2020 წლის 22 ოქტომბერს ორმა ბავშვმა სასამართლოს მიმართა და გაასაჩივრა სიღარიბის გამო მათი ოჯახიდან გაყვანა და მინდობით აღზრდაში გადაცემა. კანონის თანახმად, სიღარიბის გამო, არასრულწლოვნის ოჯახიდან ჩამოშორება დაუშვებელია. სწორედ ამიტომ, ბავშვები სასამართლოსგან დღემდე ითხოვენ, უკანონოდ იქნას ცნობილი სახელმწიფო ზრუნვისა და ტრეფიკინგის მსხვერპლთა, დაზარალებულთა დახმარების სააგენტოს გადაწყვეტილება და სახელმწიფოს მორალური ზიანის ანაზღაურება დაეკისროს.
პირველ ინსტანციაში განხილვა 8 თვეში დასრულდა და ორგანიზაციას გადაწყვეტილება კანონით დადგენილ ვადაში ჩაბარდა. რაც შეეხება დანარჩენ პერიოდს, საქმეს ორ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში მოსამართლეების, ლეილა მამულაშვილის, გიორგი ტყავაძისა და ნათია მერაბიშვილის ხელმძღვანელობით ჯერ სააპელაციო სასამართლო განიხილავდა, შემდეგ — უზენაესი სასამართლო. ამის შემდეგ საქმე სააპელაციო სასამართლოში დაბრუნდა და განსახილველად 2024 წლის პირველ აგვისტოს გოჩა დიდავას გადაეცა. მთლიანობაში განხილვა 4 წელი და 6 თვეა, მიმდინარეობს და ორგანიზაციის არაერთი წერილობითი მოთხოვნის მიუხედავად, ამ დრომდე დაუსრულებელია.
ეს შემთხვევა გაჭიანურებული მართლმსაჯულების მხოლოდ ცალკეული მაგალითია. საქართველოს საერთო სასამართლოებში საქმეები თაროზე წლობითაა შემოდებული. პრობლემის მასშტაბურობა დემოკრატიის ინდექსი – საქართველოს კვლევითაც გამოიკვეთა. დოკუმენტის თანახმად, სამოქალაქო და ადმინისტრაციულ საქმეთა განხილვის სავარაუდო საშუალო ხანგრძლივობა წლების განმავლობაში ზრდადია. კერძოდ, 2018-დან 2020 წლამდე 1.5-2-ჯერ გაიზარდა და 400 დღეს გადააჭარბა. პრობლემის მასშტაბურობაზე მიუთითებს ისიც, რომ 2020-2022 წელს საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს დამოუკიდებელ ინსპექტორთან მოსამართლეთა წინააღმდეგ შეტანილი დისციპლინური საჩივრების თითქმის ნახევარი სწორედ იმას ეხება, რომ მოსამართლეებმა საქმის განხილვის კანონით დადგენილი ვადა არასაპატიო მიზეზით დაარღვიეს.
ამავე კვლევით გამოვლინდა, რომ სურათი არ შეუცვლია 2012-2022 წლებში გატარებულ საკანონმდებლო ცვლილებებს, რომელიც სასამართლოში საქმეთა ნაკადის ეფექტიანი მართვისთვის საჭირო რეგულაციებსაც შეიცავდა. პრობლემა პრობლემად დარჩა, მიუხედავად იმისა, რომ შეიქმნა საქმეთა მართვაზე პასუხისმგებელი ცენტრალიზებული რგოლი – იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მენეჯმენტის დეპარტამენტი, სასამართლო საქმეთა ელექტრონული განაწილებისა და წარმოების სისტემა, ასევე, გაიზარდა იუსტიციის უმაღლესი სკოლის მსმენელთა და მოსამართლეთა ანაზღაურება (რაც დამატებითი ფაქტორია სასამართლოში კადრების მოზიდვის ან მოსამართლეთა მოტივაციის გასაზრდელად), დაზუსტდა საქმეთა გაჭიანურების გამო მოსამართლის დისციპლინური პასუხისმგებლობის წინაპირობები, ორჯერ შეიცვალა მოსამართლეთა მივლინების წესი, ცვლილებები განხორციელდა დავის ალტერნატიული გადაწყვეტის მექანიზმების გამოყენების წახალისების მიმართულებით.
