“იკითხეთ წიგნები — ასე მიხვდებით, რომ არაფერი ხდება პირველად და არაფერი მთავრდება იმით, რომ ერთ ბრძოლას წააგებთ”, — ამ სიტყვებით უპასუხა ანა კორძაია-სამადაშვილმა სტუდენტის კითხვას ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტთან გამართული საჯარო ლექციის დასრულების შემდეგ. თემა ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებში არსებული ცენზურა იყო. კანონი, რომელზეც ამ სტატიაში კიდევ ერთხელ, ამჯერად ხელოვნების სფეროსა და აკადემიური სივრცის წარმომადგენელთა პერსპექტივიდან ვისაუბრებთ, ბევრ სხვასთან ერთად, დაცენზურებით წიგნებსაც ემუქრება.
ქართული ოცნების მიერ მიღებული ჰომოფობიური, დისკრიმინაციული, ადამიანის უფლებების შემზღუდავი კანონი ძალაში 2 დეკემბრიდან შევა, მანამდე, რამდენიმე დღით ადრე, მის მავნებლობას მედია აპრილთან მწერალი, ლიტერატურათმცოდნე და მთარგმნელი ანა კორძაია-სამადაშვილი, კინომცოდნე თეო ხატიაშვილი და ხელოვნებათმცოდნე ქეთი შავგულიძე განიხილავენ. ისინი გვიყვებიან მოახლოებულ საფრთხეებზე, რომელთა წინაშეც, პირველ ყოვლისა, ქვიარ ადამიანები, შემდეგ კი თითოეული მოქალაქე დგება. ამასთან, საუბრობენ იმ უარყოფით გავლენასა და შედეგებზეც, რომლებიც კანონის ამოქმედების შემდეგ, ადამიანების გარდა, ხელოვნებასა და აკადემიურ სივრცეზეც აისახება.
“ლგბტ პროპაგანდა” — საფრთხე, რომელიც არ არსებობს
ანა კორძაია-სამადაშვილი იმ გამოგონილ ნარატივზე გვესაუბრება, რომელიც ადამიანთა ფუნდამენტური უფლებების შესაზღუდად ჯერ სხვა ქვეყნების ავტორიტარულმა რეჟიმებმა გამოიყენეს, ახლა კი დღის წესრიგში ქართულმა ოცნებამ ჰომოფობიური კანონის მისაღებად შემოიტანა.
მწერალი “ლგბტ პროპაგანდის” აბსურდულობაზე მიუთითებს და უფრო მარტივად აღსაქმელად ასეთი პარალელი მოჰყავს:
“როგორ შეიძლება, მოხდეს ქალობის პროპაგანდა, თქვენ ეს წარმოგიდგენიათ?! ან როგორ შეიძლება, მოხდეს ჩინელობის პროპაგანდა? რა პროპაგანდა უნდა გამიწიოთ, რომ უცებ გავხდე ეთნიკური ჩინელი, ეს ხომ შეუძლებელია. აბსოლუტურად წარმოუდგენელია. არ ვიცი, მით უმეტეს, ლიტერატურული ნაწარმოები, ეს აღარ არის ის სამყარო და ის დედამიწა, როცა “ახალგაზრდა ვერტერის ვნებების” გამო შეიძლება ვიღაცას თავი მოეკლა. ეს არის დიდი გაუგებრობა, გაუგებრობა, როგორც ჩაგვრის დიდი ინსტინქტი”.
ანა კორძაია-სამადაშვილი ამ ნარატივის აბსურდულობის დასანახად კიდევ ერთ მაგალითს გვთავაზობს:
“მე მიმაჩნია, რომ ერთ-ერთი ყველაზე ლამაზი ცოცხალი არსება, რაც საერთოდ მინახავს, არის სოფი ლორენი, ახალგაზრდა სოფი ლორენი, მამბოს რომ ცეკვავს… ქალები არ მომწონს, იმაზე დიდი პროპაგანდა რაღა უნდა დამიდო წინ, მაგრამ არ მომწონს, ვერაფერს გააკეთებ. ნუ, ვერ იზამ და მოკალი. კი, შეიძლება თავს გადავაბიჯო, დავნებდე, თუ მეტყვიან, რომ რავიცი… უნივერსიტეტს დაწვავენ, თუკი შენ სექსი არ გექნება… რას მიყვებიან?! ეს ხომ ყველამ იცის, ეს ხომ მე-4 კლასელმაც იცის. რა პროპაგანდა?! რაზე მელაპარაკებიან?! უნივერსიტეტის სტუდენტებზე მაქვს ლაპარაკი, რომლებსაც აქვთ პასპორტი, არჩევნებში მონაწილეობის უფლება — მეტსაც გეტყვით, მოვალეობა, რომ სამშობლოს დაცვის სადარაჯოზე წავიდნენ. ანუ, სიკვდილისთვის ზრდასრულია და იმისთვის, რომ რაღაც გადაწყვეტილება მიიღოს, არა?!”, — ამბობს მწერალი.
