“ქვიარ მზერა ახალი დროის მეტაფორადაც შეიძლება მოვიაზროთ, რა თქმა უნდა, ეს კოლექტიურ მეხსიერებაში დაშრევებული ძლიერი არქეტიპია, რომელიც კაცობრიობის განვითარების უძველეს ეტაპზე გაჩნდა, მაგრამ საუკუნეების განმავლობაში ჰეტეროპატრიარქალურ კულტურებში დათრგუნული და უგულებელყოფილი გახდა”, — ვკითხულობთ ქეთი შავგულიძის წინათქმაში — “სხვა მზერა”, რომელიც წიგნისთვის “ცისფერი — ქვიარ ამბავი ქართულ ხელოვნებაში” დაიწერა.
გამოცემა, რომელიც ბოლო საუკუნის განმავლობაში საქართველოში ქვიარ ხელოვნებას, ქვიარ ხედვების მრავალფეროვნებას იკვლევს, ახლებური, ქვიარ მზერით სწავლობს ნამუშევრებს, რომელთა დიდი ნაწილი ხელოვნების მოყვარულთა მცირე ნაწილს თუ ექნება ნანახი.
წიგნის იდეის ავტორები დავით აფაქიძე და უტა ბექაია არიან. დავითი გვეუბნება, რომ სწავლის პერიოდში არსებულმა გამოცდილებამ მიახვედრა, რამდენად საჭიროა მსგავსი იდეის განხორციელება — ქართულ ქვიარ მოდაზე სადიპლომო ნაშრომს აკეთებდა და აღმოაჩინა, რომ არ არსებობდა დამხმარე ლიტერატურა, მერე უკვე, ავანგარდის ხელოვნებას სწავლობდა და პეტრე ოცხელის ნამუშევრების მკვლევრის თვალით შესწავლისას, მიხვდა, რომ ეს ქვიარ ხელოვნება იყო, თუმცა ამ მიმართულებით დისკუსია არ არსებობდა.
“მივხვდი, რომ ჰეგემონურ კულტურას წართმეული ჰქონდა ბევრი რამ, რისი დაბრუნება (reclaiming) აუცილებელი იყო. უტა ბექაიასთან ერთად დაიბადა იდეა, რომ შეიძლებოდა წიგნის გაკეთება. მალევე დაველაპარაკეთ გუნდს, რომელმაც წიგნზე იმუშავა და ერთობლივად განვითარდა იდეა. ქვიარ ხელოვნების დაბრუნებასთან ერთად, ჩვენი მიზანი იყო, რომ აკადემიურ სივრცეში შემოსულიყო ტექსტები, რომლებიც ქვიარ ხელოვნების კვლევით დაინტერესებულ ადამიანს დამხმარე ლიტერატურას შესთავაზებდა”, — გვეუბნება დავითი და ამატებს — “მნიშვნელოვანია დავინახოთ ისიც, რომ ქვიარობა დასავლური კულტურის კუთვნილება არაა, ნებისმიერ კულტურაში, მათ შორის ჩვენთანაც არსებობს, თანაც დასავლურისგან განსხვავებული ფორმით”.
დავით აფაქიძესვე ეკუთვნის მცირე ამბავი სიტყვა ცისფერის ჰომოსექსუალობასთან დაკავშირების ისტორიაზე — 50-იან წლებში ჰომოსექსუალი კაცების შეკრების ერთ-ერთ ადგილას, სკვერში გაიგონებდით სიმღერას, “გაფრინდით მტრედებო, გაფრინდით” [რუსულად]. ასე ანიშნებდნენ კაცები ერთმანეთს მოახლოებულ რეიდებზე.
