სტატიის ავტორი: ირაკლი ღამბაშიძე

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებში უდიდესი ეკონომიკური პრობლემები დაიწყო. რამდენიმე წლის განმავლობაში ეს ქვეყნები რუსეთზე და სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებზე იყვნენ დამოკიდებულები, ამიტომ დამოუკიდებლად განვითარების შესაძლებლობა და გამოცდილება არ ქონდათ. ზოგიერთმა მათგანმა შეძლო სწრაფი ევროინტეგრაცია, რამაც ეკონომიკური თუ სოციალური პრობლემების მოგვარებას შეუწყო ხელი. ამ სტატიაში განვიხილავთ სამი სახელმწიფოს მაგალითს და გავიგებთ, როგორ დაეხმარა მათ ევროკავშირში გაწევრიანება.

ესტონეთი

ესტონეთის დამოუკიდებლობის გამოცხადების პროცესი 1989 წელს გამართული “ბალტიის გზის” შემდეგ იწყება, ეს უკანასკნელი მშვიდობიან პროტესტი იყო საბჭოთა კავშირის არალეგალური ოკუპაციის წინააღმდეგ. ტალინიდან, რიგის გავლით, ვილნიუსამდე, 600 კილომეტრზე გრძელი ცოცხალი ჯაჭვი შეიქმნა, რომელშიც 2 მილიონზე მეტი ადამიანი იღებდა მონაწილეობას და რუსულ იმპერიალიზმს მშვიდობიანად აპროტესტებდა. 1989 წელს დაწყებული პროცესები 1991 წლის 20 აგვისტოს დამოუკიდებლობის დეკლარაციით დაგვირგვინდა.

დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, 1993 წელს, ქვეყანაში ინფლაციის დონე 90%-ს აღწევდა. ესტონეთმა სწრაფი რეფორმების გატარება დაიწყო, რომელსაც საბჭოთა ეკონომიკური სისტემიდან თავისუფალ ბაზარზე უნდა გადაეყვანა:

• 1994 წელს ესტონეთი გახდა პირველი სახელმწიფო, სადაც გადასახადების სისტემა Flat tax შემოიღეს, რაც შემოსავლის მიუხედავად თანაბარ გადასახადებს  გულისხმობს.
• მსგავსი ეკონომიკური თავისუფლება იდეალურ გარემოს წარმოადგენდა მზარდი ბიზნესებისთვის — 1995 წელს 10 ათასამდე ახალი კომპანია დარეგისტრირდა.
• სწრაფი ეკონომიკური რეფორმებისა და თავისუფალი ბაზრის შედეგად ქვეყანაში შექმნილი დოვლათის წყალობით, ინფლაციის დონე 1999 წლისთვის 3.3 პროცენტამდე დაეცა.

ესტონეთმა დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ მალევე დაიწყო ევროინტეგრაციის პროცესი და 6-წლიანი მოლაპარაკებების შემდეგ, 2004 წელს ევროკავშირის წევრი გახდა. შედეგად, ესტონეთისთვის ხელმისაწვდომი გახდა EU-ს ფონდები, რომლებსაც სახელმწიფოს განვითარებაში უდიდესი წვლილის შეტანა შეეძლოთ (Structural Funds and the Cohesion Fund). ასევე, ესტონეთის მოქალაქეებისთვის შესაძლებელი გახდა ევროკავშირის სესხზე განაცხადის შეტანა, რამაც ხელი შეუწყო ადგილობრივი წარმოების გაზრდას და კერძო სექტორის განვითარებას. 

როგორც ვიცით, ესტონეთი ტექნოლოგიური განვითარების წამყვანი სახელმწიფოა პოსტ საბჭოთა სივრცეში. ეს ტექნოლოგიური პროგრესი წარმოუდგენელი იქნებოდა EU-ს აქტიური მხარდაჭერის გარეშე. პროექტი “e-Estonia”, რომელიც 1994 წელს დაფუძნდა, მიზნად ისახავდა სახელმწიფოს მართვის ციფრულ მოდელზე გადასვლას, რაც მის მოდერნიზაციას უწყობდა ხელს:

• პროექტის წყალობით, 2004-დან- 2009-მდე ინტერნეტის მომხმარებელთა რაოდენობა 53%-დან, 73%-მდე  გაიზარდა, ეს მაჩვენებელი დღეს რეკორდულ 91%-ზე არის ასული.
• აღსანიშნავია, რომ მაშინდელიც და დღევანდელი პროცენტული მაჩვენებელი, ევროკავშირის საშუალო მაჩვენებელთან შედარებით მაღალია.