“ბავშვი 5 წელია ელოდება დასკვნას, რომ მშობელთან მისი დაშორება უკანონო იყო”
ორი არასრულწლოვნის საქმეზე პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის (PHR) მუშაობს. ორგანიზაციის იურისტი, სოფი მენაბდიშვილი მედია აპრილთან განმარტავს, ეს საქმე პრეცედენტულია, რადგან ეს იყო პირველი შემთხვევა, როცა არასრულწლოვნებმა, ბავშვებზე მორგებული გამარტივებული ფორმით, სარჩელი სასამართლოში თავად შეიტანეს. იურისტის თქმით, მოთხოვნა, რომ მომჩივანთა უფლებები PHR-ს დაეცვა, პირველი ინსტანციის სასამართლომ დააკმაყოფილა. ამასთან, მოსამართლე დავით წერეთელმა საქმე მოკლე ვადებში განიხილა და სახელმწიფოს ზიანის ასანაზღაურებლად 35 000 ლარის გადახდა დააკისრა.
“ბავშვებსაც მოუსმინა, პროცესზე მოიწვია ბავშვები, ყველასგან მიიღო ინფორმაცია და ძალიან საინტერესო პროცესი იყო”, — იხსენებს იურისტი.
რაც შეეხება მეორე ინსტანციას, მენაბდიშვილის ცნობით, საქმე მოსამართლე ლეილა მამულაშვილს დაეწერა, მას შემდეგ, რაც ბავშვები ოჯახში დაბრუნდნენ და რეინტეგრაციის შემწეობა დაენიშნათ.
“ბავშვებმა კოშმარი გაიარეს”, — ასე აღწერს ორგანიზაციის წარმომადგენელი განხილვის პროცესებს.
იურისტის ინფორმაციით, მოსამართლე ბავშვებს ეუბნებოდა, რომ შემწეობის დაბრუნება მოუწევდათ.
“შეაშინა, რეალურად, ეს ბავშვები, იმიტომ, რომ ეს სარჩელი ჰქონდათ აღძრული. ასევე, ეუბნებოდა, რომ “რა მოხდა ახლა, დედაშენთან რომ ორი წელი არ იყავი, აგერ მე სულ არ მყავს დედა, გარდამეცვალა”. საშინელი პროცესი გაიარეს ბავშვებმა, დამუქრების, იმის, რომ უსაფუძვლო სარჩელი ჰქონდათ შეტანილი. სრულიად არამორგებული გარემო იყო ამ ბავშვებზე”, — გვეუბნება იურისტი.
მენაბდიშვილის თქმით, მიუხედავად იმისა, რომ სააპელაციო სასამართლოს აქვს უფლება, თავად გამოიკვლიოს ის საკითხები, რაც პირველმა ინსტანციამ არ გამოიკვლია, სასამართლომ მაინც გადაწყვიტა, საქმე ხელახლა განსახილველად პირველ ინსტანციაში დაებრუნებინა.
“ამას არ დავეთანხმეთ, იმიტომ, რომ ვთვლიდით, რომ ეს საქმე იყო სრულად გამოკვლეული და შესწავლილი და საქმე გავასაჩივრეთ უზენაეს სასამართლოში. იქაც გაწელა და ხელახლა განსახილველად დაუბრუნა აპელაციას. ანუ, დაგვიკმაყოფილა მოთხოვნა და თქვა, რომ არაფერი დასაბრუნებელი უკან არ იყო და თავად შეეძლო, განეხილა”, — ამბობს იურისტი.
აპელაციაში დაბრუნების შემდეგ, საქმე ხან ერთ მოსამართლეს, ხან მეორეს ეწერებოდა. ამ დროის მდგომარეობით კი, ის მოსამართლე გოჩა დიდავას სახელზეა.