“საბჭოთა დაზვერვის დამსახურებით ეს ადგილი გაქრა. გაქრა მისი მტრედებიც, მაგრამ სიტყვა ცისფერი დარჩა და დამაკნინებელი შინაარსი შეიძინა… ინგლისურად ცისფერი სევდას გამოხატავს, პოსტ-ასაბჭოთა სივრცეში კი ამ სიტყვით ჰომოსექსუალებს მოიხსენიებენ. სევდიანია იმ ერთი სკვერის ისტორიაც, ისევე როგორც სხვა ბევრი ისტორია ჩვენს ქვეყანასა თუ რეგიონში” — წერს დავითი და სიტყვის დაბრუნების, მისი დასაკუთრების საინტერესო მცდელობას გვთავაზობს (სიტყვა ქვიარიც ხომ ამგვარად დაბრუნებული სიტყვაა, ერთ დროს დამამცირებელი, ახლა კი მრავალშრიანი, ღრმა მნიშვნელობის მქონე ).
დავითის თქმით, ბევრი შევიდა შეცდომაში და ჩათვალა, რომ გამოცემა ქვიარ ხელოვანების შესახებ მზადდებოდა, რაც ასე არაა — “ტერმინი ქვიარიც კი საკმაოდ ახალია და XX საუკუნის დასაწყისში თანამედროვე გაგებით არ გამოიყენებოდა. წიგნი ქვიარ მგრძნობელობას, ქვიარ ფილოსოფიას იკვლევს, ნამუშევრების ქვიარ მზერით წაკითხვის მცდელობაა”.
გამოცემა უმზერს ნამუშევრებს, რომლითაც ხელოვანები გაბატონებული ბინარული გაგების, კაცისა და ქალის მკვეთრად გამიჯნული საზღვრების მიღმა ძიებას იწყებენ, სახიფათო თამაშში ებმებიან.
“რა თემითაც არ უნდა შეეხონ ქართველი მოდერნისტები ქვიარ პრობლემატიკას, იქნება ეს გენდერული იდენტობა, ღიად გაცხადებული სექსუალობა თუ ჰომოეროტიკულობა, შედეგად უქმდება სქესთა შორის სუბორდინაცია, იკარგება სქესი, როგორც ბინარული ოპოზიცია და მეორე პლანზე ინაცვლებს ტრადიციული კულტურის პატრიარქალური ნიშნები. შესაბამისად, იქმნება სუბვერსიული, პოლიგენდერული სამყარო — მხატვრული სინამდვილე, სადაც ნებისმიერი ნიშნით განსხვავებულობა ლეგიტიმურია”, — წერს ხელოვნებათმცოდნე, ქრისტინე დარჩია კვლევაში “სიმბოლისტური ანდროგინებიდან მასკულინურ თვითპრეზენტაციამდე: ქვიარ თემატიკის კვალი ქართულ მოდერნიზმში”.
მსჯელობის დასასრულს ქრისტინე დარჩია დასძენს — რომ არა 1921 წლის მოვლენები, დასავლეთ ევროპული ქვეყნების მსგავსად, ქართული კულტურაც გააგრძელებდა სვლას ამ მიმართულებით, რაც, ალბათ, საზოგადოების აზროვნების მოდელების ცვლილებასთანაც მიგვიყვანდა, მაგრამ გასაბჭოებამ ეს კარი დიდი ხნით გამოგვიხურაო.
გამოცემის მომდევნო ტექსტები უკვე საბჭოთა დროს იკვლევს. ხელოვნებათმცოდნე, გოგი გვახარია საბჭოთა ხელოვნებაში სოციალისტური რეალიზმის დოქტრინის დამყარებაზე, თანადროულად მოდერნიზმის უარყოფისა და ჰომოსექსუალობის სამართლებრივ დევნაზე წერს — კაცური მეგობრობის, გმირობის, თავდადების, დაკუნთული სხეულების გაფეტიშების, მოკლედ, კაცის კულტის დანერგვის ტენდენციასა და ქალის სექსუალობის, სხეულის სრულ უარყოფაზე.
