“შიშველ ქალს ვხატავ ცალი ხელით, მეორეთი დაჭერილი მყავს, რო არ გაიქცეს, ვინ გამიჩერდება მე?!” — ეს ფრაზა ხუმრობად იყო ჩაფიქრებული და იმედის იუმორისტულ გადაცემაში (ღამის შოუ გიორგი გაბუნიასთან ერთად), რუბრიკის წამყვანმა, ჯიმი აბესაძემ თქვა. რუსთავი 2-ის იუმორისტულ გადაცემა “გააცინე და მოიგეში” კი სტუმარმა ასეთი “ხუმრობა” გააჟღერა — “რაც ლამბერსექსუალობა მოდაში შემოვიდა, ქართველმა გოგოებმა შვებით ამოისუნთქეს”.
ეს ორი ფრაზა შეიძლება ზედაპირულად შევაფასოთ, როგორც უბრალო ხუმრობა, მაგრამ თუ უფრო ჩავუღრმავდებით, დავინახავთ, რომ ორივე მათგანი მყარად ფესვგადგმულ გენდერულ წარმოდგენებს ემყარება:
- პირველ შემთხვევაში: იკითხება პირდაპირი მინიშნება სექსუალური ხასიათის იძულებაზე და ამ სიტუაციაში ქალი ობიექტია, რომელზე კონტროლსაც კაცი ამყარებს, თვითონ ეს კაცი კი სექსუალურად დაუკმაყოფილებელი, მოძალადე სუბიექტია.
- მეორე შემთხვევაში: კიდევ ერთხელ ჟღერდება ნორმალიზებული წარმოდგენა, რომ გოგოების კანი გლუვი და პრიალა უნდა იყოს, ამ მოცემულობის დამკვეთი კი კაცია, რომლის სურვილი უპირატესია.
ამ ორი, წლობით ნაცვეთი ხუმრობის ფაბულის ზემოქმედების ძალას გადაჭარბებით არ ვაფასებთ და შეიძლებოდა სრულიად უძლურადაც ჩაგვეთვალა, მაგრამ რა ხდება მაშინ, როცა ყველაზე პოპულარული, კომერციულად წარმატებული ტელევიზიების ეთერში, გასართობ-იუმორისტული გადაცემებით მუდმივად ერთი და იგივე ხუმრობები (თუ სხვა სახის ინფორმაცია) ვრცელდება, რომლებიც:
- სრულად გენდერული სტერეოტიპების მიხედვით იქმნება;
- ქალ და ქვიარ რესპონდენტებს კაცის წარმოდგენაში არსებულ საზღვრებში აქცევს, მათ მზერას უქვემდებარებს და მათ შესახებ საინტერესოდაც იმას ასაღებს, რაც კაცმა იფიქრა და წარმოიდგინა;
- ქვიარებსა და ქალებს დამაკნინებელ სიტუაციებში წარმოგვიდგენს;
- ქვიარებისა და ქალებისთვის კარგად ნაცნობ ტრავმებსა და შიშებს დაცინვის ობიექტად აქცევს.
მედიის დამკვეთი ხალხია და ამიტომ, ის გაბატონებული, საზიანო იდეები, რომლებიც აქტიურად ვრცელდება, სწორედ სოციალურ ნორმებზეა დაფუძნებული. შედეგად, ვიღებთ ჩაკეტილს წრეს: ამ ინფორმაციას ისევ მოიხმარს ერთგული თუ ახალი მაყურებელი და დროთა განმავლობაში ამ დომინანტ იდეებს სოციალურ ნორმებად იღებს. ეთიკური სტანდარტების თანახმად კი, მედია ვალდებულია, ებრძოლოს მავნე სტერეოტიპებს და არ გააძლიეროს ისინი.