“8 განცხადება მაქვს უკვე შეტანილი, ორ კვირაში განცხადება შემაქვს, რომ “ბავშვის ინტერესების დაცვისთვის განიხილეთ სწრაფად”. მაგრამ არავინ გვეხმიანება. საქმე აპელაციის ეტაპზეა გაჭედილი”, — ამბობს სოფი მენაბდიშვილი.
იურისტის განმარტებით, განხილვის გაჭიანურების მიზეზად სასამართლო გადატვირთულობას ასახელებს.
“იმ ბავშვებს იმ მომენტშიც სჭირდებოდათ გაძლიერება, როცა სასამართლოს მიმართეს, იმ მომენტში სჭირდებოდათ დახმარება. ახლა, რეალურად, მათ იმედიც არ აქვთ, რომ ეს საქმე დამთავრდება. მათ დაკარგეს ნდობა სასამართლოს მიმართ, აღარ აქვთ ინტერესი. ფიქრობენ, რომ ეს საქმე არასდროს დამთავრდება; ფიქრობენ, რომ მათი უფლებების დაცვის ამ გზას საერთოდ არ აქვს აზრი. ეს ბავშვებში იწვევს განცდას, რომ სასამართლოს რომ მივმართე, რა შედეგი დადგა? — არაფერი. არავინ გვისმენს, არავინ ნიშნავს პროცესებს, არავინ ინტერესდება ჩვენი თემით”.
სოფი მენაბდიშვილი ხაზს უსვამს, რომ კანონის მიხედვით, ბავშვებთან დაკავშირებული საქმეები უმოკლეს ვადაში უნდა განიხილებოდეს. მისივე თქმით, სახელმწიფომ უნდა გააძლიეროს ოჯახი ფინანსურად, შეუქმნას საცხოვრებელი პირობები, რათა მშობლებს არ დაშორდნენ.
“წარმოიდგინეთ, როგორ საკითხს ეხება — ბავშვი ხუთი წელია ელოდება გადაწყვეტილებას, რომ ორი წლის განმავლობაში მშობელთან მისი დაშორება იყო უკანონო; ელოდება იმ თანხას, რომ ააშენოს სახლი, რომელიც არ აქვს და ვაგონში ცხოვრობს. ეფექტურად განხილვის პირობებში, ეს საქმე სამ თვეში შეიძლებოდა დასრულებულიყო”.
კიდევ ერთი გაჭიანურებული განხილვა, რომელსაც პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის წარმომადგენელი გვესაუბრება, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წინააღმდეგ უსინათლო პირების დავას ეხება. ისინი ადაპტირებული საჩივრების ფორმას ითხოვენ, რათა სასამართლოში საჩივრების შეტანა შეძლონ, რადგან ამ ეტაპისთვის საიტზე განთავსებული ფორმები უსინათლო პირებისთვის ხელმისაწვდომი არ არის.
საქმე, რომელიც 8 წელია წარმოებაში, 2017 წლიდან იხილება და ამ ეტაპზე, უზენაეს სასამართლოშია.
“ძალიან ხშირია მსგავსი შემთხვევები და საქმეთა გაჭიანურება სასამართლოში. ეს არის მათი [სასამართლო სისტემის] უდიდესი შავი ლაქა. არ იხილავენ სასამართლოები მოკლე დროში საქმეებს, რაც რეალურად, ძალიან აზიანებს საქმეს”.
22 თვე განხილვის მოლოდინში
გაჭიანურებული მართლმსაჯულების პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა მოქალაქე გვანცა ქველაძეც, რომელმაც სასამართლოს ხელმძღვანელის მხრიდან მასზე განხორციელებული ძალადობის შემდეგ მიმართა. გვანცა ჰყვება, რომ 2023 წლის ივნისში სტაბმა “რეზონში” მუშაობისას მისმა უფროსმა, რეზო რაზმაძემ სიტყვიერი და ფიზიკური შეურაცხყოფა მიაყენა. ამის ამსახველი კადრები თავდაპირველად გვანცას მეგობარმა ფეისბუქგვერდზე განათავსა, სადაც ჩანს, რომ რაზმაძე მას ჯერ “მათხოვარს” უწოდებს, შემდეგ კი მობილურ ტელეფონს აგდებინებს ხელიდან.
