2020 წლის 22 ოქტომბერს ორმა ბავშვმა, მარიამმა და საბამ (სახელები შეცვლილია) სასამართლოს მიმართა. ბავშვებმა სიღარიბის გამო მათი ოჯახიდან გაყვანა და მინდობით აღზრდაში გადაცემა გაასაჩივრეს. კანონის თანახმად, სიღარიბის გამო, არასრულწლოვანის ოჯახიდან ჩამოშორება დაუშვებელია. სწორედ ამიტომ, ბავშვები სასამართლოსგან დღემდე ითხოვენ, უკანონოდ იქნას ცნობილი სახელმწიფო ზრუნვისა და ტრეფიკინგის მსხვერპლთა, დაზარალებულთა დახმარების სააგენტოს გადაწყვეტილება და სახელმწიფოს მორალური ზიანის ანაზღაურება დაეკისროს.
პირველ ინსტანციაში განხილვა 8 თვეში დასრულდა და მოსამართლემ ბავშვების მოთხოვნა დააკმაყოფილა, თუმცა ეს გადაწყვეტილება სააპელაციო სასამართლოში გასაჩივრდა. მეორე ინსტანციის სასამართლო საქმეს ორ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში განიხილავდა. ამას მოჰყვა უზენაესი სასამართლო, რის შემდეგაც საქმე კვლავ სააპელაციოში დაბრუნდა. მთლიანობაში განხილვა 4 წელი და 6 თვეა მიმდინარეობს და ბავშვების უფლებადამცველი ორგანიზაციის არაერთი წერილობითი მოთხოვნის მიუხედავად, ამ დრომდე დაუსრულებელია.
ეს შემთხვევა გაჭიანურებული მართლმსაჯულების მხოლოდ ცალკეული მაგალითია. საქართველოს საერთო სასამართლოებში საქმეები თაროზე წლობითაა შემოდებული. პრობლემის მასშტაბურობა დემოკრატიის ინდექსი – საქართველოს კვლევითაც გამოიკვეთა. დოკუმენტის თანახმად, სამოქალაქო და ადმინისტრაციულ საქმეთა განხილვის სავარაუდო საშუალო ხანგრძლივობა წლების განმავლობაში ზრდადია. კერძოდ, 2018-დან 2020 წლამდე 1.5-2-ჯერ გაიზარდა და 400 დღეს გადააჭარბა.
“ბავშვი 5 წელია ელოდება დასკვნას, რომ მშობელთან მისი დაშორება უკანონო იყო”
იურისტი, სოფი მენაბდიშვილი (პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის — PHR) მედია აპრილთან განმარტავს, რომ ეს საქმე პრეცედენტულია, რადგან ეს იყო პირველი შემთხვევა, როცა არასრულწლოვნებმა, ბავშვებზე მორგებული გამარტივებული ფორმით, სარჩელი სასამართლოში თავად შეიტანეს. იურისტის თქმით, მოთხოვნა, რომ მომჩივანთა უფლებები PHR-ს დაეცვა, პირველი ინსტანციის სასამართლომ დააკმაყოფილა. ამასთან, მოსამართლე დავით წერეთელმა საქმე მოკლე ვადებში განიხილა და სახელმწიფოს ზიანის ასანაზღაურებლად 35 000 ლარის გადახდა დააკისრა.
სოფი იხსენებს, რომ მოსამართლემ ბავშვებიც მიიწვია სხდომაზე, მათგანაც მიიღო ინფორმაცია და ძალიან საინტერესო პროცესი შედგა. რაც შეეხება მეორე ინსტანციას, მენაბდიშვილის ცნობით, მას შემდეგ, რაც ბავშვები ოჯახში დაბრუნდნენ და რეინტეგრაციის შემწეობა დაენიშნათ, მოსამართლე მათ ეუბნებოდა, რომ შემწეობის დაბრუნება მოუწევდათ.