თეო ხატიაშვილი კი სერგო ფარაჯანოვის ბიოგრაფიიდან ბევრისთვის ნაცნობ ჰომოსექსუალობის ბრალდებით დაკავებებს იხსენებს, მის შემოქმედებაში ქვიარ მგრძნობელობის ძიებაში გვითრევს და წერს:
“ფარაჯანოვის შესახებ არსებულ საიდუმლო დოსიეში, რომელიც რამდენიმე წლის წინ გაიხსნა და ხელმისაწვდომი გახდა, მუდმივად ფიგურირებს მისი იდეოლოგიური არასანდოობის, “მორალური გახრწნილებისა და გარყვნილების” თემა, რაც, რა საკვირველია, კარგი საბაბი იყო თავისუფალი, თამამი, იდეოლოგიური კონტროლის ზონიდან ამოვარდნილი რეჟისორის დასასჯელად”.
XX საუკუნის მეორე ნახევრის ქართულ მხატვრობაში ქვიარ/ფემინისტური თემის ცნობიერ და არაცნობიერ რეპრეზენტაციებს იკვლევს ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი ხათუნა ხაბულიანი.
ხაბულიანი წერს, 50-იანი და 60-იანი წლების მხატვრების ნამუშევრებში სხეულისადმი ინტერესი მხოლოდ სასწავლო ნახატის დახვეწის მიზნით შესრულებულ სამუშაოდ ინიღბებოდაო.
“მხატვარი თავის ინტერესს სხეულის სექსუალობის, მისი მგრძნობელობის ხარისხისადმი ნიღბავდა ანატომიური აგებულების შესწავლისთვის შესრულებული ნამუშევრებისთვის სახასიათო სათაურით — “შიშველი ნატურა”, “სასწავლო ნახატი” და ა.შ.”, — წერს ხაბულიანი და დასძენს, რომ ცალკეული მხატვრების კომპოზიციებში რომც გამოჩენილიყო მსუბუქი ინტერესი სხეულის ექსპრესიის ან სექსუალობის მიმართ, საზოგადოებას რეაგირებისთვის შესაბამისი უნარები და შესატყვისი ტერმინოლოგია არ ჰქონდა.
“საბჭოთა რეალობაში, იმავე დათბობის პერიოდშიც არ იყო მსჯელობა ეროტიზმის გადმოცემის, სხეულებრივი განცდის, რეპრეზენტაციის შესახებ. თითქოს საერთოდ არ არსებობდა დაგროვილი გამოცდილება სხეულის ცოდნის, სექსუალური იდენტობის საკითხების ირგვლივ. ანეკდოტად ქცეული გამონათქვამი — საბჭოთა კავშირში არ გვაქვს სექსი — ამ მხრივ რეალობას წარმოადგენდა და ჰუმანიტარული სფეროც საერთოდ არ იკვლევდა და არ განიხილავდა მსჯელობას სექსუალური იდენტობის შესახებ”.
ქვიარ ხელოვნება და XXI საუკუნის საქართველო იქცა თანამედროვე ხელოვნების მკვლევრის, ნიკოლოზ ნადირაშვილის საკვლევ თემად. მისი თქმით, ქვიარ ხელოვნება, როგორც თანამედროვე ხელოვნების ერთ-ერთი კონცეპტუალური ჩარჩო, სხვადასხვა გეოპოლიტიკურ და კულტურულ კონტექსტში განსხვავებულია.
“XXI საუკუნის საქართველოში ის მეტწილად იმ კოლექტიური ტრავმებს მიემართება, რომლებიც საბჭოთა ფუნდამენტზე ნაშენი რეპრესიული, ორთოდოქსულ-პატრიარქალური იდეოლოგიის პირობებში მუდმივად იწარმოება. მისი არაერთი განაცხადი უკომპრომისოდ უპირისპირდება ყველა იმ ინსტიტუციას, რომელიც პატრიარქალურთან ერთად შოვინისტურ, ულტრანაციონალისტურ და ფსევდო პატრიოტულ ტენდენციებს აძლიერებს. ამ მხრივ მისი ხშირი ადრესატი, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაც, რომელიც საბჭოთა ათეიზმის მონოპოლიის ინსტიტუციურ მემკვიდრედ მოიაზრება და რომელიც პოსტ საბჭოთა ეროვნული იდენტობის მაძიებელი საზოგადოებისთვის ერთგვარი მორალური საყრდენი აღმოჩნდა”, — წერს ნადირაშვილი.