ესტონეთმა შეძლო რეგისტრირებული საგადასახადო სისტემის 95%-ზე მეტის ელექტრონულ სისტემაში გადაყვანა და თითქმის ყველა საბანკო ტრანზაქცია ელექტრონულად შესრულდა. ნებისმიერ დამწყებ ბიზნესმენს ესტონეთში შეუძლია თავისი ბიზნესის დარეგისტრირება პერსონალური მოწყობილობიდან, რაც ხელს უწყობს კერძო სექტორის განვითარებას. e-Estonia-ს ფარგლებში შესაძლებელი გახდა არჩევნებში ელექტრონულად მონაწილეობა, რაც 2005 წელს დამკვიდრდა. 2023 წლის საპარლამენტო არჩევნებში, ამომრჩევლის 51% ინტერნეტ ხმის მიცემის სისტემას იყენებდა.

ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პროექტი რომელიც ასევე ევროკავშირის დახმარებით განხორციელდა, ბალტიისპირეთის რკინიგზაა. სავარაუდოა, რომ მშენებლობა 2030 წლისთვის დასრულდება. მისი ბიუჯეტი, 15.3 მილიარდი ევროა და აქედან 85% EU-ს მიერ არის დაფინანსებული. პროექტი მიზნად ისახავს ბალტიისპირეთის ევროკავშირის სახელმწიფოებთან ტრანსპორტით დაკავშირებას.

• რკინიგზის ეს ხაზი ჰელსინკიდან იწყება და პოლონეთამდე გრძელდება, მისი სრული სიგრძე კი 870 კილომეტრია.
• პროექტის წყალობით შესაძლებელი გახდება ევროპის სატრანსპორტო სისტემის გავრცობა ბალტიისპირეთში, რაც მოგზაურობას და გადაადგილებას კიდევ უფრო გაამარტივებს.
• ასევე გამარტივდება სავაჭრო ურთიერთობები პროექტის მონაწილე სახელმწიფოებს შორის (პოლონეთი, ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი და ფინეთი).

ევროკავშირის დახმარება ესტონეთის მიმართ კვლავ არ წყდება. წელს ევროპული ინვესტიციის ბანკისგან ესტონეთის ეკონომიკაში და კერძო სექტორის განვითარებაში 400 მილიონი ევრო ჩაიდო მწვანე ენერგო რესურსების განვითარებისა და სასათბურე გაზების გამოყოფის შესამცირებლად.

ლიეტუვა

საბჭოთა იმპერიალიზმის შემდეგ, ლიეტუვამ და ესტონეთმა ერთი გზა გაიარეს, რუსეთის მარწუხებიდან — დამოუკიდებლობამდე.  1990 წლის 11 მარტს, ლიეტუვა პირველი სახელმწიფო გახდა ბალტიისპირეთიდან, რომელმაც დამოუკიდებლობა მოიპოვა, რითიც მაგალითი გახდა რეგიონის სხვა ქვეყნებისთვის, ებრძოლათ თავისუფლებისთვის. ლიეტუვას განვითარება რთული იქნებოდა ევროკავშირის დახმარების და იმ პროგრამების გარეშე, რომელსაც ორგანიზაცია აფინანსებდა.

ლიეტუვას სწრაფი აღდგენისთვის მნიშვნელოვანი იყო, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები. იმისათვის, რომ სახელმწიფო იყოს საინტერესო უცხოური ბიზნესისთვის, აუცილებელია, იყოს დაცულობის განცდა. სწორედ ამის გარანტორი არის ევროკავშირი და ის სტანდარტები რომელიც წევრ სახელმწიფოებში გვხვდება.