მედია საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაში რომ გადამწყვეტ როლს ასრულებს, ყველამ ვიცით, მაგრამ როცა მთავარი დასაყრდენი ხდება კარგად გათელილი მოდელი, რომელიც აუცილებლად მოიტანს რეიტინგს, ხოლო სრულიად უგულებელყოფილია ახალი იდეების გავრცელების, დღის წესრიგის შემოტრიალების, კულტურული ცვლილებების ხელშეწყობის, ადვოკატირების მცდელობა — მედია იქცევა საშუალებად, რომ მაქსიმალურად გაახანგრძლივოს გაბატონებული მოცემულობა, სადაც კაცი ცენტრშია და ჩვენ, ყველა დანარჩენი, ამ ცენტრის ირგვლივ ვტრიალებთ, მეტიც, სრულად ვექვემდებარებით მის აღქმას.
პოლიტიკურ-სოციალური და საინფორმაციო გადაცემებით გავრცელებულ ნარატივებს აქტიურად იკვლევენ და გენდერულ ჭრილშიც ხშირად აანალიზებენ, ამიტომ ამ სტატიაში კი ყურადღებას მივაქცევთ გასართობ-იუმორისტულ გადაცემებს, რომლებიც, თითქოს, ბევრად “რბილ” ინფორმაციას ავრცელებენ. კომერციულად სამი ყველაზე წარმატებული ტელევიზიის (იმედი; რუსთავი 2; PosTV) 8 გადაცემის 200-ზე მეტი ეპიზოდი ვნახეთ, რომლებიც ეთერში იანვარ-აპრილის პერიოდში გავიდა და დავაკვირდით — რა ინფორმაციას ავრცელებენ? ვინ ავრცელებს? და როგორია წარმოდგენები, რომლებსაც აღნიშნული ინფორმაცია ემყარება?
რაზე ვესაუბროთ ქალებს?
“საუკეთესო ქალ ფეხბურთელს როცა აჯილდოებენ, ოქროს ბუცს აძლევენ თუ ოქროს მაღალქუსლიანს?”; “ქალი ფეხბურთელისთვის რა უფრო მთავარია, კარგ გუნდში მოხვედრა თუ კარგ ოჯახში მოხვედრა?”; “მე მაინტერესებს ქალ ფეხბურთელებს რა პრობლემები აქვთ ზოგადად, მაგალითად, როგორ ეგუებით იმ ფაქტს, რომ გუნდში ყველას ერთნაირი მაისურები გაცვიათ?”, — ეს ნაწილია იმ კითხვების, რომლებიც ღამის შოუს წამყვანმა, გიორგი გაბუნიამ საქართველოს ქალთა საფეხბურთო ნაკრების ფეხბურთელებს იმ 16-წუთიანი მონაკვეთში დაუსვა, რაც მათი სტუმრობა გაგრძელდა. გადაცემაზე რვა სცენარისტი მუშაობს, რვავე კაცია, წამყვანი წინასწარ მომზადებული სახუმარო კითხვების გამჟღერებლის როლში თუ არის და ისეთი კითხვებიც კი, რომლებიც სცენარისტი კაცების გენდერულად განსაზღვრულ ინტერესებს ერთი შეხედვით არ შეიცავს — მაგალითად, ‘უცნაური გოლი რა გახსენდებათ?”, საბოლოოდ გენდერულ სტერეოტიპებთან იკვეთება და ქალებს ჭორაობის მოყვარისა და ზედაპირული ადამიანის იარლიყს აწებებს, როცა წამყვანი არ კმაყოფილდება სტუმრის პასუხით და ამბობს — “მეგონა, იტყოდი, რო უცებ რაღაცა, მეგობარმა მომწერა, პასუხს ვუგზავნიდი ტელეფონზე და ამ დროს, უი, და გოლი გავიდა”.
მას შემდეგ კი, რაც სტუდიაში ერთ-ერთი რუბრიკის წამყვანი, ჯიმი აბესაძე შემოდის და ახალი მწვრთნელის პერსონაჟის განსახიერებას იწყებს, თემები არათუ მრავალფეროვანი ხდება, არამედ, ისევ იმ წრეზე ტრიალი გრძელდება:
‘[ქალთა ნაკრების მწვრთნელობა] ხარჯიანია — მაკიაჟი, პუდრი, პომადა”; “მე შეიძლება თქვენ ფინალში ვერ გაგიყვანოთ, მაგრამ კაი ოჯახში გაგიყვანთ და მოგახვედრებთ”, — აჟღერებს აბესაძე და რამდენიმეწუთიანი სტუმრობა გრძელდება ხუმრობებით იმაზე, როგორ გამოუშვეს შვედეთის ნაკრებიდან იმიტომ, რომ გასახდელი სამჯერ განზრახ აერია ან როგორ აღარ უშვებს გოგოებს 12-ის მერე “შეტევაში”, როგორ უნდოდა, რომ სტადიონზე შევარდნილი “შიშველი, კაი ნადგამი მანდილოსანი” თვითონ გაეყვანა მოედნიდან.
