდეგობაც — სეანსების გაუქმება, თითქოს ფილმის მოთვინიერებას ცდილობდნენ, თუმცა ყოველი წინააღმდეგობა ახალი, საჯარო და სახალხო ჩვენებების ორგანიზებით სრულდებოდა.
“ჯერ ქართუ ფონდის წარმომადგენელმა გააკეთა “იმედზე” განცხადება. მერე ვიცით, რომ წულუკიანმა კინოცენტრის დირექტორს საყვედური უთხრა, თუ რატომ დააფინანსა კინოცენტრმა ეს ფილმი. შემდეგ კინოაკადემიამ მოხსნა ფილმი ეკრანიდან. კინოთეატრებში ვერ გამოვიდა ფილმი. კობახიძემ გააკეთა განცხადება, რომ ეს არის სამარცხვინო ფილმი, რომ ასეთი ფილმები არ უნდა ფინანსდებოდეს და სწორი ფილმები უნდა დაფინანსდეს. შემდეგ წულუკიანმა ასევე ეთერში ფილმს უწოდა საუკუნის ტყუილი, მარიამ ჭაჭიას “ჯადოსნურ მთასთან” ერთად გააკრიტიკა”.
“იქ არ არის რაღაც პირდაპირი პოსტულატი, რომ ხეების გადარგვა არ შეიძლება. ამას ფილმი არ ამბობს. უბრალოდ ვიცი, რამაც ისინი გააღიზიანა — ეს არის ის, რომ ფილმს უნდა ეჩვენებინა, რომ ხეები გადაირგო საჯარო სიკეთისთვის და ხალხისთვის. ეს არ იყო ჩემი ინტერესი. ჩემთვის ნაკლებად საინტერესო იყო. მთავარი იყო ეს ვნება, რომელიც აქვს ძალაუფლებაში მყოფ პირს. რა არის მამოძრავებელი ამ სურვილისა, რომ შეისყიდო ხეები და ერთად მოაგროვა ისინი?”
ამბობს, რომ “ხეების ამოძირკვის და გადარგვის ამბავში” მისთვის მნიშვნელოვანი იყო ამ ამბის მრავალმხრივობა და არა პირდაპირი გაგება, რომ ვიღაცა ძლევამოსილმა ადამიანმა ხე გადარგო:
“იმის კითხვა, თუ რას ნიშნავს ხე? ამ შემთხვევაში, ხე მხოლოდ ხე არ არის. ეს შეიძლება იყოს გარკვეული ღირებულება, ფუნდამენტი, ფუძე ან უბრალოდ… ფილმის მიზანიც ეს იყო, უფრო მეტი კითხვა დაესვა და გაეჩინა მაყურებელში, რომ სააზროვნო პროცესი შემდგარიყო. რაც ვნახეთ, ხელისუფლებაში მყოფი ადამიანების მხრიდან კულტურისა და ხელოვნების მიმართ რაღაცნაირად ყელში ხელის წაჭერაა. ეს არის ზუსტად ამ მრავალშრიანობის გაქრობისა და სწორხაზოვნების დამკვიდრების მცდელობა”.
რეპრესიები და ბოიკოტი კინოში
პროტესტი, რომელიც უკვე ორ თვეზე მეტია უწყვეტად გრძელდება, კინოს ხალხისთვის ახალი არ არის. მათთვის ეს ერთგვარად ლოგიკური გაგრძელებაცაა იმჟამინდელი კულტურის მინისტრის, თეა წულუკიანის 2022 წლის შემდეგი გადაწყვეტილებების და ჩატარებული რეორგანიზაციებისა. სალომე ამბობს, რომ კულტურამ პირველმა იწვნია ის რეპრესიები, რაც დღეს უკვე ფართომასშტაბიანად მიმდინარეობს ქვეყანაში; რომ კულტურა იყო პირველი, რომელსაც დაარტყა ხელისუფლებამ, რომლისთვის ძირის გამოთხრასა და რომლის მისაკუთრებას შეეცადა.
“რასაც ცდილობდა თეა წულუკიანი, როცა იყო კულტურის მინისტრი, რაც გააკეთა, არის ის, რომ შუა გაკაფა თითქოს: “შენ ჩემიანი ხარ”, “შენ ჩემიანი არ ხარ”. ეს არაფერ კავშირში არ არის კულტურასთან და ხელოვნებასთან. ეს არის სუფთა პარტიული მიდგომა… რაც მოხდა კინოს სფეროში, იგივე გზა გაიარა ნებისმიერმა სხვა სფერომ. მაგალითად კინოში, დამოუკიდებელი ინსტიტუცია, კინოცენტრი ხელში ჩაიგდო კულტურის მინისტრმა უშუალოდ და იქ დანიშნა ადამიანები, რომლებიც იყვნენ მხოლოდ მისი ხაზის გამტარებლები”.
სალომე და კინემატოგრაფისტების ნაწილი ამას დიდი წინააღმდეგობით შეხვდნენ — ისინი გაერთიანდნენ და დაიწყეს საპროტესტო მოძრაობა “ქართული კინო საფრთხეშია”. მოძრაობა გასული 2 წლის განმავლობაში სხვა საპროტესტო კერებსაც შეუერთდა, მაგალითად, გასულ გაზაფხულზე რუსული კანონის წინააღმდეგ გამოსვლებს და მათი სათქმელიც უფრო მასშტაბური გახდა — “საქართველო საფრთხეშია”.