“შეაშინა, რეალურად, ეს ბავშვები, იმიტომ, რომ ეს სარჩელი ჰქონდათ აღძრული. ასევე, ეუბნებოდა, რა მოხდა, დედაშენთან რომ ორი წელი არ იყავი, აგერ მე სულ არ მყავს დედა, გარდამეცვალაო. საშინელი პროცესი გაიარეს ბავშვებმა”, — გვეუბნება იურისტი.
მენაბდიშვილის თქმით, მიუხედავად იმისა, რომ სააპელაციო სასამართლოს აქვს უფლება, თავად გამოიკვლიოს ის საკითხები, რაც პირველმა ინსტანციამ არ გამოიკვლია, სასამართლომ მაინც გადაწყვიტა, საქმე ხელახლა განსახილველად პირველ ინსტანციაში დაებრუნებინა. ამას იურისტი არ ეთანხმება, რადგან მიაჩნია, რომ საქმე სრულიად იყო გამოკვლეული და შესწავლილი.
აპელაციაში დაბრუნების შემდეგ, საქმე ხან ერთ მოსამართლეს, ხან მეორეს ეწერებოდა. იურისტი ამბობს, რომ უკვე 8 განცხადება აქვს შეტანილი, რომლებითაც ითხოვს, ბავშვების ინტერესების დაცვის მიზნით, საქმე სწრაფად განიხილონ, მაგრამ არავინ ეხმიანება. მისივე ინფორმაციით, განხილვის გაჭიანურების მიზეზად სასამართლო გადატვირთულობას ასახელებს.
“იმ ბავშვებს იმ მომენტშიც სჭირდებოდათ გაძლიერება, როცა სასამართლოს მიმართეს, იმ მომენტში სჭირდებოდათ დახმარება. ახლა, რეალურად, მათ იმედიც არ აქვთ, რომ ეს საქმე დამთავრდება. მათ დაკარგეს ნდობა სასამართლოს მიმართ, აღარ აქვთ ინტერესი. ფიქრობენ, რომ ეს საქმე არასდროს დამთავრდება; ფიქრობენ, რომ მათი უფლებების დაცვის ამ გზას საერთოდ არ აქვს აზრი. ეს ბავშვებში იწვევს განცდას, რომ სასამართლოს რომ მივმართე, რა შედეგი დადგა? — არაფერი. არავინ გვისმენს, არავინ ნიშნავს პროცესებს, არავინ ინტერესდება ჩვენი თემით”.
სოფი მენაბდიშვილი ხაზს უსვამს, რომ კანონის მიხედვით, ბავშვებთან დაკავშირებული საქმეები უმოკლეს ვადაში უნდა განიხილებოდეს. მისივე თქმით, სახელმწიფომ უნდა გააძლიეროს ოჯახი ფინანსურად, შეუქმნას საცხოვრებელი პირობები, რათა მშობლებს არ დაშორდნენ.
“წარმოიდგინეთ, როგორ საკითხს ეხება — ბავშვი თითქმის ხუთი წელია ელოდება გადაწყვეტილებას, რომ ორი წლის განმავლობაში მშობელთან მისი დაშორება იყო უკანონო; ელოდება იმ თანხას, რომ ააშენოს სახლი, რომელიც არ აქვს და ვაგონში ცხოვრობს. ეფექტურად განხილვის პირობებში, ეს საქმე სამ თვეში შეიძლებოდა დასრულებულიყო”.
კიდევ ერთი გაჭიანურებული განხილვა, რომელზეც პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის წარმომადგენელი გვესაუბრება, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წინააღმდეგ უსინათლო პირების დავას ეხება — ისინი ადაპტირებული საჩივრების ფორმას ითხოვენ, რათა სასამართლოში საჩივრების შეტანა შეძლონ. ამ ეტაპისთვის საიტზე განთავსებული ფორმები უსინათლო პირებისთვის ხელმისაწვდომი არ არის. საქმე 8 წელია წარმოებაშია, 2017 წლიდან იხილება და ამ ეტაპზე, უზენაეს სასამართლოშია.