• გაწევრიანების შემდეგ რომ ლიეტუვა უფრო მიმზიდველი გახდა ინვესტიციებისთვის, ამას ადასტურებს სტატისტიკური მონაცემები, თუ როგორ გაიზარდა პუი (პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები). 
• აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ლიეტუვაში, უცხოური ინვესტიციის 80%-ზე მეტი EU-ს სახელმწიფოებიდან მოდის, რაც კიდევ უფრო ეხმარება ქვეყანას ინფრასტრუქტურის განვითარებაში.

ყველაზე მნიშვნელოვანი პროექტი, რომელიც ლიეტუვაში ევროკავშირის დაფინანსებით განხორციელდა “Via Baltica” იყო. ეს ავტომაგისტრალი ბალტიისპირეთის სახელმწიფოებს ცენტრალურ ევროპასთან აკავშირებს. კერძოდ პრაღას და ტალინს შორის პირდაპირი ავტობანი გადის, რომლის სიგრძე 970 კილომეტრია და აქედან 269 კილომეტრი ლიეტუვას ტერიტორიაზეა. “Via Baltica” მნიშვნელოვანია, რეგიონში (განსაკუთრებით ლიეტუვაში) ეკონომიკური პროგრესისთვის, რადგან მთავარი სატრანსპორტო და ეკონომიკური დამაკავშირებელი გზაა პოლონეთსა და ბალტიისპირეთის სახელმწიფოებს შორის. პროექტის დიდი ნაწილი დაფინანსებულია EU-ს მიერ, კოჰეზიურმა ფონდებმა 80 მილიონამდე გამოჰყო.

ერთ-ერთი შემდეგი მნიშვნელოვანი პროექტი იყო კლაიპედას თხევადი გაზის ტერმინალი, რომელმაც 2014 წელს დაიწყო მუშაობა. ტერმინალის აგების მიზანი იყო რუსეთის ენერგო რესურსების მოხმარების შეზღუდვა ლიეტუვაში და გლობალური ბაზრებიდან  მომარაგება. პროექტის განხორციელებისთვის ევროპის მხარდაჭერა გადამწყვეტი იყო და შეუძლებელი იქნებოდა ევროპის ინვესტიციის ბანკის მიერ გამოყოფილი 87 მილიონი ევროს ოდენობის სესხის გარეშე. პროექტის წყალობით, ლიეტუვა გახდა უფრო ენერგო დამოუკიდებელი და შემცირდა რუსულ გაზზე მოთხოვნა.

აღსანიშნავია, რომ ლიეტუვა საქართველოს ყველაზე დიდი მხარდამჭერია ევროკავშირში ინტეგრაციის გზაზე და საკუთარი გამოცდილების მიხედვით გვაძლევს რჩევებს, რათა დემოკრატიამდე სვლაში სწორი არჩევანი გავაკეთოთ და შესაბამისი გადაწყვეტილებები მივიღოთ. მაგალითად, ლიეტუვა ერთ-ერთი სახელმწიფო იყო, რომელიც რუსული კანონის წინააღმდეგ აკეთებდა განცხადებებს და მხარს უჭერდა საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ სანქციების დაწესებას. 

რუმინეთი

რუმინეთის გზა ევროკავშირამდე განსაკუთრებით საინტერესოა.  ნიკოლაი ჩაუშესკუს დამყარებული კომუნისტური ხელისუფლებიდან დემოკრატიამდე სახელმწიფოს მრავალი დაბრკოლებების და ეკონომიკური პრობლემების გადალახვა მოუწია, რომლის დაძლევაც შეუძლებელი იქნებოდა ევროპის და დასავლეთის დახმარების გარეშე.

1989 წელი კრემლისთვის უმძიმესი პერიოდი იყო, რადგან უამრავი საპროტესტო გამოსვლა გაიმართა კომუნისტური ხელისუფლებების წინააღმდეგ (9 აპრილი, ხავერდოვანი რევოლუცია, ტიანანმენის ტრაგედია და ა.შ.), მათ შორის რუმინეთში, ჩაუშესკუს წინააღმდეგ მოწყობილი რევოლუცია. რევოლუცია 16 დეკემბერს დაიწყო და 25 დეკემბერს ქვეყნის მმართველის სიკვდილით დასჯით დასრულდა. ეს შემთხვევა კომუნისტური რეჟიმის წინააღმდეგ ბრძოლის ყველაზე აგრესიულ ვერსიას წარმოადგენს, მაგრამ რუმინეთში დემოკრატიის მშენებლობის დასაბამად მოიაზრება.