“გაზაფხულზე პირველად გამიჩნდა შეგრძნება, რომ მე თვითონვე ვარ ხე, მე თვითონვე ვარ ჩემი ფილმის გმირი, მე თვითონ ვარ ის ხე, რომელსაც მე ვხედავდი — ამოძირკვული, რაღაცნაირად მიწის გარეშე და ვიღაც, ეს დიდი ხელი, სადაც უნდა, იქ გადამრგავს. ეს ამოძირკვა და ფუძის გარეშე არსებობა პირველად ფიზიკურად განვიცადე გაზაფხულზე. უცებ ძალიან პირადად მივიღე— მეთქი: მე ვარ ეს ხე…”
რუსული კანონები და უწყვეტი პროტესტი
როცა ქართულმა ოცნებამ წინა წელს გაწვეული რუსული კანონი კვლავ შემოაბრუნა განსახილველად, ეს, როგორც საზოგადოების უმრავლესობისთვის, სალომესთვისაც მოულოდნელი იყო. მაგრამ ახლა გვეუბნება, რომ აღარ უკვირს, რადგან უფრო ცხადად ჩანს, რომ ხელისუფლებას მოქალაქეები არ აინტერესებს და მისი ინტერესი მხოლოდ ძალაუფლებაა.
“განსაკუთრებით ბოლო ერთი წლის განმავლობაში, ქართული ოცნება ახორციელებს პოლიტიკას, რომელიც კონტროლისკენ არის მიმართული და არა რაღაცის განვითარებისკენ. კონტროლისკენ მიმართული ქმედება იყო ზუსტად ამ აგენტების კანონის, რუსული კანონის შემოღება. იმიტომ, რომ ამ კანონს საერთოდ სასარგებლო შედეგი არ აქვს. ეს კანონი არის სრულიად დესტრუქციული, გამანადგურებელი სამოქალაქო საზოგადოების და ასევე, ამ კანონის ყველაზე მავნე მხარე ის არის, რომ ზღუდავს მედიას”.
სალომე ეხმიანება ქართული ოცნების ნარატივის, კონკრეტულად კი, ფრაზას “მდიდარი ენჯეოები” და აზუსტებს, რომ იურიდიულად არ არსებობს ასეთი ფორმულირება და რეალურად, ეს კანონი ეხება არაკომერციულ იურიდიულ პირებს და ორგანიზაციებს, რომლებიც, მაგალითად, შშმ პირების, ბავშვების თუ სხვა ჯგუფებისთვის და მათი ინტერესებისთვის საქართველოში მუშაობენ.
“გამჭვირვალობა არ არის პრობლემა, გადასახადებს ისედაც ვიხდით. ყველგან ჩანს, რა თანხა შემოდის, რა თანხას და რაში ხარჯავენ ეს ორგანიზაციები”.
სალომე რუსულ კანონს კინოს მაგალითზე განიხილავს. როგორც დოკუმენტური კინოს ასოციაციის თავმჯდომარე, ის ორი წელია მუშაობს კინოინდუსტრიის ინტერესებისთვის — რეჟისორების, ავტორების, პროდიუსერების, მემონტაჟეების, ოპერატორების ინტერესებისთვის — და ცდილობს, მოიძიოს დაფინანსება საზღვარგარეთიდან, რადგანაც საქართველოში მსგავსი პროექტების განვითარებისთვის საჯარო დაფინანსების შესაძლებლობა არ არის.
“უცებ ეს კანონი და ხელისუფლება მეუბნება, რომ ვიღაცის ინტერესებს ატარებ, ვიღაცა უცხო ქვეყნის ინტერესებს ატარებ, როდესაც პირადად მე მოხალისეობრივად ვმუშაობ და ვცდილობ, მოვიზიდოთ თანხები, რომელიც მოხმარდება კინოს განვითარებას საქართველოში. და ეს კანონი არის სრულიად დამამცირებელი იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც ცდილობენ, მართლაც ხშირად მოხალისეობრივად ან ძალიან მცირე ანაზღაურებით შექმნან სიკეთე, საჯარო სიკეთე საქართველოში და ქართველი მოსახლეობისთვის”.
დესტრუქციულს უწოდებს სალომე კიდევ ერთ კანონს, რომელიც ქართულმა ოცნებამ წინასაარჩევნო პერიოდში “ოჯახური ღირებულებებისა და არასრულწლოვანთა დაცვის” სახელით მიიღო არ არსებული “ლგბტ პროპაგანდის” ასაკრძალად.
“ეს კანონი ზღუდავს ყველაზე მოწყვლადი ადამიანების ცხოვრებას და ეს კანონი ზღუდავს მედიას, აწესებს ცენზურას. პირველად საკანონმდებლო დონეზე დღეს ჩვენ გვაქვს ცენზურა”.
ერთიანობა და სოლიდარობა
საზოგადოებრივ მაუწყებელთან, ხელოვანების მარშზე, რუსთაველზე, ახალ თეატრთან, რეჟიმის პატიმრების მხარდასაჭერ აქციაზე — გასული ორი თვის განმავლობაში, უწყვეტი პროტესტის დროს, სალომე ჯაში შეგხვდებოდათ სხვადასხვა ადგილას, სადაც მოქალაქეები უკმაყოფილების, წინააღმდეგობისა და ბრაზის გამოსახატად იკრიბებოდნენ. სალომე, უწყვეტი პროტესტის პარალელურად, ასეთ რთულ დროს, საიმედო და ღირებულსაც ხედავს — გაერთიანებულ და სოლიდარულ მოქალაქეებს.