“ძალიან ხშირია მსგავსი შემთხვევები და საქმეების გაჭიანურება სასამართლოში. ეს არის მათი [სასამართლო სისტემის] უდიდესი შავი ლაქა. არ იხილავენ სასამართლოები მოკლე დროში საქმეებს, რაც ძალიან აზიანებს საქმეს”.
2 წელი განხილვის მოლოდინში
გაჭიანურებული მართლმსაჯულების პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა გვანცა ქველაძეც, რომელმაც სასამართლოს ხელმძღვანელის მხრიდან მასზე განხორციელებული ძალადობის შემდეგ მიმართა. გვანცა ჰყვება, რომ 2023 წლის ივნისში სტამბა “რეზონში” მუშაობისას მისმა უფროსმა, რეზო რაზმაძემ სიტყვიერი და ფიზიკური შეურაცხყოფა მიაყენა. ამის ამსახველი კადრები თავდაპირველად გვანცას მეგობარმა ფეისბუქგვერდზე განათავსა, სადაც ჩანს, რომ რაზმაძე მას ჯერ “მათხოვარს” უწოდებს, შემდეგ კი მობილურ ტელეფონს აგდებინებს ხელიდან.
რამდენიმე დღეში გვანცა ნეტგაზეთთან ჰყვებოდა მომხდარის დეტალებს და იხსენებდა, თუ როგორი დისკრიმინაციული ფრაზებით მიმართავდა მას რაზმაძე.
“სამსახურში მივედი, შემოვიდა რეზო რაზმაძე, უფროსი, და პირდაპირ დაიწყო ჩემი მიმართულებით, გვანცა, შენ ღორო, გუშინ რატომ არ დაასუფთავე ესო, წადი, მომშორდი სამსახურიდან, და გადმოვიდა შეურაცხყოფაზე პირდაპირ. მეუბნებოდა, ჩამოთრეულო გლეხო, რას ჰგავხარო.
ეს დეტალი მინდა დამატებით გამოვყო, რომ მე ბავშვობის ასაკში დამწვრობა მივიღე და გარკვეული ნაიარევები მაქვს სხეულზე. იმდენად მტკივნეულია ამ ფაქტის გახსენება და ამაზე ხაზის გასმა… ეს რომ ეთქვა ადამიანისთვის, რომელსაც არ აქვს ნაიარევი სახეზე, სხვა ამბავია, მაგრამ ეს იყო პირდაპირი დისკრიმინაცია ჩემი ნაიარევიდან გამომდინარე. ვცადე სიტუაციის განმუხტვა, მაგრამ არ ჩერდებოდა და მეძახდა, “გლეხო, ჩამოთრეულო” და სხვა უშვერი სიტყვებით მლანძღავდა”, — იხსენებდა გვანცა.
ამ ამბის შემდეგ თითქმის ორი წელი გავიდა. გვანცა მედია აპრილთან აღნიშნავს, რომ გამოძიება დასრულებულია და საქმე სასამართლოსთვისაა გადაცემული, თუმცა პროცესი ჯერაც არ დაძრულა. მისი თქმით, 20 იანვარს მიიღო ინფორმაცია, რომ სასამართლო სხდომა, სადაც საქმის ორი მოწმე უნდა დაეკითხათ, ბრალდებულის ავად ყოფნის მიზეზით გადადეს.
ამ ეტაპზე, რეზო რაზმაძეს აღკვეთის ღონისძიების სახით 2 000-ლარიანი გირაო აქვს შეფარდებული. თავად გვანცა კი მხოლოდ მომხდარიდან 20 თვის შემდეგ, 2025 წლის იანვარში დაიკითხა.
რატომ ჭიანურდება საქმეები, სად არის პრობლემის სათავე?
დემოკრატიის ინდექსი – საქართველოს თავმჯდომარის, ეკატერინე ციმაკურიძის თქმით, როცა პრობლემის მიზეზებზე იყო საუბარი, როგორც სასამართლო, ისე პოლიტიკური ხელისუფლების მხრიდან მთავარ და ერთადერთ გამოწვევად მოსამართლეების არასაკმარისი რაოდენობა სახელდებოდა.
