როცა სახელმწიფოში მართლმსაჯულების სისტემა დამოუკიდებელი არ არის, სხვადასხვა სახელისუფლებო შტო კი ერთმანეთთანაა გადაჯაჭვული და ერთმანეთის ინტერესს აძლიერებს; როცა სამართალდამცავ უწყებათა უმოქმედობა, გულგრილობა ან მათი მხრიდან ძალადობა გავრცლებული პრაქტიკაა, მოქალაქე სახელმწიფოს პირისპირ მარტო რჩება.
მსგავს მოცემულობაში მოქალაქეთა უმრავლესობისთვის ერთადერთ ხსნად, ხშირად, არასამთავრობო ორგანიზაციების სამართლებრივი მხარდაჭერა რჩება — უმეტესობას არ აქვს შესაბამისი ფინანსური შესაძლებლობა, რომ საკუთარი ინტერესების დაცვაზე იზრუნოს და უფასო მხარდაჭერა უალტერნატივოა. ამ გაგებით, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ აღნიშნული დახმარების შესაძლებლობა გარანტირებული იყოს ძლიერი არასამთავრობო ორგანიზაციების არსებობით, მათი შეუფერხებლად მუშაობითა და სანდოობით. თუმცა, მაშინ, როცა ხელისუფლება ღია ბრძოლას იწყებს არასამთავრობო ორგანიზაციებთან, ეჭვქვეშ დგება მოქალაქეთა ბედი, ამის საპირწონედ კი, სახელმწიფო უწყებებს, სურვილის შემთხვევაში, მოქალაქეების უფლებების შელახვისთვის მეტი სივრცე ეძლევათ, თან ისე, რომ ამაზე პასუხი არ მოეთხოვოთ.
ამ სტატიაში სამ მნიშვნელოვან საქმეზე მოგიყვებით, რომელშიც არასამთავრობო ორგანიზაციების ჩართულობა გადამწყვეტი მნიშვნელობის იყო.
ფემიციდის შემთხვევა და პოლიციის უმოქმედობა
2014 წლის 17 ოქტომბერს ლაშა მაღრაძემ ყოფილ ცოლს, მარიკა წივწივაძეს სამსახურში, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში მიაკითხა, ცეცხლსასროლი იარაღით მოკლა და თავი მოიკლა.
პოლიციას თავდასხმის ბოლო ეპიზოდამდეც ჰქონდა ინფორმაცია, რომ ბრალდებული ჯერ ცოლზე, შემდეგში უკვე ყოფილ ცოლზე ძალადობდა და მას მოკვლით ემუქრებოდა. მიუხედავად ამისა, პოლიციას შესაძლო მკვლელობის პრევენციისთვის არაფერი გაუკეთებია.
როგორც სტრასბურგის ადამიანის უფლებათა სასამართლოში წარდგენილ საჩივარში ვკითხულობთ, მსხვერპლმა სიცოცხლის მოსპობამდე სულ მცირე 11-ჯერ მიმართა პოლიციას და გამოუძახა საპატრულო ეკიპაჟს, მათ შორის, მკვლელობის წინა დღეს, 16 ოქტომბერს დარეკა პოლიციაში და აცნობა, რომ როცა შვილი სკოლაში მიჰყავდა, ყოფილი ქმარი მანქანით აედევნა. საქმის მასალების მიხედვით, საპასუხოდ მას მხოლოდ ის უთხრეს, რომ პოლიციაში დაერეკა, როგორც კი ყოფილი ქმარი მიუახლოვდებოდა ან შეურაცხყოფას მიაყენებდა. იმავე დღეს, პოლიციაში მივიდა მსხვერპლის დედა, რომელმაც დააფიქსირა, რომ მისი შვილის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრებოდა და სახელმწიფო დაცვა მოითხოვა. პოლიციამ ჩვენება ჩაიწერა, თუმცა არც ორდერი გამოუწერია და არც სხვა რაიმე შემაკავებელი ზომა მიუღია. მომდევნო დღეს მარიკა წივწივაძე სამსახურში მოკლეს. გამოძიება ორმაგი მკვლელობისა და ცეცხლსასროლი იარაღის უკანონო ფლობის ფაქტზე დაიწყო, რასაც შემდგომში ოჯახური ძალადობის მოტივი დაემატა — გამოძიება იმავე წლის 31 დეკემბერს შეწყდა, რადგან დანაშაულის ჩადენაზე პასუხისმგებელი პირი გარდაცვლილი იყო.