კანონის ბუნდოვანებები
მედია აპრილის რესპონდენტები კანონის ტექნიკურ გაუმართაობაზე, სახელწოდებასთან შეუსაბამობასა და ბუნდოვანებაზე მიუთითებენ. თეო ხატიაშვილის თქმით, მთავარი უზუსტობა სათაურშივეა. კანონი სახელწოდებით “ოჯახურ ღირებულებათა და არასრულწლოვანთა დაცვის შესახებ” სასწავლო დაწესებულებებსაც ეხება — ადგილს, სადაც 18 წლამდე ასაკის სტუდენტს მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევაში, ძალიან იშვიათად შეხვდებით. კინომცოდნე ხაზს უსვამს, რომ ასეთი შეუსაბამობები სწორედ ავტორიტარული რეჟიმებისთვისაა დამახასიათებელი.
ავტორიტარიზმს ახასიათებს ეს აბსურდულობა, შეუსაბამობები, რომლებიც ტოვებს ამოუვსებ შავ ხვრელებს, თუ შეიძლება ასე ვთქვათ, რომლებიც არ არის ზუსტად დეფინირებული, მაგრამ, სამაგიეროდ, სწორედ ეს ეხმარება, რომ სიტუაციის მიხედვით გამოიყენონ და იმის მიხედვით აამოქმედონ ეს კანონი, ვის წინააღმდეგაც სურთ.
ქეთი შავგულიძე სიძულვილის კანონში გაწერილ არაზუსტ და მანიპულაციურ ჩანაწერზე საუბრობს. საქმე ეხება “პოპულარიზაციას”, რომელიც ასეა განმარტებული: ისეთი ინფორმაციის გავრცელება, რომელიც “ობიექტური დამკვირვებლის აზრით, ადამიანის არცერთი ბიოლოგიური სქესისთვის მიკუთვნებას ან/და თავისი ბიოლოგიური სქესისგან განსხვავებული სქესისთვის მიკუთვნებას, ერთი და იმავე ბიოლოგიური სქესის წარმომადგენლებს შორის სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით გამოხატულ ურთიერთობას ან ინცესტს დადებითად ან/და მისაბაძად წარმოაჩენს”.
“სრულიად გაურკვეველი და ბუნდოვანი ჩანაწერია და აძლევს ინტეპრეტაციისა და მანიპულაციის ძალიან დიდ საშუალებას ყველა იმ ჩინოვნიკს, რომელსაც შესაძლებლობა ექნება, შეზღუდოს სიტყვის თავისუფლება”, — აღნიშნავს ის.
ანა კორძაია-სამადაშვილი კანონის კიდევ ერთ ბუნდოვან ნაწილზე, ე.წ. ობიექტურ დამკვირვებელზე ამახვილებს ყურადღებას. კანონის თანახმად, სწორედ მას აქვს პრივილეგია, განსაზღვროს და შეაფასოს, არღვევ თუ არა კანონში გაწერილ შეზღუდვებს, რის შემდეგაც, საკუთარივე “ობიექტური” დასკვნის საფუძველზე, შესაბამის ორგანოში დაგასმინოს. ანა კორძაია-სამადაშვილის თქმით, ობიექტური ვერავინ იქნება და, შესაძლოა, “დასმენას” საფუძველად სრულიად სხვა საბაბი ედოს, რასაც კანონი არ (ვერ) აზღვევს.
“როდესაც ამის [დასმენის] წახალისება შესაძლებელია, მე ვფიქრობ, რომ ეს უკვე უზარმაზარი ბოროტებაა […] შეიძლება, აუდიტორიაში იყოს ადამიანი, რომელიც ნაწყენია ჩემზე, არ ვიცი რატომ; იმიტომ, რომ წინა სემესტრში 100-ის მაგივრად 78 ქულა მიიღო და მე არც მიფიქრია, რომ ამის გამო ბიოგრაფია დავუღუპე. ობიექტური ვერავინ იქნება”, — აღნიშნავს ანა.