ინციდენტიდან რამდენიმე დღეში გვანცა ნეტგაზეთთან ჰყვებოდა მომხდარის დეტალებს და იხსენებდა, თუ როგორი დისკრიმინაციული ფრაზებით მიმართავდა მას რაზმაძე.
“სამსახურში მივედი, შემოვიდა რეზო რაზმაძე, უფროსი, და პირდაპირ დაიწყო ჩემი მიმართულებით, გვანცა, შენ ღორო. გუშინ რატომ არ დაასუფთავე ესო, წადი, მომშორდი სამსახურიდან, და გადმოვიდა შეურაცხყოფაზე პირდაპირ. მეუბნებოდა, ჩამოთრეულო გლეხო, რას ჰგავხარო.
ეს დეტალი მინდა დამატებით გამოვყო, რომ მე ბავშვობის ასაკში დამწვრობა მივიღე და გარკვეული ნაიარევები მაქვს სხეულზე. იმდენად მტკივნეულია ამ ფაქტის გახსენება და ამაზე ხაზის გასმა… ეს რომ ეთქვა ადამიანისთვის, რომელსაც არ აქვს ნაიარევი სახეზე, სხვა ამბავია, მაგრამ ეს იყო პირდაპირი დისკრიმინაცია ჩემი ნაიარევიდან გამომდინარე. ვცადე სიტუაციის განმუხტვა, მაგრამ არ ჩერდებოდა და მეძახდა, “გლეხო, ჩამოთრეულო” და სხვა უშვერი სიტყვებით მლანძღავდა”, — იხსენებდა გვანცა.
ინციდენტიდან 22 თვეა გასული. გვანცა მედია აპრილთან აღნიშნავს, რომ გამოძიება დასრულებულია და საქმე სასამართლოსთვისაა გადაცემული, თუმცა პროცესი ჯერაც არ დაძრულა. მისი თქმით, 20 იანვარს მიიღო ინფორმაცია, რომ სასამართლო სხდომა, სადაც საქმის ორი მოწმე უნდა დაეკითხათ, ბრალდებულის ავად ყოფნის მიზეზით გადადეს.
ამ ეტაპზე, რეზო რაზმაძეს აღკვეთი ღონისძიების სახით 2 000-ლარიანი გირაო აქვს შეფარდებული. თავად გვანცა კი მხოლოდ მომხდარიდან 20 თვის შემდეგ, 2025 წლის იანვარში დაიკითხა.
რატომ ჭიანურდება საქმეები, სად არის პრობლემის სათავე?
დემოკრატიის ინდექსი – საქართველოს თავმჯდომარის, ეკატერინე ციმაკურიძის თქმით, როცა პრობლემის მიზეზებზე იყო საუბარი, როგორც სასამართლო, ისე პოლიტიკური ხელისუფლებიდან მთავარ და ერთადერთ გამოწვევად მოსამართლეების არასაკმარისი რაოდენობა სახელდებოდა.
თუმცა კვლევით გამოიკვეთა, რომ მიზეზი მხოლოდ ეს არ არის. ამას ადასტურებს ის, რომ ევროსაბჭოს წევრ რამდენიმე ქვეყანაში, სადაც მოსამართლეთა დატვირთულობა მაღალია, სასამართლოები საქმეთა ნაკადს იმაზე უკეთ უმკლავდებიან, ვიდრე საქართველოს სასამართლოები ნაკლები დატვირთვის პირობებში. კვლევის თანახმად, საქართველოში ზოგიერთი სასამართლო ნაკლები დატვირთვის პირობებშიც კი ვერ უმკლავდება საქმეთა ნაკადს მეტად დატვირთულ სასამართლოზე ეფექტურად.