მსხვერპლის დედამ, თალიკო თხელიძემ, ორგანიზაცია საფარის დახმარებით, 2015 წლის 8 აპრილს უბნის პროკურორს მიმართა და პოლიციელების წინააღმდეგ, სამსახურებრივი გულგრილობის მოტივით გამოძიების დაწყება მოითხოვა. ამას პასუხი არ მოჰყოლია, რის შემდეგაც ქალმა განმეორებით წარადგინა საჩივარი, სადაც საუბარი იყო სქესობრივი ნიშნით დისკრიმინაციაზეც, თუმცა ისევ უშედეგოდ. იმ წელს და მომდევნო წელს მომჩივანმა არაერთი საჩივარი დააფიქსირა, რათა ყურადღება მიექცია. 2017 წელს საქმე სტრასბურგის ადამიანის უფლებათა სასამართლოში გაიგზავნა, იმავე წლის დეკემბერში კი თბილისის საქალაქო სასამართლომ შსს-ს მორალური ზიანის ანაზღაურება დააკისრა როგორც თალიკო თხელიძისთვის, ისე მოკლულის შვილისთვის — სრულწლოვანებამდე ყოველთვიური სარჩოს სახით. თუმცა, მორალური ზიანის ანაზღაურების მიღმა, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო, რომ სამსახურებრივ გულგრილობაში პასუხისმგებელი პირები დასჯილიყვნენ, რაც ასე არ მომხდარა.
სტრასბურგის სასამართლომ იმსჯელა და 2021 წელს გადაწყვეტილება გამოაქვეყნა სადაც მითითებულია, რომ “სამართალდამცავმა ორგანოებმა აჩვენეს იმ ნაბიჯების გადადგმის ხანგრძლივი უუნარობა, რასაც რეალურად შეეძლო ტრაგიკული შედეგის შეცვლა ან ზიანის შემცირება. მათთვის პირდაპირ ხელმისაწვდომი მრავალი დამცავი ღონისძიების აღმაშფოთებელი უგულებელყოფით ხელისუფლების ორგანოებმა ვერ გამოიჩინეს განსაკუთრებული მზრუნველობა მომჩივნის ქალიშვილის წინააღმდეგ გენდერული ნიშნით ძალადობის აღსაკვეთად, რისი კულმინაციაც მისი სიკვდილი იყო. საერთაშორისო და ეროვნული სამონიტორინგო ორგანოების მსგავს შედეგებთან შედარებისას სასამართლო ასკვნის, რომ პოლიციის უმოქმედობა წინამდებარე საქმეში შეიძლება ჩაითვალოს სისტემის მარცხად”.
სტრასბურგის სასამართლოს გადაწყვეტილებით, დაირღვა ადამიანი უფლებათა კონვენციის მეორე მუხლი მე-14 მუხლთან ერთიანობაში, რაც სიცოცხლის უფლების დარღვევასა და დისკრიმინაციულ მიდგომას გულისხმობს. სასამართლომ საქართველოს მომჩივნისთვის მორალური ზიანის ანაზღაურება დააკისრა.
საფარის იურისტი, ეკატერინე მუზაშვილი მედია აპრილთან ამბობს, რომ ის პოლიციელები, რომელთა სამსახურებრივი გულგრილობის შედეგად ქალი მოკლეს, არ დასჯილან, მათი იდენტიფიცირებაც კი არ მომხდარა და ასე ხდება, როცა სისტემის წევრი ადამიანის ბრალეულობა იკვეთება.