როგორც ჩანს, ქალები სპორტში ამ გადაცემის გუნდისთვის მხოლოდ კაცებთან, კაცების წარმოდგენებთან მიმართებაშია საინტერესო, რასაც მოწმობს კიდევ ორი შემთხვევა, როცა სხვადასხვა ეპიზოდში ათლეტი გოგოების შესახებ ჯერ ის თქვეს, კარგია ფეხბურთელი ქალების რაოდენობის მატება, “აწი iPhone–ის ნაცვლად ბურთი ვაჩუქოთ, მეგობრებო, იაფია”-ო, მერე ბატუტზე მხტომელთა წარმატებას შეეგებნენ ფრაზით — “ქართველი გოგო ბატუტზე კარგად დახტის, მარა თავზე არასდროს გადაგახტება”. ამასთან, კითხვები, ხუმრობები თუ სასაუბრო თემები აჩვენებს, რამდენად დამახინჯებულია აღქმა, რომელიც კაცებს აქვთ — წარმოდგენა ქალებზე ემყარება აღქმას გონებრივი შესაძლებლობების ნაკლებობაზე, შეზღუდულ ინტერესებზე — ვიზუალი, ბიჭები და ფეხბურთი. გარდა ამისა, შვედეთის ნაკრებისა და “სტადიონზე შევარდნილი მანდილოსნის” შესახებ ხუმრობები ააშკარავებს, რომ ზოგადად ქალები ფეხბურთში ეროტიკული ფანტაზიების გმირებად არიან წარმოდგენილნი.
ქვიარ-ფემინისტ აქტივისტსა და სთენდაფერს, ვენერო მელუას გადაცემების მონიტორინგისას მოსმენილი ფრაზების ნაწილი წავუკითხეთ და აზრი ვკითხეთ. მისი თქმით, ასე ხდება, როცა სტანდარტს ქმნიან კაცები და იქმნება კაცებისთვის.
“ჰეტერო, ფულიანი, გავლენიანი თუ ცოლ-შვილიანი კაცები ქმნიან სტანდარტს და აბა, სხვა რაზე იხუმრებენ. კაცებით არის დომინირებული ეს სფეროც, როგორც ყველა სხვა. სტანდარტს ქმნიან კაცები და იქმნება კაცებისთვის. ქალები, ქვიარები, სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის წარმომადგენლები თუ უფრო ხმამაღლები ვიქნებით, სტანდარტის შექმნაში მეტ წვლილს შევიტანთ. მაგრამ, ქალ კომიკოსს ბევრად მეტის გადალახვა უწევს. მაგალითად, კაც კომიკოსს არავინ გააკრიტიკებს უწმაწური ხუმრობების გამოყენების გამო, მაგრამ როცა მე ვიხუმრე კაცებზე, ისეთი გამოხმაურება იყო, პირველად გამიჩნდა შიში, რომ შეიძლებოდა ვინმე თავს დამსხმოდა”.
სხვადასხვა გადაცემაზე დაკვირვებამ გვიჩვენა, რომ, ერთი მხრივ, სტუმრებისთვის კითხვების დასმა, რიგი საკითხების განხილვა ხდება საზოგადოებაში წლების განმავლობაში მყარად ფესვგადგმული სტერეოტიპების, სოციალურად მიღებული გენდერული როლების შესაბამისად და, მეორე მხრივ, მიმართვის ფორმები, სასაუბრო თემები კაცის პერსპექტივიდან არის არჩეული.
