მედია აპრილის ბლოგის რუბრიკა ეთმობა სხვადასხვა ადამიანს და განსხვავებულ შეხედულებებს. ბლოგები არ არის სარედაქციო კატეგორია და მოიცავს ავტორების პერსონალურ მოსაზრებებს. მათ მიერ გამოთქმული პოზიცია შესაძლოა არ გამოხატავდეს მედია აპრილის პოზიციას
ავტორი: ელენე ქაიხოსროშვილი
ჩემი და გერმანიაში ცხოვრობს და წელიწადში ორჯერ ჩამოდის საქართველოში.
— მომწერე, რა ჩამოგიტანო.
— ჰმმ.. ტამპონები!
— რა? (იცინის)
— ხო, რა იყო?! მანდ 64 ცალი 4 ევრო ღირს, აქ 8 ცალი ღირს 12 ლარი…
— უიმე… კაი. კიდე?
— (ტკივილგამაყუჩებლის სახელს ვეუბნები)
— მანდ აღარ არი ეს?…
— არის მაგრამ ეს არ მიყუჩებს… მანდ რომ ვყიდულობ, ის უკეთესია.
— და ხო იყიდე აქ რო იყავი დიდი შეკვრა? მაგდენს ნუ სვამ!
— მე არ ვსვამ. ყველას ვურიგებ. ყველა ამ დღეშია…
მენსტრუაციისთვის ლექსიკონში ბევრი ზედსართავი მომეძებნება. მენსტრუაცია მტკივნეულია, სტრესულია, დამღლელია, მაფრუსტრირებელია, ემოციურია, ბუნებრივია… მაგრამ ამ ყველაფერთან ერთად, მენსტრუაცია ძ ვ ი რ ი ა.
მენსტრუალური სიღარიბე შემდეგნაირად განიმარტება: “სოციალური, ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ბარიერებით განპირობებული შეზღუდული წვდომა მენსტრუალურ პროდუქტებზე, განათლებაზე, წყლის/სანიტარიის ობიექტებსა და ნარჩენების მართვაზე”.
ზოგადად, სიღარიბის გამოცდილებებზე პირველ პირში საუბარი თითქმის არ მახსენდება, განსაკუთრებით, საჯარო სივრცეში. სიღარიბეზე მხოლოდ კვლევების ანგარიშებში ვკითხულობთ ხოლმე, გეგონება, აფთიაქში რომ შევდივართ (აფთიაქში!) “ფასდაკლება რომელზეა?” კითხვით არ ვიწყებთ კონსულტანტთან კომუნიკაციას ან ექიმი რომ დანიშნულებას გვიწერს, არ ვეკითხებით: “უკაცრავად, ამ წუთას დაზღვევა არ მაქვს და ეს რა ღირს?”.
რთულია სიღარიბეზე საუბარი. სიღარიბე “წარუმატებლობაა”, “წარუმატებლობა” — პირადი “მარცხია” და მარცხი, რაღა თქმა უნდა — “სირცხვილია”.
მენსტრუაციასთან დაკავშირებული პროდუქტების ხელმიუწვდომლობაზე საუბარი კიდევ უფრო მეტად “სამარცხვინოა”, რადგან, გარდა იმისა, რომ სიღარიბეა “სამარცხვინო”, მენსტრუაციაც “სამარცხვინოა”. მენსტრუაციასთან დაკავშირებული სტიგმა საქართველოში თაობების ცვლასთან ერთად არ იძლევა. კვლევაში, რომელშიც მე და ჩემი კოლეგები მენსტრუაციასთან დაკავშირებულ სტიგმას ვსწავლობდით, თითქმის არ არსებობდა განსხვავება ზრდასრულ ქალებსა და მოზარდ გოგოებს შორის, თუ რამდენად სტიგმის შემცველ ფორმულირებებს იყენებდნენ ისინი მენსტრუაციაზე საუბრისას. აქედან გამომდინარე, რაც არ უნდა ბაზისური იყოს საჭიროება მენსტრუალურ პროდუქტებზე, რომელსაც ბევრი ადამიანი ვერ იკმაყოფილებს ან არასათანადოდ იკმაყოფილებს, მეინსტრიმული ვერ გახდა ამ გამოწვევაზე საუბარი. ამაზეც მხოლოდ კვლევების ანგარიშებში წავიკითხავთ კიდევ დიდი ხანი, რადგან, დღეის მდგომარეობით, ვერც მენსტრუაციასთან დაკავშირებულ სტიგმას ვუმკლავდებით და ვერც — სიღარიბესთან დაკავშირებულს.