თუმცა კვლევით გამოიკვეთა, რომ მიზეზი მხოლოდ ეს არ არის. ამას ადასტურებს ის, რომ ევროსაბჭოს წევრ რამდენიმე ქვეყანაში, სადაც მოსამართლეთა დატვირთულობა მაღალია, სასამართლოები საქმეთა ნაკადს იმაზე უკეთ უმკლავდებიან, ვიდრე საქართველოს სასამართლოები ნაკლები დატვირთვის პირობებში.
ეკატერინე ციმაკურიძე ამბობს, რომ ზოგიერთი მექანიზმი, რომელიც შეიძლება სასამართლოთა განტვირთვისთვის იქნას გამოყენებული, სხვა მიზნებს ხმარდება, მათ შორის — პოლიტიკურს. მას ამის ერთ-ერთ მაგალითად მივლინება მოჰყავს.
“ხშირია შემთხვევები, როცა მოსამართლეს უფრო მეტად დატვირთული სასამართლოდან მიავლენენ ისეთ სასამართლოში, რომელიც ნაკლებად დატვირთულია. ეს არალოგიკური გადაწყვეტილებები პირდაპირ მიანიშნებს იმაზე, რომ მივლინების გამოყენების მიზანი განტვირთვა არ არის. რაღაც სხვა მიზნები აქვთ. ხანდახან ეს მიზანი არის ის, რომ კონკრეტული საქმე კონკრეტულმა მოსამართლემ განიხილოს და არა შემთხვევით შერჩეულმა. შეიძლება ასეთი მიზანი იყოს ისიც, რომ რომელიღაც მოსამართლე, რომელმაც კარგად გამოიჩინა თავი სისტემის მიმართ მორჩილების კუთხით, დააწინაურონ, მაგალითად, პირველი ინსტანციიდან აპელაციაში გადაიყვანონ, ან რეგიონიდან თბილისში და ზოგადად, მისთვის უფრო ხელსაყრელ პირობებში”.
იმას, რომ ამ პრობლემას პოლიტიკური ელფერიც აქვს, კვლევის ფარგლებში ფოკუსჯგუფით გამოკითხული ადვოკატებიც უსვამენ ხაზს. კითხვაზე, რატომ ვერ ხდება მოსამართლეების მატება სისტემაში, გამოკითხულთა ნაწილი სასამართლო მენეჯმენტის მხრიდან ახალი კადრების მიმართ “პოლიტიკურ უნდობლობას” ასახელებს.
ეკატერინე ციმაკურიძე განმარტავს, რომ საქმის გაჭიანურება მოსამართლეთა დისციპლინური დარღვევის ერთ-ერთი სახეა. ასეთ დროს საქმის განხილვა იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში უნდა დაიწყოს, თუმცა რეალობა ისაა, რომ როგორც წესი, ამას არანაირი შედეგი არ აქვს და პასუხისგებაში არავინაა მიცემული.
“იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მიდგომა არის, რომ არ არსებობს ფორმა, არ არსებობს დარღვევა, დარღვევის შინაარსი, რომლის გამოც მოსამართლე აგებდა პასუხს. ეს ნიშნავს იმას, რომ ხელოვნურად ხდება ამ პრობლემის შენარჩუნება. ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ სისტემა არ იქმნება, რომელიც მოსამართლეს განტვირთავს და მეორე მხრივ, იმიტომ, რომ თუ განტვირთულ მდგომარეობაში მოსამართლე მაინც აგვიანებს საქმის განხილვას, ის არასდროს იქნება პასუხისგებაში მიცემული. ეს ნიშნავს, რომ სისტემა ეუბნება მოსამართლეს, როგორც გეტყვით, ისე მოიქეციო — ხან გააჭიანურე საქმე, თაროზე შემოდე, ხან კიდევ ძალიან დააჩქარეო. ასეთი შემთხვევებიც არის, გვინახავს, როცა უჩვეულოდ სწრაფად ხდება საქმის განხილვა ამ გადატვირთულ პირობებში, რაც კიდევ უფრო მეტ ეჭვებს იწვევს”, — აღნიშნავს ის.