მაგალითად, გია ჯაჯანიძის ‘სხვა რაკურსის” იმ ეპიზოდში, რომელშიც საუბარი სიბერეზე, ასაკის მატებაზეა, მოწვეული სტუმრები მხოლოდ ქალები არიან. წამყვანს კი განსაკუთრებით აინტერესებს, რა არის ქალის სილამაზის საიდუმლო და ვერ იჯერებს, როცა რესპონდენტი ეუბნება, რომ სარკეში საკუთარ თავს ახლოდან არ აკვირდება და ახალ ნაოჭებს არ ეძებს. იმ ქალ სტუმარს კი, რომელიც მისი მოლოდინის შესაბამისად თავის მოვლის რუტინას მიჰყვება, ჯერ იმას ეკითხება, რას შვრება, როცა ნიღაბი აქვს დაფენილი და ოთახში ქმარი შემოდის, სხვა სტუმარს კი, რომელიც მრავალეტაპიან თავის მოვლის პროცედურებზე ჰყვება, დაეჭვებით ჩაეკითხება — “საჭმელს როდის აკეთებ?”.
“სხვა რაკურსის” კიდევ ერთი ეპიზოდი ‘მიეძღვნა ქალებს”. გადაცემაში მრავალშვილიანი დედები იყვნენ სტუმრად, მთავარი გამაერთიანებელი ხაზი კი სწორედ ის იყო, რომ ქალის უპირველესი მოვალეობა დედობაა, რაც ერთ-ერთი რესპონდენტის პირით გაჟღერდა კიდეც, როცა თქვა, რომ მისი აზრით, “ქალებს, რომლებიც ამბობენ, რომ მეტი [შვილის გაჩენა] აღარ შეუძლიათ, რაღაც სხვა კომპლექსები აქვთ”.
ეპიზოდის სტუმრები მხოლოდ დედები იყვნენ, მამებზე კი მხოლოდ კომენტარებს თუ გაიგონებთ, მათ შორის — “უძღვება ოჯახს”, “გვივლის”, “აკეთებს, რაც შეუძლია”. ამავე გადაცემაში, ქალების ამბები უფრო სხვაგვარია — “გეგმაში მქონდა სწავლის გაგრძელება, მაგრამ აღარ დამცალდა, ასე გავაჩინე 5 შვილი”.
იმავე გადაცემის კიდევ ერთ, სარეკლამო ეპიზოდში, რესპონდენტები ერთ-ერთ ქართულ რესტორანში წაიყვანეს. მთელი გადაცემის განმავლობაში ქალები ამზადებდნენ ხინკალს და საუბრობდნენ ურთიერთობებზე, სიყვარულზე, ოჯახზე. გადაცემაში წარმატებული ურთიერთობა და კულინარიული უნარები ერთმანეთთან არის გადაჯაჭვული, რაც სხვადასხვა სახუმარო ფრაზით არის გამოხატული, რაც ამგვარად შეიძლება შეჯამდეს — “მოახვევ კარგ ხინკალს და სასურველი სარძლო იქნები”.
არის ისეთი გადაცემებიც, რომლებიც გენდერულ სტერეოტიპებს ემყარება, მაგალითად, პრაიმ შოუს ქალთა დღისადმი მიძღვნილი ეპიზოდი, რომლის ერთ-ერთი წამყვანი, ნოე მაყურებელს დასაწყისში ასე მიმართავს: “რა არის იმაზე კარგი, სასიამოვნო და ლამაზი, ვიდრე გადაცემა მიუძღვნა მშვენიერ ქალბატონებს — ჩვენს დედებს, მეგობრებს, ოჯახის წევრებს”.
თუ უბრალოდ გადაცემის თემას გაიგონებ, შეიძლება ჩათვალო, რომ ქალებს მიეცემათ სივრცე სტერეოტიპებზე სასაუბროდ და იქნებ, გადაჭრის გზებსა თუ აუცილებლობაზე ინფორმაციაც გავიგოთ, მაგრამ ასე არ ხდება — საუბარი ძირითადად შემოიფარგლება სილამაზის სტანდარტებზე საუბრით, რა დროსაც:
გადაცემის წამყვანი, სალომე ღვინიაშვილი რესპონდენტს, რომელიც სიგამხდრესთან დაკავშირებულ აღქმებზე საუბრობს, პასუხად შეაგებებს —”ყველას შურს თქვენი, დამიჯერეთ, ყველა ქალის ოცნებაა, ჭამდეს და არ სუქდებოდეს, მაგაზე ვთანხმდებით”.