ეკატერინე ციმაკურიძე ამბობს, რომ ზოგიერთი მექანიზმი, რომელიც შეიძლება სასამართლოთა განტვირთვისთვის იქნას გამოყენებული, სხვა მიზნებს ხმარდება, მათ შორის — პოლიტიკურს. მას ამის ერთ-ერთ მაგალითად მივლინება მოჰყავს.
“ხშირია შემთხვევები, როცა მოსამართლეს უფრო მეტად დატვირთული სასამართლოდან მიავლენენ ისეთ სასამართლოში, რომელიც ნაკლებად დატვირთულია. ეს არალოგიკური გადაწყვეტილებები პირდაპირ მიანიშნებს იმაზე, რომ მივლინების გამოყენების მიზანი განტვირთვა არ არის. რაღაც სხვა მიზნები აქვთ. ხანდახან ეს მიზანი არის ის, რომ კონკრეტული საქმე კონკრეტულმა მოსამართლემ განიხილოს და არა შემთხვევით შერჩეულმა. შეიძლება ასეთი მიზანი იყოს ისიც, რომ რომელიღაც მოსამართლე, რომელმაც კარგად გამოიჩინა თავი სისტემის მიმართ მორჩილების კუთხით, დააწინაურონ, მაგალითად, პირველი ინსტანციიდან აპელაციაში გადაიყვანონ, ან რეგიონიდან თბილისში და ზოგადად, მისთვის უფრო ხელსაყრელ პირობებში”.
იმას, რომ ამ პრობლემას პოლიტიკური ელფერიც აქვს, კვლევის ფარფლებში ფოკუსჯგუფით გამოკითხული ადვოკატებიც უსვამენ ხაზს. კითხვაზე, რატომ ვერ ხდება მოსამართლეების მატება სისტემაში, გამოკითხულთა ნაწილი სასამართლო მენეჯმენტის მხრიდან ახალი კადრების მიმართ “პოლიტიკურ უნდობლობას” ასახელებს.
“იმის მიზეზი, თუ რატომ არ იღებენ სასამართლოში საკმარისი რაოდენობით ახალ კადრებს, არის მათი სანდოობა. შეიძლება ადამიანი კარგი იურისტი იყოს, მაგრამ პოლიტიკური ნდობა არ აქვს”, — ამბობს ერთ-ერთი რესპონდენტი.
ეკატერინე ციმაკურიძე განმარტავს, რომ საქმის გაჭიანურება მოსამართლეთა დისციპლინური დარღვევის ერთ-ერთი სახეა. ასეთ დროს საქმის განხილვა იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში უნდა დაიწყოს, თუმცა რეალობა ისაა, რომ როგორც წესი, ამას არანაირი შედეგი არ აქვს და პასუხისგებაში არავინაა მიცემული.
“იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მიდგომა არის, რომ არ არსებობს ფორმა, არ არსებობს დარღვევა, დარღვევის შინაარსი, რომლის გამოც მოსამართლე აგებდა პასუხს. ეს ნიშნავს იმას, რომ ხელოვნურად ხდება ამ პრობლემის შენარჩუნება. ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ სისტემა არ იქმნება, რომელიც მოსამართლეს განტვირთავს და მეორე მხრივ, იმიტომ, რომ თუ განტვირთულ მდგომარეობაში მოსამართლე მაინც აგვიანებს საქმის განხილვას, ის არასდროს იქნება პასუხისგებაში მიცემული. ეს ნიშნავს, რომ სისტემა ეუბნება მოსამართლეს, როგორც გეტყვით, ისე მოიქეციო. ხან გააჭიანურე საქმე, თაროზე შემოდე, ხან კიდევ ძალიან დააჩქარეო. ასეთი შემთხვევებიც არის, გვინახავს, როცა უჩვეულოდ სწრაფად ხდება საქმის განხილვა ამ გადატვირთულ პირობებში, რაც კიდევ უფრო მეტ ეჭვებს იწვევს”, — აღნიშნავს ის.