“როგორც სხვა მსგავსი სიმძიმის საქმეების შემთხვევაში, სადაც საჯარო უწყების თანამშრომელი პირების ბრალეულობა იკვეთება, სახელმწიფო ცდილობს გააჭიანუროს საქმე. არცერთი პირის პასუხისმგებლობა არ არის დამდგარი”, — გვეუბნება ეკატერინე.
იურისტი ასევე აღნიშნავს, რომ შედეგის მიღწევა ბევრად მარტივია, როცა ბრალდებულები არიან ის პირები, რომლებიც სისტემის ნაწილნი კი არიან, მაგრამ ქვედა რგოლზე საქმიანობენ, ხოლო როცა საქმე ზემდგომ პირებს ეხებათ, შესაძლოა, საქმე უსაშველოდ გაჭიანურდეს და საბოლოოდ უშედეგოდ.
ეკატერინეს თქმით, მსგავს შემთხვევებში, როცა შსს და პროკურატურა არაფერს აკეთებს, პასუხისმგებელი კი სახელმწიფო უწყების თანამშრომელია, ერთადერთ იმედად არასამთავრობო ორგანიზაცია რჩება. ხშირად, არასამთავრობო ორგანიზაციის მცდელობას, რომ საქმე გახმაურდეს და ამგვარად მაინც მოექცეს ყურადღების ქვეშ, შედეგი მოსდევს, მაგრამ ამ შემთხვევაშიც შერჩევითია, ვის მოეთხოვება სამართლებრივი პასუხი და ვის — არა.
ეკატერინე მუზაშვილი გვეუბნება, რომ არასამთავროვო ორგანიზაციებზე ხელისუფლების თავდასხმა მოქალაქეების მარტო, მხარდაჭერის შესაძლებლობის გარეშე დარჩენის რისკს ზრდის.
აგვისტოს ომის დროს დაზარალებულთა ინდივიდუალური სარჩელები სტრასბურგში
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია 2008 წლის აგვისტოს ომის დროს დაზარალებული 350-ზე მეტი ადამიანისა და რუსეთის მცოცავი ოკუპაციის შედეგად დაზარალებული მოქალაქეების ინტერესებს სტრასბურგის ადამიანის უფლებათა სასამართლოში იცავს.
აგვისტოს ომის პერიოდში დაზარალებული მოქალაქეების სახელით წარდგენილი ათეულობით საჩივარი შეეხება მშვიდობიანი ადამიანების მკვლელობას, არასათანადო მოპყრობას, მათი ქონების ძარცვასა და განადგურებას. აღნიშნული საჩივრები, სახელმწიფოთა შორის არსებულ საქმესთან ერთად, ქმნის იმ საერთაშორისო სამართლებრივ საფუძველს, რაც საერთაშორისო ასპარეზზე საქართველოს პოზიციას განამტკიცებს, დაზარალებულ მოქალაქეებსა და მათ ოჯახის წევრებს კი სამართლის პოვნის შესაძლებლობას აძლევს.
საიას იურისტი, დავით ჯავახიშვილი მედია აპრილთან ამბობს, რომ საქმის სტრატეგიული, სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, როცა სტრასბურგში წარსადგენად მუშაობდნენ, გადამწყვეტი მნიშვნელობის იყო სახელმწიფოს ჩართულობით მტკიცებულებათა შეგროვება, ხოლო მცოცავ ოკუპაციაზე საუბრისას, საარქივო მასალების გამოთხოვა, რაც სარჩელში სახელდებულ არგუმენტებს განამტკიცებდა.
“სახელმწიფო უწყებების მხრიდან დაინტერესებაზე საუბრისას უნდა აღინიშნოს, რომ ერთმანეთისგან განსხვავებულ მოცემულობას ვხვდებით. უწყებების ნაწილი მოწოდებულია ეფექტური თანამშრომლობისკენ, მაგრამ არიან და იყვნენ ინსტიტუციები, რომლებიც არ გვპასუხობდნენ, გვაიგნორებდნენ და აჭიანურებდნენ პროცესს, ფაქტობრივად ხელს გვიშლიდნენ საქმიანობაში”, — გვეუბნება დავითი და ამატებს, რომ საქმეების მოგება ერთია, თუმცა აღსრულების ნაწილში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სახელმწიფოს აქტიური ჩართულობა, რამაც შესაძლოა დაზარალებული მოქალაქეებისთვის კომპენსაციის მინიჭება შესაძლებელი გახადოს.