კანონი, რომელიც განათლების ფუნდამენტურ უფლებას ზღუდავს
ანა, თეო და ქეთი უკვე წლებია, ლექტორები არიან. სიძულვილის კანონი, რომელიც, ბევრ სხვასთან ერთად, ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვანს, განათლების ფუნდამენტურ უფლებას ეხება, მათ აკადემიური თავისუფლების შეზღუდვითაც ემუქრება.
სიძულვილის კანონის ფარგლებში ახალი ჩანაწერები ჩნდება ადრეული და სკოლამდელი განათლების აღზრდის შესახებ კანონში, ასევე პროფესიული განათლებისა და უმაღლესი განათლების შესახებ კანონში. აი, რა წერია:
“დაუშვებელია დაწესებულების სააღმზრდელო ან/და საგანმანათლებლო პროგრამაში ისეთი ინფორმაციის შეტანა ან/და დაწესებულების თანამშრომლის მიერ ამ დაწესებულების ტერიტორიაზე ისეთი ინფორმაციის გავრცელების ხელშეწყობა, რომელიც მიმართულია ადამიანის არცერთი ბიოლოგიური სქესის მიკუთვნების ან/და მისი ბიოლოგიური სქესისგან განსხვავებული სქესისთვის მიკუთვნების, ერთი და იმავე ბიოლოგიური სქესის წარმომადგენლებს შორის სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით გამოხატული ურთიერთობის ან ინცესტის პოპულარიზაციისკენ”.
ამ მუხლების დარღვევისთვის ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობაა გათვალისწინებული. კანონში წერია, რომ ასეთ შემთხვევაში ფიზიკური პირი დაჯარიმდება 1 500 ლარით, ხოლო იურიდიული პირი — 4 000 ლარით.
მიუხედავად ამ ყველაფრისა, ჩვენი რესპონდენტებიდან არცერთი გეგმავს, სილაბუსი “კანონის სტანდარტებს” მოარგოს. ქეთი შავგულიძის თქმით, არ აპირებს, დათმოს და ვერც ვერავინ დააძალებს, რომ სტუნდეტს სიმართლე დაუმალოს.
“არსიყვარული დავამკვიდრო ლექციაზე?! მე მეუბნება ეს კანონი, რომ გავწყვიტო ეს კავშირი ჩემს სტუდენტებთან. მე მეუბნებიან, რომ ამაზე არ ვისაუბრო; მეუბნებიან, რომ ამაზე გავჩუმდე, არ მოვყვე თავისუფლებაზე ამბები, არ ვილაპარაკო ხელოვნებაზე, იმიტომ, რომ შეუძლებელი გახდება ხელოვნებაზე საუბარი იმ პირობებში, როგორ ბრუტალურ ჩარჩოებსაც გვიწესებს ეს კანონი.
[…] ვერ წარმომიდგენია, რომ შემომიგზავნონ ვინმე, ვინც დამაკვირდება, ვინც მომისმენს. როგორ შეიძლება ეს განხორციელდეს, სასმენი აპარატებით? თუ სტუდენტი დამიპირისპირონ, რომელიც ჩაიწერს ჩემს ლექციას და გავა და ვიღაცას ეტყვის, რომ მე ამაზე დადებითად ვყვები, რომ ეს ყველაფერი მიყვარს, რომ მე მიყვარს ხელოვნება, რომ მე მიყვარს მხატვრები?!”, — აღნიშნავს ის.
ანა კორძაია-სამადაშვილი კი განმარტავს, რომ ლიტერატურა იმდენად დიდია, სასწავლო მასალაში რაღაცით ჩანაცვლება შესაძლებელია, თუმცა, მისთვის გაუგებარია, “სად არის ხაფანგი”, რომელიც კანონში იმალება, შესაბამისად, ვერც იმას ხვდება, რის გამო შეიძლება ის პროპაგანდის გამავრცელებლად მიიჩნიონ.
აკადემიური თავისუფლების შეზღუდვასა და სტუდენტებზე მისი გავლენის შესახებ საუბრობს თეო ხატიაშვილი. მისი სიტყვებით, კინოს ისტორია უკვე დაწერილია, ამიტომ ამ კანონის ძალაში ამოქმედების შემდეგ არა ის, არამედ სტუდენტების ცოდნა გაღარიბდება.