ნადირაშვილი მიმოიხილავს თანამედროვე საქართველოში ლგბტქი საკითხებით პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზების მდგომარეობას, ინსტიტუციური ქვიარ აქტივიზმის დაბადებასა და განვითარებას, საჯარო სივრცის დაკავებისა და ფიზიკური თავდასხმის შემთხვევებს და აღნიშნულ კონტექსტში თუ საპასუხოდ ქვიარ ხელოვნების განვითარებაზე საუბრობს.
გასული საუკუნის ქართულ ხელოვნებაში ქვიარ ექსპრესიის ძიების და მიგნებების საზოგადოებისთვის გაცნობა, რა თქმა უნდა, არ ჩაივლიდა უმტკივნეულოდ, მარტივად. იმ გზის აღწერისთვის, რაც წიგნმა მკითხველთან შესახვედრად გაიარა, პროექტის თანახელმძღვანელი, გიორგი კიკონიშვილი [ნაჯა ორაშვილთან ერთად] ქეთი შავგულიძის მიერ ნახსენებ რიზომას მეტაფორას იშველიებს.
"რიზომა ჰორიზონტალურად მცოცავი ფესვედების სისტემაა, სადაც არ არის ღერო, ყლორტი ან ფესვედი, რომელიც სხვების მიმართ ცენტრად ან ღერძულად განიხილება… მისი განადგურება შეუძლებელია, რადგან შეუძლებელია განსაზღვრო მისი განვითარების ტრაექტორია… აუცილებლად იპოვის განვითარების გზას, გადალახავს ყველა წინაღობას, ორმოს, თხრილს, ზღვარს, ჯებირს და ახალ ღეროს გამოისხამს. ის ხომ ისეთივე ცვალებადი და მოუხელთებელია, როგორც თავად ცხოვრება", — ქეთი შავგულიძე.
გიორგი კიკონიშვილი წერს, რომ “საბჭოთა რეპრესიული სისტემის დახვრეტებისა და გადასახლებების, ცენზურის ძალით გამქრალი, დამალული და გაუჩინარებული ისტორიის ფრაგმენტების ერთად თავმოყრის და ახლებურად წაკითხვის მცდელობამ, როგორც ჩანს, არც დღევანდელი კულტურის ჩინოვნიკებისა და კერძო კოლექციონერების განწყობაზე იმოქმედა მაინც და მაინც სასიამოვნოდ”, ამიტომ წიგნის იდეამ სწორედ რიზომას გზა განვლო — გადალახა ბარიერები და რეალობად იქცა.
დიდხანს ცდილობდნენ, რომ ნამუშევრების გამოყენების ნებართვა ოფიციალურად მოეპოვებინათ, თუმცა უშედეგოდ. გამოსავალი კი მაინც მონახეს, თანამედროვე ცენზორს ისედაც მიჩქმალული ამბები არ დაუთმეს და ის ნამუშევრები, რომელთა გამოყენების ნებართვა არ მისცეს, წიგნში მაინც აღმოჩნდა. ამ ნამუშევრებს კუთხეში ვარდის სიმბოლო აქვთ მითითებული და კიდევ უფრო განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენენ — როგორც რიზომამ, გაჭრეს ჯებირები და მკითხველსა და დამთვალიერებელს წიგნის გვერდებზე ელიან.
ვარდით არის მონიშნული გიგო გაბაშვილის, ლადო გუდიაშვილისა და ელენე ახვლედიანის ნახატები, რომელთა დათვალიერებას XX-XXI საუკუნის სხვა ნამუშევრებთან ერთად წიგნის გვერდებზე შეძლებთ. ამჟამად წიგნის ტირაჟი ამოწურულია, მაგრამ შემოქმედებითი გაერთიანება სპექტრის Facebook გვერდს თვალს თუ მიადევნებთ, განახლებული გამოცემის შესახებ ინფორმაცია არ გამოგრჩებათ.