“აღსრულების ნაწილში, შესაძლოა საცხოვრებელ ადგილას დევნილების დაბრუნებაც იყოს რუსეთისთვის დაკისრებული ვალდებულება, რისი განხორციელებაც ეჭვქვეშ არის. თუმცა, უკრაინის მოვლენებმაც გაააქტიურა მსჯელობა საკომპენსაციო სისტემის გამართვაზე. არის ვარიანტი, რომ საკომპენსაციო თანხის მობილიზება რუსეთის ფედერაციის გარეთ არსებული აქტივების საშუალებით მოხდეს, თუმცა, იმისთვის, რომ ეს გამოვიდეს, საერთაშორისო ტრიბუნაზე ნების მობილიზებაა საჭირო, რაც სახელმწიფოს ევალება, ისე არაფერი მოხდება”.
დავითი გვიხსნის იმასაც, რომ რუსული კანონიდან გამომდინარე, სახელმწიფო უწყებებთან თანამშრომლობის არეალი ვიწროვდება და არა მხოლოდ — “ორგანიზაციების საქმიანობის შესაძლებლობა დგება კითხვის ნიშნის ქვეშ, რადგან კანონი მიზნად ისახავს მათი საქმიანობის დაკნინებას, რაც შემდგომში ოპერირებას შეუძლებელს გახდის. ვინც კანონის მიღებაში მონაწილეობა მიიღო, არ აქვს შეფასებული საერთაშორისო სამართლებრივ ასპარეზზე რა რისკები შეიძლება მოიტანოს ორგანიზაციების საქმიანობისთვის ძირის გამოთხრამ. სამართლებრივ კულტურას ამკვიდრებს ჩვენი ორგანიზაცია და თუ თავისუფლად საქმიანობას ვეღარ შევძლებთ, რეპრესიები კი გაგრძელდება, ასეთი ტიპის სტრატეგიულად მნიშვნელოვან საქმეებს ვეღარ წარვადგენთ, შედეგად უსამართლობათა მთელი ნაკადი შეუმჩნეველი დარჩება”.
ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ინდივიდუალური საჩივრების განხილვა 2022 წლის თებერვალში დაიწყო და წარდგენილ საჩივრებთან დაკავშირებით კითხვებით რუსეთს მიმართა, მათ შორისაა 78 დაზარალებულის საქმე, რომელთა ინტერესებს საია იცავს.
გავრილოვის ღამეს დაზარალებულთა საქმეები
2019 წლის 20 ივნისს რუსეთის დუმის დეპუტატი, კომუნისტური პარტიის წევრი — სერგეი გავრილოვი, რომელიც აფხაზეთსა და ოსეთს დამოუკიდებელ სახელმწიფოებად მოიხსენიებს, საქართველოში ჩამოვიდა და პარლამენტის თავმჯდომარის სავარძლიდან მართლმადიდებლურ ასამბლეას გაუძღვა. ამ ამბავმა მყისიერი პროტესტი გამოიწვია — ჯერ ოპოზიციონერი ქალი დეპუტატების წინააღმდეგობა ვნახეთ საკანონმდებლო შენობაში, შემდეგ კი მოქალაქეებიც გამოვიდნენ თბილისის ქუჩებში. ასამბლეა ჩაიშალა, პროტესტი კი კიდევ უფრო მასშტაბური გახდა და შეკრებილებმა მოითხოვეს, მათ შორის, იმ დროს პარლამენტის თავმჯდომარის, ირაკლი კობახიძის გადადგომა. ხელისუფლებამ აქციის მონაწილეთა მოთხოვნებს დუმილი შეაგება, დაიწყო დაპირისპირება მოქალაქეებსა და სამართალდამცავებს შორის. ხელისუფლებამ აქცია ძალადობრივად დაარბია. ამასთან, არ ყოფილა წინასწარი გაფრთხილება აქციის დაშლის შესახებ. მოქალაქეების დარბევა რამდენიმე საათის განმავლობაში გრძელდებოდა. შედეგად: კლინიკაში გადაიყვანეს 240 ადამიანი, მათ შორის, დაშავდა მინიმუმ 34 ჟურნალისტი და 80 პოლიციელი, დაშავებულებიდან ორმა კი თვალი დაკარგა. ასევე, დააკავეს აქციის 305 მონაწილე.