“მე არ ვაპირებ სილაბუსების გადახედვას. მე როცა განვიხილავ ამ რეჟისორებს, არაფრის პოპულარიზაციას არ ვეწევი, მე, უბრალოდ, მათ შემოქმედებას განვიხილავ, რიგ შემთხვევაში, თუ ეს საჭიროა, იმიტომ, რომ ძალიან ხშირად შემოქმედებაში გამოვლენილი რაღაც თემები მათ ბიოგრაფიასთან, მათ გამოცდილებასთან არის გადაჯაჭვული, ამიტომ მიწევს ხოლმე ამ ბიოგრაფიული ელემენტების შემოტანა… სილაბუსებს მე პრინციპულად არ შევცვლი”, — გვეუბნება თეო ხატიაშვილი.
ის ხაზს უსვამს, რომ აუცილებელია, აკადემიური სფერო იყოს ანალიტიკური და მას იმ პოპულისტურ თეზასთან, რომელსაც “ოჯახური სიწმინდის შერყვნა” ჰქვია, საერთო არაფერი აქვს. აქვე აღნიშნავს, რომ ლექტორები ამ აბსურდულ კანონს ასე მარტივად არ უნდა დაექვემდებარონ.
კანონი, რომელიც ხელოვნებას აცენზურებს
ანა კორძაია-სამადაშვილის რომანი, “ვინ მოკლა ჩაიკა?” ერთ-ერთია, რომელიც შესაძლოა, კანონის ამოქმედების შემდეგ, აკრძალული წიგნების სიაში მოხვდეს. მწერალი მედია აპრილთან სწორედ იმ ცენზურის უზარმაზარ საფრთხეზე საუბრობს, რომელიც კანონის ამოქმედების შემდეგ წიგნებს, ფილმებს, სპექტაკლებს, მხატვრობას ემუქრება.
ვერ წარმოვიდგენ, რომ ვინმე ჩემს საყვარელ რომანს, “ვინ მოკლა ჩაიკა?”, განიხილავს, როგორც “ლგბტ პროპაგანდას” და იმის წამკითხველი ჯეელი გახედავს ვნებით თავის მეზობელ ნუგზარს… არ მჯერა და ეს არავის სჯერა პლანეტა დედამიწაზე, ამიტომ ეს სხვა ამბავია, სრულიად სხვა, რასაც მე ვერ მივხვდი.
“თუ დავუჯერებ იმას, რაც მე წავიკითხე, შეიძლება გულმა დამარტყას. ცენზურაზე ლაპარაკი, მე მეგონა, რომ ჩემს სინამდვილეში აღარასოდეს იქნებოდა. რატომღაც, ამაში ღრმად ვიყავი დარწმუნებული”, — აღნიშნავს ანა.
მისივე თქმით, კანონის ბუნდოვანების გამო, ინტერპრეტირების ფართო სივრცე რჩება, ხოლო თუ ადამიანს “ბოროტების” აღმოჩენა უნდა, მას ყველგან — ნებისმიერ წიგნში იპოვის და ასეთი მაგალითები მოჰყავს:
“ნებისმიერი ნაწარმოები დამისახელეთ… ახლავე ისეთ რაღაცას მოგიყვებით, გული გაგისკდებათ. მოგიყვებით, რომ ჯეინ ეარი არის მერკანტილური საზიზღარი გოგო, აუცილებლად მოგიყვებით, რა პრობლემაა; მოგიყვებით იმის შესახებ, რომ ერნესტ ჰემინგუეი პერვერტულ სიყვარულს ქადაგებდა; რაზე ვლაპარაკობთ?!”, — აღნიშნავს მწერალი.
ქეთი შავგულიძე კანონის საშუალებით ხელოვნებაში ჩარევის მცდელობას “მომავლის მკვლელობად” აფასებს. ხელოვნებათმცოდნის თქმით, საკუთარი აკადემიური თავისუფლების შეზღუდვაზე საუბარი ეუხერხულება კიდეც მაშინ, როდესაც თავად ქვიარ არტისტებისთვის ძალიან მძიმე დრო დგება და არამხოლოდ საშიში, არამედ ბრუტალური პირობები იბადება.
“ამ პირობებში შეუძლებელს ხდიან ქვიარ არტისტების ცხოვრებას აქ. მე წარმოდგენაც არ შემიძლია, როგორ შეიძლება გაიმართოს გამოფენა, როგორ უნდა მოხდეს წარდგენა მათი ნამუშევრებისა, ეს ჩემთვის სრულიად წარმოუდგენელი ხდება”, — ამბობს ქეთი.
2024 წლის 6 მარტს წიგნის “ცისფერი — ქვიარ ამბავი ქართულ ხელოვნებაში” პრეზენტაცია გაიმართა.