მენსტრუალური სიღარიბის პრობლემად იდენტიფიცირება რთულია. მენსტრუალური ჰიგიენის დაცვისთვის საჭირო პროდუქტი (რაც მხოლოდ ერთი ნაწილია მენსტრუალური პროდუქტების და, ზოგადად, მენსტრუალური სიღარიბის, როგორც კონცეფციის) ბაზისური საჭიროების პროდუქტია. მისი შეძენა გვიწევს მენსტრუაციის მქონე ადამიანებს მიუხედავად იმისა, რამდენად ძვირდება ეს პროდუქტი და მიუხედავად იმისა, შეესაბამება თუ არა მისი ფასი ჩვენს ფინანსურ შესაძლებლობებს. ასე რომ არ მოვიქცეთ, ხელი ყოველდღიურ ცხოვრებაში შეგვეშლება. მენსტრუაციის ჰიგიენის მენეჯმენტის საშუალებებზე სრულფასოვანი წვდომა გვჭირდება, რათა ვისწავლოთ, ვიმუშაოთ, სახლიდან გავიდეთ ფიზიკურად. თორემ უფრო მეტად გავღარიბდებით.
მენსტრუაციის მქონე ადამიანებს, მენსტრუალური პროდუქტები ისევე გვჭირდება, როგორც კბილის ჯაგრისი ან თუნდაც სასმელი წყალი. ამიტომ, მისი ფასის განხილვას და მასზე წუწუნს აზრი არც აქვს. რა მნიშვნელობა აქვს, რა ღირს? უნდა ვიყიდოთ. ეს იციან იმ კომპანიებმაც, რომლებიც ამ პროდუქტებს აწარმოებენ ან ქვეყანაში შემოაქვთ. ისიც იციან, რომ ამაზე ხმამაღლა (ჯერ) ვერ ვიწუწუნებთ. თავად აწარმოეს ის სტიგმა, რომელიც ამის გარანტიას იძლევა. რამდენიმე თაობა გავიზარდეთ მენსტრუალური ჰიგიენის პროდუქტების რეკლამაზე, რომელზეც სისხლი ცისფერი სითხით არის ჩანაცვლებული და ამ პროდუქტის საჭიროება მხოლოდ იმით არის ახსნილი, რომ არავითარ შემთხვევაში (!!!) არ შეიძლება, პროდუქტმა “გაჟონოს”! მენსტრუალური ჰიგიენის საშუალებები შერცხვენისგან გვიცავს, პირველ რიგში, და მხოლოდ ამის შემდეგაა ის ჰიგიენის, ანუ, ჯანმრთელობის დაცვის საშუალება!
ქალის ჰიგიენური პროდუქტების ინდუსტრიამ ბოლო წლებში მოგება 45.56 მილიარდ აშშ დოლარამდე გაზარდა და სავარაუდოა, რომ 2032 წლისთვის 73.07 მილიარდამდე გაზრდის.
მენსტრუალური ჰიგიენის მწარმოებელი ინდუსტრია სტაბილური ბიზნესია. მაგრამ ჩვენ არ გვაქვს არც სტაბილური ცხოვრება, არც სტაბილური შემოსავალი, არც სტაბილური ქვეყანა/გარემო, სადაც მენსტრუაციასთან დაკავშირებულ სიღარიბესთან ან სტიგმასთან საბრძოლველად რამის ეფექტიან ადვოკატირებას შევძლებთ. მაგრამ გვაქვს მენსტრუაცია და, შესაბამისად, ვყიდულობთ ყველაფერს, რაც გვჭირდება, მიუხედავად იმისა, რამდენად გვაღარიბებს/რამდენად ძვირია.
მენსტრუაცია თვეში საშუალოდ (ბაზისურად) 40-50 ლარი ჯდება ყველა შემოსავლის მქონე ადამიანისთვის, მათ შორის, სტუდენტისთვის, სოციალურად დაუცველისთვის და ა.შ. ასევე, არ დაგვავიწყდეს, რომ ოჯახში, როგორც წესი, რეპროდუქციული ასაკის (მენსტრუაციის მქონე) რამდენიმე ქალი/გოგო ცხოვრობს.
მენსტრუაციასთან დაკავშირებული სიღარიბე რეპროდუქციული უფლებებისა და გენდერის მკვლევრების ინტერესი პირველად 2020 წელს, COVID-19-ის პანდემიის პირველ წელს გახდა. ამ პერიოდში საქართველოში ბევრი პროდუქტი გაძვირდა და ყველა ამ პროდუქტზე, მის ფასსა და საჭიროებაზე ცალ-ცალკე სიუჟეტი მზადდებოდა, სტატიები იწერებოდა — რა თქმა უნდა, მენსტრუაციასთან დაკავშირებული პროდუქტების გარდა.