დაშავებულ ჟურნალისტებს შორის იყო ანა ვახტანგაძეც, რომელიც ფეხში დაჭრეს რეზინის ტყვიით, როცა სამსახურებრივ მოვალეობას ასრულებდა. მისი თქმით, იმ ათეულობით ადამიანს შორის იყო, ვინც მომხდარის შემდეგ გამოძიებასთან თანამშრომლობდა, იყო დაკითხვაზე, ჩაუტარდა ექსპერტიზა, თუმცა მისი და სხვა ათეულობით ადამიანის საქმე სასამართლომდე არ მისულა.
“მაშინ ჯერ კიდევ ახალი ვიყავი ჟურნალისტიკაში, სულ რამდენიმე წლის მოსული. როგორც კი 20 ივნისის ამბები მოხდა, არასამთავრობო ორგანიზაციებმა მომენტალურად დაიწყეს მუშაობა, რომ ჩვენი უფლებები დაეცვათ და სახელმწიფოს წინაშე მარტო არ დავრჩენილიყავით. მარტო რომ ვყოფილიყავი, შესაძლოა, ეს ვერ მომეხერხებინა, არ ვიყავი ფინანსურად ძლიერი, რომ კარგი ადვოკატი დამექირავებინა, რომელიც ჯერ საქართველოში მისცემდა საქმეს სამართლებრივ მიმდინარეობას და შემდეგ სტრასბურგში ეცდებოდა ჩემი უფლებების დაცვას”, — გვეუბნება ანა და აღნიშნავს, რომ სახელმწიფო მარტივად იღებს გადაწყვეტილებას, ფინანსური კომპენსაცია გასცეს, თუმცა გამოძიებაზე უარს ამბობს და ეს მიდგომა პრობლემის არსს უცვლელს ტოვებს.
საიას მიერ მომზადებულ საჩივრებზე, რომლებიც ჯამში 26 პირის საქმეს აერთიანებდა, სტრასბურგის სასამართლომ 2024 წლის 7 მაისს საქართველო გაამტყუნა და დაადგინა ევროპული კონვენციის მესამე მუხლის (წამების აკრძალვა) დარღვევა და მომჩივანთა სასარგებლოდ საქართველოს ზიანის ანაზღაურება დააკისრა.
გარდა ამისა, ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ გამოძიება არავითარ დასკვნამდე არ მისულა, სახელმწიფოს არც მოვლენათა სისტემური ანალიზი ჩაუტარებია და არც სათანადოდ შეუფასებია ხელმძღვანელი პირების პასუხისმგებლობის საკითხი. სასამართლომ თქვა ისიც, რომ აქციის დაშლის ოპერაციის თაობაზე სრულყოფილი ოფიციალური ანგარიში არ არსებობს და არ შესრულდა ვალდებულება, რომ ფართომასშტაბიანი საპოლიციო ოპერაციის დროს ძალადობაში ეჭვმიტანილი სამართალდამცავების იდენტიფიცირება შესაძლებელი იყოს.
სტრასბურგის სასამართლოს გადაწყვეტილებაში ასევე ვკითხულობთ, რომ სახელმწიფომ ეფექტიანი გამოძიება არ ჩაატარა, რის გამოც, საჩივრებში დასახელებულ სხვა მუხლებთან დაკავშირებით დარღვევებზე მსჯელობა გამოძიების შემდგომ შეიძლება შეფასდეს.