“თუ მზეში დადებთ, მაშინ ის მთელ ამ სპექტრს აირეკლავს სხადასხვა ფერისას. თუ ჩრდილშია სხვანაირი, სევდიანი და რუხი ხდება, ის თითქოს იცვლის თავის განწყობას იმის მიხედვით, რა გარემოში მოხვდება”, — ასე აღწერს ხელოვნებათმცოდნე წიგნს “ცისფერი”, რომელიც, მისი სიტყვებით, იმ ურთიერთობებს, კავშირსა და დამოკიდებულებებს გადმოსცემს, რითაც ქართული და მსოფლიო ისტორიაა გაჯერებული.
ქეთი შავგულიძე აღნიშნავს, რომ წიგნი მაშინვე გამოაცხადეს პროპაგანდად, ახლა კი აკრძალვა ემუქრება.
“ეს წიგნი შეიძლება აკრძალული ლიტერატურა გახდეს ორი დეკემბრიდან, მაგრამ ყველას სახლში ის შეინახება როგორც სიმბოლო იმისა, თუ რა არის ხელოვნება, რა არის თავისუფლება და რა არის გამბედაობა და როგორ შეიძლება გადარჩეს ხელოვნება ძალიან რთულ დროშიც, იმიტომ, რომ ის გვიყვება სიცოცხლეზე, სიცოცხლეს კი ვერავინ შეაჩერებს”, — გვეუბნება ხელოვნებათმცოდნე.
მომავალი სიძულვილის კანონის პირობებში
თეო ხატიაშვილის თქმით, არავის უნდა ჰქონდეს იმედი და თავის დამშვიდების საფუძველი, რომ ამგვარი, სულ უფრო არადემოკრატიული მმართველობის ქვეყანაში, თავად ექნება მშვიდი ცხოვრება.
ქეთი შავგულიძე კი იმ საშიშ პერსპექტივაზე გვესაუბრება, რომელიც კანონის ამოქმედების შემდეგ შეიძლება დადგეს. ქეთის თქმით, ისეთ დიდ სიბნელეში ამოვყავით თავი, საიდანაც გზის გაგნება, შესაძლოა, შეუძლებელი გახდეს. ხელოვნებათმცოდნე რუსეთის მაგალითზე საუბრობს და აღნიშნავს, რომ საქართველოსგან განსხვავებით, იქაც კი ასეთი ბრუტალური კანონების მიღებას წლები დასჭირდა.
რა სასჯელი მელის? ასე ამბობენ, რომ ჯერ დამაჯარიმებენ, მერე კიდევ დამაჯარიმებენ, მერე ინსტიტუციას დააჯარიმებენ, მერე ამიკრძალავენ ჩემს საყვარელ საქმეს და მერე შეიძლება ციხეშიც ამოვყო თავი. იქაც წავიკითხავ ლექციებს, იქაც ვესაუბრები თავისუფლებაწართმეულ ადამიანებს, რომლებმაც, შესაძლოა, დააშავეს ძალიან მნიშვნელოვანი რამ, მაგრამ იქაც დაველაპარაკები ეროსზე, სიყვარულზე, თავისუფლების მსხვრევასა და გამბედაობაზე. იმიტომ, რომ ამის გარეშე არც მე ვარსებობ და არც კაცობრიობა.
ხელოვნებათმცოდნე ვარაუდობს, რომ ახლო მომავალში ქვიარ არტისტების ნამუშევრებმა, შესაძლოა, დღის სინათლე ვეღარ იხილოს. მეტიც, ქვეყნის დატოვება თავად ხელოვანებსაც მოუწიოთ.
“ალბათ, მათ მალე ფონდში ჩაიტანენ; ალბათ, მათ მალე ის ემუქრებათ, რომ, როგორც აქამდე იყო, სიბნელეში ჩაკეტონ”, — აღნიშნავს ის.
მიუხედავად ამისა, ხელოვნებათმცოდნე ფიქრობს, რომ გამოსავალი არსებობს.
“უნდა შევძლოთ, მოვძებნოთ გზა. არ მჯერა, რომ არ არსებობს გზები და არ მჯერა, რომ არ არსებობს გამოსავალი. როგორც სიცოცხლემ უნდა გაიმარჯვოს… არ შეიძლება, არ არსებობდეს სინათლე. ყველა უკუნითი სიბნელე ოდესღაც სინათლემ უნდა გაანათოს. არ არსებობს ღამე, რომელსაც არ მოსდევს დღე და არ არსებობს რაღაც, როდესაც მზე არ გამოანათებს და ამ სხივებით სითბოს, სიყვარულს და ეროსს გამოასხივებს”, — გვითხრა ქეთიმ ინტერვიუს დასასრულს.