პანდემიის შემდეგ, მენსტრუაციასთან დაკავშირებული პროდუქტები ზუსტად ისევე გაძვირდა, როგორც ყველაფერი სხვა, ოღონდ, ჩუმად. ამ თემაზე რამდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ ჩატარებული კვლევის ანგარიშებში ვკითხულობთ, სადაც რესპონდენტები ჰყვებიან საფენების ნაცვლად მარლების გამოყენების პრაქტიკაზე, სოფლებში არსებულ აფთიაქებში ჩვეულებრივზე უფრო ძვირად დაფასებულ პროდუქტებზე (ორ ლარიანი საფენი 6 ლარი ღირს, 6 ლარიანი — 18) და ა.შ. ეს საკითხები (ჯერ-ჯერობით) არ დგება უფრო ფართო დღის წესრიგში და არასამთავრობო ორგანიზაციების მუშაობის შეზღუდვის პირობებში, ამის სამომავლო პერსპექტივაც ქრება.
მენსტრუალური სიღარიბის წინააღმდეგ ევროკავშირის ქვეყნების მიერ გადადგმული ნაბიჯები მრავალფეროვანი და საინტერესოა. ეს ღონისძიებები მოიცავს დამატებითი ღირებულების გადასახადის (დღგ-ს) შემცირებას მენსტრუალური პროდუქტებზე (საფრანგეთი, გერმანია, ბელგია და ჰოლანდია), დღგ-სგან მათ სრულ გათავისუფლებას (ირლანდია). გარდა საგადასახადო შეღავათებისა, ევროკავშირის ქვეყნებში (მაგალითად, ესპანეთსა და საფრანგეთში) სკოლებსა და საჯარო ინსტიტუციებში მენსტრუალური პროდუქტები უფასოდ არის ხელმისაწვდომი მათთვის, ვისაც სჭირდება. აღნიშნულ სახელმწიფო პროგრამებს კერძო ინიციატივებიც ახლავს თან — ევროპაში მოგზაურობისას, ბევრ საპირფარეშოში (უნივერსიტეტებში, სხვადასხვა ორგანიზაციაში, სავაჭრო ცენტრებშიც კი) ვხვდებით მრავალფეროვან პროდუქტებს, მათ შორის, ტკივილგამაყუჩებლებს.
აღნიშნული ინიციატივები, ცხადია, საქართველოშიც არსებობს და სპორადულად, რამდენიმე უნივერსიტეტსა და უწყებაში განხორციელებულა კიდეც. პრობლემა იმაშია, რომ ამას კერძო ბიზნესში მხარდამჭერი იშვიათად თუ მოეძებნება და, ძირითადად, არასამთავრობო სექტორის ინიციატივად რჩება ხოლმე. არასამთავრობო ორგანიზაციები ზრუნავენ აღნიშნულ საკითხზე როგორც ინფორმირებულობის ზრდაზე, ასევე, შესაბამისი პროდუქტების შეძენაზეც.
საგანმანათლებლო დაწესებულებებში, უნივერსიტეტებში, სკოლებში არსებული საპირფარეშოების აღჭურვა აღნიშნულ სივრცეებს უფრო მზრუნველს, უფრო ხელმისაწვდომს ხდის ქალებისთვის და გოგოებისთვის. ასევე, ნაკლებად სტრესულს მენსტრუაციის დღეებში მათთვის, ვისთვისაც, ფინანსური მდგომარეობიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანი შეღავათია უფასოდ ხელმისაწვდომი პროდუქტი და ვისთვისაც დისკომფორტია მასწავლებლისთვის ან სკოლის ექიმისთვის თხოვნით მიმართვა, გამოუყონ მენსტრუალური პროდუქტი (ერთ-ერთი კვლევის ფარგლებში, რესპონდენტმა გოგოებმა გვითხრეს, რომ არ არის მათთვის კომფორტული მასწავლებლისთვის/სკოლის ექიმისთვის ამ თხოვნით მიმართვა).
იქამდე, სანამ მენსტრუალური პროდუქტების ხელმისაწვდომობაზე, საპირფარეშოების შესაბამის აღჭურვაზე საუბარი მისაღები გახდება, შეგვიძლია, დავიწყოთ უფრო ბაზისურით და ვისაუბროთ იმაზე, რომ საქართველოს ბევრ რეგიონში წყალმომარაგება სათანადოდ გამართული არ არის, ბევრი სკოლის საპირფარეშოში ხელის საპონი, ტუალეტის ქაღალდი, ნაგვის ურნა არ არის და საპირფარეშოს საკეტიც კი გაუმართავია, რაც არა მხოლოდ მენსტრუაციის მენეჯმენტს, არამედ, ზოგადად ჰიგიენის დაცვას ართულებს ბევრი ქალისთვის და გოგოსთვის დასაქმების/განათლების ადგილას.