პირველ აგვისტოს საიამ მომჩივნების სახელით მიმართა ევროპულ სასამართლოს და მოითხოვა, რომ საქმე განსახილველად დიდ პალატას გადასცემოდა. აღნიშნული შუამდგომლობა 23 სექტემბერს დაკმაყოფილდა. საიას პოზიციით, საქმეებში არსებული მტკიცებულებებით შესაძლებელია სახელმწიფოს მიერ სხვა დარღვევების დადგენაც. ეს საქართველოს ისტორიაში პირველი შემთხვევაა, როცა მომჩივნების მიმართვის საფუძველზე საქმე დიდ პალატას გადაეცა განსახილველად.
შეგახსენებთ, რომ ქართულმა ოცნებამ მოსახლეობის პროტესტისა და ქვეყნის პარტნიორების მოწოდებების მიუხედავად, მიიღო რუსული კანონი, რომელიც ეხება ყველა არასამთავრობო ორგანიზაციას, რომლის სერვისებითაც მოქალაქეები სარგებლობენ. ამასთანავე, კანონი ზღუდავს იმ დამოუკიდებელ მედიასაც, რომელიც არ ფინანსდება პოლიტიკური ფულით ან არ არის კერძო ბიზნესი, რადგან, ერთეულების გარდა, საქართველოში არსებული ყველა დამოუკიდებელი მედია დონორების მხარდაჭერით ფუნქციონირებს.
როგორც არასამთავრობო ორგანიზაციებმა, ისე მედიამ, უარი განაცხადეს “უცხოური ძალის ინტერესების გამტარად” რეგისტრაციაზე და კანონი საკონსტიტუციო სასამართლოში გაასაჩივრეს.
აღსანიშნავია, რომ რუსული კანონის მიხედვით, რეგისტრაციისთვის თავის არიდება ან დადგენილ ვადაში საფინანსო დეკლარაციის წარუდგენლობა 25 000-ლარიან ჯარიმას იწვევს. ჯარიმა არ ათავისუფლებს ორგანიზაციას ვალდებულებისგან, რომ დარეგისტრირდეს “უცხოური ძალების ინტერესების გამტარად”. ასევე, ამ ჯარიმის გასაჩივრება არ ათავისუფლებს მას გადახდის ვალდებულებისგან. ეს ყველაფერი კი იმას ნიშნავს, რომ ჩამოთვლილი ორგანიზაციები, მაღალი ალბათობით, ვერ შეძლებენ ჯარიმის გადახდას და იძულებულნი გახდებიან, შეაჩერონ საქმიანობა, რაც გავლენას მოახდენს ყველა მოქალაქეზე. მაგალითად, ის სერვისები, რომლებსაც ახლა უფასოდ იღებენ, შეიძლება ვეღარ მიიღონ, ასევე, ვერ გაეცნონ სანდო, გადამოწმებულ ინფორმაციას დამოუკიდებელ მედიაში და მხოლოდ იმ ამბებზე ჰქონდეთ წვდომა, რის გაშუქებასაც ხელისუფლების მიერ კონტროლირებადი მედია გადაწყვეტს.
რუსული კანონი პირდაპირაც ეხება ფიზიკურ პირებს — მიუხედავად იმისა, რომ რუსული კანონი ითვალისწინებს მხოლოდ იურიდიული პირების რეგისტრაციას, იუსტიციის სამინისტროს მიერ უფლებამოსილ პირს, თავისი ინიციატივით ან მიწოდებული ინფორმაციის საფუძველზე, შეუძლია დაიწყოს მონიტორინგი, რომლის ფარგლებშიც მას უფლება აქვს ფიზიკურ პირსაც მოსთხოვოს ნებისმიერი ინფორმაციის, მათ შორის, განსაკუთრებული კატეგორიის პერსონალური მონაცემების მიწოდება. ამ ტიპის პერსონალური ინფორმაციაა, მაგალითად, პირადი ცხოვრების შესახებ ინფორმაცია. ხოლო ამ ცნობების არ მიწოდება გამოიწვევს ფიზიკური პირის დაჯარიმებასაც 5000 ლარის ოდენობით. სწორედ ამ მუხლის საფუძველზე, კანონი შესაძლოა შეეხოს ყველას.