ეკატერინე ამბობს იმასაც, რომ სასამართლო პროცესების გაჭიანურება აწუხებს ყველას, ვისაც ამ სისტემასთან აქვს შეხება. საქმის გონივრულ ვადაში განხილვა ადამიანის უფლებაა, ხოლო დროში გაწელილი პროცესი მართლმსაჯულების ეფექტიანობას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს, რასაც საბოლოოდ სასამართლო სისტემის მიმართ საზოგადოების უნდობლობამდე მივყავართ.
რა შეიძლება იყოს გამოსავალი
ეკატერინე ციმაკურიძე გაჭიანურებული მართლმსაჯულების პრობლემის აღმოფხვრის გზებზეც გვესაუბრა და ამისთვის ევროპის ქვეყნების მაგალითი მოიყვანა, სადაც, მისი თქმით, ყოველწლიურად ამონიტორინგებენ, თუ სად ჩნდება “საცობი” და ამის მიზეზებს სწავლობენ. პრობლემის იდენტიფიცირების შემდეგ, საქართველოსგან განსხვავებით, რეაგირებას იმის შესაბამისად ახდენენ, თუ რა კატეგორიის საქმეებთან აქვთ საქმე.
დემოკრატიის ინდექსი — საქართველო პრობლემის მოსაგვარებლად შემდეგ რეკომენდაციებს გამოყოფს:
- საქმეების მართვა თანამედროვე საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობაში უნდა იყოს მოყვანილი;
- საპროცესო კანონმდებლობა უნდა გაუმჯობესდეს, მათ შორის, არარეალისტური ვადები შეიცვალოს, პროცესის მართვის ეფექტიანობის გაუმჯობესების მიზნით, მოხდეს სხდომების გადადების პრევენცია. საქმეზე მოსამართლის მხრიდან ადრეული და უწყვეტი კონტროლის დაწესების და საქმეთა დაგეგმვის მიზნით, მოსამართლის და მხარეთა ურთიერთთანამშრომლობის პრინციპები მკაფიოდ აისახოს საპროცესო კანონებში. ამასთან, შეიძლება მკაფიოდ გაიწეროს მოსამართლის მიერ მხარეებთან ერთად პროცესუალური კალენდრის შედგენისა და მისი შესრულების კონტროლის მექანიზმები;
- შემუშავდეს საქმის განხილვის დაჩქარების მიზნით გატარებული ღონისძიებების ეფექტების გაზომვისა და მტკიცებულებებზე დაფუძნებული პოლიტიკა;
- სასამართლო სტატისტიკის წარმოების და პროაქტიული გამოქვეყნების მეთოდოლოგია გადაიხედოს და განახლდეს;
- საქმეების განხილვის შუალედური და საერთო ვადები გამოითვალოს/გამოქვეყნდეს და პერიოდულად განახლდეს;
- გაანალიზდეს ადამიანური რესურსების საჭიროება და შესაბამის ოდენობამდე შეივსოს, არსებული რესურსი ეფექტურად იქნას გამოყენებული;
- საქმეების განზრახ გაჭიანურების გამო პროფესიული პასუხისმგებლობის დაწესების საკითხზე პროფესიული გაერთიანებებს შიგნით დისკუსია დაიწყოს;
- საჭიროა საქმის განხილვის დამაჩქარებელი და გაჭიანურების კომპენსატორული მექანიზმების შემოღება.
დემოკრატიის ინდექსი — საქართველოს მიერ მომზადებული კვლევა სრულად ხელმისაწვდომია აქ.
სტატია მომზადებულია დემოკრატიის ინდექსი — საქართველოსთან თანამშრომლობით.