ეკა ამბობს იმასაც, რომ სასამართლო პროცესების გაჭიანურება აწუხებს ყველას, ვისაც ამ სისტემასთან აქვს შეხება. საქმის გონივრულ ვადაში განხილვა ადამიანის უფლებაა, ხოლო დროში გაწელილი პროცესი მართლმსაჯულების ეფექტიანობას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს, რასაც საბოლოოდ სასამართლო სისტემის მიმართ საზოგადოების უნდობლობამდე მივყავართ.
რა შეიძლება იყოს გამოსავალი
ეკა ციმაკურიძე გაჭიანურებული მარლთმსაჯულების პრობლემის აღმოფხვრის გზებზეც გვესაუბრა და ამისთვის ევროპის ქვეყნების მაგალითი მოიყვანა, სადაც, მისი თქმით, ყოველწლიურად ამონიტორინგებენ, თუ სად ჩნდება “საცობი” და ამის მიზეზებს სწავლობენ. პრობლემათა იდენტიფიცირების შემდეგ, საქართველოსგან განსხვავებით, რეაგირებას იმის შესაბამისად ახდენენ, თუ რა კატეგორიის საქმეებთან აქვთ საქმე.
პრობლემის მოსაგვარებლად რეკომენდაციები გაცემულია დემოკრატიის ინდექსი — საქართველოს კვლევაშიც. დოკუმენტის თანახმად, საქმეთა გაჭიანურების პრობლემა გააზრებულ უნდა იქნეს მასშტაბურ და მრავალი მიზეზით გამოწვეულ მოცემულობად. პრობლემის მოსაგვარებლად კი ორგანიზაცია შემდეგ რეკომენდაციებს გამოყოფს:
- საქმეთა მართვა თანამედროვე საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობაში უნდა იქნას მოყვანილი;
- საპროცესო კანონმდებლობა გაუმჯობესდეს, მათ შორის, არარეალისტური ვადები შეიცვალოს, პროცესის მართვის ეფექტიანობის გაუმჯობესების მიზნით, სხდომათა გადადების პრევენცია მოხდეს. საქმეზე მოსამართლის მხრიდან ადრეული და უწყვეტი კონტროლის დაწესების და საქმეთა დაგეგმვის მიზნით მოსამართლის და მხარეთა ურთიერთთანამშრომლობის პრინციპები მკაფიოდ აისახოს საპროცესო კანონებში. ამასთან, შეიძლება მკაფიოდ გაიწეროს მოსამართლის მიერ მხარეებთან ერთად პროცესუალური კალენდრის შედგენისა და მისი შესრულების კონტროლის მექანიზმები;
- შემუშავდეს საქმის განხილვის დაჩქარების მიზნით გატარებული ღონისძიებების ეფექტების გაზომვისა და მტკიცებულებებზე დაფუძნებული პოლიტიკა;
- სასამართლო სტატისტიკის წარმოების და პროაქტიური გამოქვეყნების მეთოდოლოგია გადაიხედოს და განახლდეს;
- საქმეთა განხილვის შუალედური და საერთო ვადები გამოითვალოს/გამოქვეყნდეს და პერიოდულად განახლდეს;
- გაანალიზდეს ადამიანური რესურსების საჭიროება და შესაბამის ოდენობამდე შეივსოს, არსებული რესურსი ეფექტურად იქნას გამოყენებულილ;
- საქმეთა განზრახ გაჭიანურების გამო პროფესიული პასუხისმგებლობის დაწესების საკითხზე პროფესიული გაერთიანებებს შიგნით დისკუსია დაიწყოს;
- საჭიროა საქმის განხილვის დამაჩქარებელი და გაჭიანურების კომპენსატორული მექანიზმების შემოღება.
დემოკრატიის ინდექსი — საქართველოს მიერ მომზადებული კვლევა სრულად ხელმისაწვდომია აქ.