• 1990 წელს რუმინეთში ჩატარდა დემოკრატიული, მრავალ-პარტიული არჩევნები.
• არჩევნებში, 70 პარტია იღებდა მონაწილეობას და რევოლუციონერმა ძალამ “ეროვნული ხსნის გზამ” მოიპოვა აბსოლუტური უმრავლესობა ახლად ჩამოყალიბებულ პარლამენტში.

რუმინეთის დამოუკიდებლობის პირველი წლები საკმაოდ რთული იყო. 1990-96 წლები ქვეყანაში პოლიტიკური არასტაბილურობა, ეკონომიკური სიდუხჭირე და მრავალი სოციალური პრობლემა იყო. ახლად არჩეული მმართველი პარტიის კოალიცია, მალევე ორად გაიყო, რაც მთავრობის ხშირი ცვლილებების მიზეზი გახდა. ეკონომიკური პრობლემები 90-იან წლებში საკმაოდ მტკივნეული იყო რუმინეთისთვის. როგორც უკვე ზემოთ ვახსენეთ, რუსული იმპერიალიზმის მიზანი დამოუკიდებლად განვითარების შესაძლებლობის მოსპობაა, რასაც ამ ქვეყანაში მეტ-ნაკლებად მიაღწიეს:

• სახელმწიფო დამოკიდებული იყო საბჭოთა რუსეთზე, რომლის დაშლას და სავაჭრო პარტნიორის გაქრობას ეკონომიკური კრიზისი მოჰყვა.
• 1991 წელს, რუმინეთის მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) ყოველწლიურმა ცვლილებამ ანტი რეკორდი დაამყარა და წინა წელთან შედარებით 13 პროცენტით შემცირდა.
• გაიზარდა უმუშევრობაც — 1994 წელს, უმუშევრობის დონემ 8,2%-ს მიაღწია, რაც ასევე ანტირეკორდია ქვეყნის ისტორიაში. 
• გაიზარდა ემიგრაცია — 1990-93 წლებში ქვეყანა 170 000-ზე მეტმა ადამიანმა დატოვა.

რუმინეთის ეკონომიკური პროგრესი და მათი გადადგმული ნაბიჯები ევროკავშირისაკენ თითქმის სინქრონულია. რუმინეთის სიღარიბიდან გამოსვლა შეუძლებელი იქნებოდა ევროკავშირის დახმარების გარეშე, მხოლოდ ევროპის ინვესტიციის ბანკს ქვეყნისთვის 20 მილიარდ ევრომდე ჯამური სესხი აქვს გაცემული. დაფინანსდა მრავალი პროექტი, მათ შორის მცირე და საშუალო ბიზნესის დაფინანსების პროექტი რუმინეთში. პროექტის შედეგად განვითარდა კერძო სექტორი და გაიზარდა მშპ. 90-იანი წლების ბოლოს რუმინეთმა მიიღო ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსი, მაგრამ კვლავ რჩებოდა პრობლემები, რომლებიც ქვეყანამ ევროკავშირთან ერთად დაამარცხა.

რუმინეთის ფეხზე დადგომისთვის, გადამწყვეტი იყო პროექტი „ფარე“ (ფრანგულად შუქურა), რომელიც მიზნად ისახავდა კანდიდატის სტატუსის მქონე სახელმწიფოების ეკონომიკურ და პოლიტიკურ დახმარებას, რათა ევროკავშირში გაწევრიანებამდე, შეძლებოდათ შესაბამისი სტანდარტების დაკმაყოფილება. პროგრამის წყალობით, რუმინეთმა მიიღო 2 მილიარდ ევროზე მეტი დახმარება, 1992-2003 წლებში. რაც მოხმარდა იმ რეფორმებს, რომლებმაც ქვეყნის განვითარება და დემოკრატიულ გზაზე დაყენება შესაძლებელი გახადა.