რომ აღარაფერი ვთქვათ მენსტრუალური სიღარიბის უმნიშვნელოვანეს, განათლების ასპექტზე, რაც, მათ შორის, სკოლებში, მენსტრუაციასთან დაკავშირებით ბაზისური ცოდნის დეფიციტში და შესაბამისად, რეპროდუქციული ჯანმრთელობის პრობლემებში გამოიხატება.
მენსტრუაციასთან დაკავიშრებული ცოდნის გადაცემა მენსტრუალური სიღარიბის კიდევ ერთი ასპექტია, რაც მთლიანად არაფორმალური განათლების ნაწილშია მოაზრებული, რადგან სასკოლო სივრცე ახლაც არ არის მზად აღნიშნული ცოდნის გაზიარებისთვის. ის, რასაც წესით ბავშვები სასკოლო სივრცეში, მასწავლებლისგან უნდა იგებდნენ, მათ სხვადასხვა კერძო ინიციატივების ფარგლებში შექმნილი რესურსებით, საზაფხულო სკოლების, საინფორმაციო შეხვედრების და ონლაინ რესურსების გზებით მიეწოდებათ.
“ექიმის საათის”, ანუ რეპროდუქციულ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული საკითხების სასკოლო სივრცეში (ფორმალურ განათლებაში) დანერგვის წარმატებული პროგრამის ინიციატორი და განმახორციელებელიც სამოქალაქო სექტორია (გაეროს მოსახლეობის ფონდის (UNFPA) ოფისი საქართველოში და საინფორმაციო სამედიცინო ფსიქოლოგიური ცენტრი “თანადგომა”). ეს საპილოტე პროექტი 2021-2022 წლებში დაიწყო იმ მიზნით და იმედით, რომ განვითარდებოდა და ფორმალური განათლების სისტემის შემადგენელი ნაწილი გახდებოდა. არ შეიძლება, მენსტრუაციის შესახებ განათლება, რაც განათლების უფლების არსებითი შემადგენელი ნაწილია, მხოლოდ არასამთავრობო ორგანიზაციების მონდომებაზე და დაფინანსებაზე იყოს დამოკიდებული და არ იყოს სისტემური ყველა სკოლაში. შეუძლებელია, თუმცა, დღეს ეს არის რეალობა.
ამ მხრივ, არასამთავრობო სექტორი ფასდაუდებელ სივრცეებს ქმნიდა და ქმნის, რაც მენსტრუაციასთან დაკავშირებული სტიგმის დაძლევის ერთადერთი ინსტრუმენტია საქართველოში.
აღნიშნული სივრცეების შესაძლო შეზღუდვისთვის კი მზად არ არის არც სკოლა და არც სახელმწიფო, რომელსაც აღნიშნული დახმარების გარეშე, დამოუკიდებლად, ჯერ-ჯერობით არ აქვს მენსტრუაციასთან დაკავშირებული ცოდნის გადაცემის რესურსი.
რეპროდუქციულ უფლებებზე 2018 წლიდან ვმუშაობ და ჩემს კოლეგებთან ერთად, ერთ-ერთი ყველაზე ღირებული, რაც გამიკეთებია, სწორედ მენსტრუაციასთან დაკავშირებული სიღარიბის, ცოდნის დეფიციტის შევსებაა.
შემიძლია, მხოლოდ ვიმედოვნო, რომ მენსტრუაციასთან დაკავშირებული საკითხების ადვოკატირების/აქტივიზმის, ინტერესის ის მარცვალი, რაც მე და ჩემმა კოლეგებმა არაფორმალური განათლების ფარგლებში გავაღვივეთ ბოლო წლების განმავლობაში, საკმარისი იქნება იმისთვის, რომ სტიგმამ შესუსტება, ხოლო, ქალებმა — თამამად საუბარი გააგრძელონ იმაზე, რაც ბუნებრივი და უსამართლოდ ძ ვ ი რ ი ა: მენსტრუაციაზე — რაზეც ჩემი მოსწავლეობის დროს მხოლოდ ჩურჩულით და სირცხვილით ვსაუბრობდით.
მასალა მომზადებულია გაეროს ერთობლივი პროგრამის “გენდერული თანასწორობისათვის” ფარგლებში, შვედეთის ფინანსური მხარდაჭერით. ბლოგის შინაარსი წარმოადგენს ავტორის პასუხისმგებლობას და შესაძლოა, არ ასახავდეს შვედეთისა და გაეროს მოსახლეობის ფონდის ხედვას.