პრობლემიდან ყველაზე დიდი კორუფცია იყო, როგორც სხვა ყოფილ კომუნისტურ სახელმწიფოებში. ჩაუშესკუს რეჟიმის შემდეგ დამკვიდრებული კორუფციული სქემების დაშლა მარტივი არ ყოფილა:

• 2007 წელს ევროკავშირში გაწევრიანების შემდეგ, კიდევ უფრო გამჭვირვალე გახდა მთავრობის ხარჯები, მსგავს ატმოსფეროში პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო ბიუჯეტის ფულის მოპარვა და არასათანადო ხარჯვა.
• 2007-ში ევროპის მხარდაჭერით, შეიქმნა კოოპერაციის და ვერიფიკაციის მექანიზმი, რომელიც ხელისუფლებას აიძულებდა გაეტარებინა ახალ-ახალი სწორი რეფორმები და უწესებდა კონკრეტულ სამიზნე ნიშნულებს, რომლების მიღწევის შემდეგაც მეტ უფლებას ანიჭებდა, როგორც ევროკავშირის წევს სახელმწიფოს.

ევროკავშირში გაწევრიანების შემდეგ, მათი დაფინანსებით მრავალი ეკონომიკური და ინფრასტრუქტურული პროექტი განხორციელდა. მათ შორისაა, A1 და A3 ავტობანები, სწორედ ამ დროს აშენდა, ეს პროექტები, ხელს უწყობს რუმინეთის ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპასთან უკეთ დაკავშირებას ეკონომიკურად და საზოგადოებრივი ტრანსპორტის მხრივ. 

ევროკავშირის ეფექტი და სავარაუდო პროგნოზები საქართველოს ევროინტეგრაციის შემდეგ

ევროკავშირის ეფექტი სწორედ ის გამოცდილებებია, რასაც სხვა, ევროპის ოჯახში უკვე გაერთიანებული, პოსტ-საბჭოთა სახელმწიფოები გვიტოვებენ. აბსოლუტურად ყველა მათგანისთვის EU-სთან ურთიერთობა და შემდეგ გაწევრიანება, დადებითი შედეგით და წარმატებით დასრულდა. 

ჩვენ ვიცით, რომ ჯერ უკვე არაერთი წელია, კიდევ კანდიდატის სტატუსის მიღებამდე და მას შემდეგაც, ევროკავშირი საქართველოში არაერთ პროექტს აფინანსებს მაგალითად, ორგანიზაცია ცდილობს ქვენის აგრო კულტურის განვითარებას. 2013ში დაწყებული პროექტი “ENPARD” ხელს უწყობს აგრო კულტურისთვის აუცილებელი ინფრასტრუქტურის შექმნას და  სასოფლო დასაქმების გაუმჯობესებას. პროექტის განხორციელებისთვის EU-ს მხრიდან 234 მილიონი ევრო დაიხარჯა.

ორგანიზაცია ასევე ხელს უწყობს მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარებას საქართველოში. მხოლოდ 2022 წელს, ევროკავშირს EU4Business-ს პროექტის ფარგლებში 341 მილიონ ევრომდე აქვს დახარჯული ქართული კერძო სექტორის განვითარებაში. ასევე, ამ პერიოდში შექმნილი აქვს 24 ათასზე მეტი სამუშაო ადგილი და დაფინანსებული აქვს 45 პროექტი.

ეს მხოლოდ მცირე ჩამონათვალია იმ პროგრამებისა, რასაც EU და მისი წევრი ქვეყნები საქართველოში აფინანსებენ. ევროკავშირში გაწევრიანების შემდეგ, ეს პროექტები კიდევ უფრო გაფართოვდება და მასშტაბურ სახეს მიიღებს. EU-ს მიერ საქართველოს მცირე ბიზნესისთვის გაკეთებული საქმის ეს რამდენიმე მაგალითიც კი გვიდასტურებს, რომ ევროპასთან თანამშრომლობა, მომგებიანია როგორც სახელმწიფოს პოლიტიკური მიზნებისთვის, ასევე დადებითად აისახება ყოველი ქართველის ეკონომიკურ და ფინანსურ მდგომარეობაზე.