მოწვეული სტუმარი, პლასტიკური ქირურგი ციცინო შურღაია კი იტყვის, რომ მასთან ქალები მიდიან მაშინ, როცა ტანსაცმელი, რომელიც მოსწონთ, აღარ შეეფერება სახეს, რომელიც აქვთ.
გადაცემის კიდევ ერთი წამყვანი, ნინო ნადირაძე სტუმარს, რომელიც ამბობს, როგორ უჭირს შვილებთან დროს რომ ვერ ატარებს, პასუხად ეტყვის — “ყველა წუთს ვნანობ, როცა შვილებთან არ ვიყავი, გამიხსენებ”. ნოე სულაბერიძე კი ეცდება სიტუაცია გამოასწოროს და ამბობს, რომ არსებობენ დედები, რომლებსაც სხვა გზა არ აქვთ, რადგან ოჯახის ერთადერთი მარჩენალი არიან.
ყველა ამ შემთხვევაში წამყვანი, რომელიც საზიანო ფრაზების გავრცელებისას, სულ მცირე, იმ პასუხისმგებლობას უნდა იღებდეს, რომ მაყურებელს ინფორმაცია მიაწოდოს სტერეოტიპულ მიდგომებზე ან გაემიჯნოს, თავად იქცევა გამავრცელებლად. პრაიმ შოუს სტერეოტიპებისადმი მიძღვნილ გადაცემაში წამყვანები და სტუმრები სიგამხდრეს ყველა ქალის ოცნებად ასახელებენ და საუკეთესო სიტუაციად წარმოგვიდგენენ სახლში ბავშვებთან მყოფ ქალს, რომელსაც სხვა (კაცი) არჩენს, ირიბად კი ისიც ვრცელდება, როგორ უნდა იცვამდეს ქალი, რომელიც “ახალგაზრდულად” არ გამოიყურება.
სხვადასხვა გადაცემა ცალ-ცალკე და ერთიანობაში სცოდავს, როცა ქალებს ჯერ წარმოუდგენელ სილამაზის სტანდარტს უწესებენ, მერე იმას გვეუბნებიან, რომ “არ არსებობს უშნო ქალი, არსებობენ ზარმაცები” [პრაიმ შოუ, თემა: სტერეოტიპები]. სხვა გადაცემაში ქალის სილამაზის საიდუმლოდ მორჩილებას, არაკონფლიქტურობას, სიკეთეს ასახელებენ, მომღერალი ნინო ჩხეიძე კი გვეუბნება, რომ თავის მოვლისას მიმართავს იმ მეთოდებს, რასაც ყველა ქალი — “მეზოთერაპიას” [სხვა რაკურსი]. გასართობ გადაცემებს გამაერთიანებლად გასდევს იდეა, რომ ყველაზე მთავარი, რაც ქალს მოეთხოვება, არის სინაზე, სილამაზე, დედის როლის უნაკლოდ შესრულება, ხოლო როცა სტუმარი ქალის გამოცდილება გამძლეობას, შეუპოვრობას გვიჩვენებს, ნინო ნადირაძე ეპასუხება — “ბრავო თქვენს ვაჟკაცობას”. ნინო ნადირაძე პრაიმ შოუს ერთ-ერთ ეპიზოდში ამბობს იმასაც, რომ “წარმატებული მამაკაცის უკან ყოველთვის დგას ძლიერი და ჭკვიანი ქალი” — ეს ან მინიშნებაა, რომ კაცებს დამოუკიდებლად წარმატების მიღწევა არ შეუძლიათ, ან ქალის როლის კიდევ ერთხელ შეხსენება, რომელმაც კაცი უნდა გააძლიეროს, შეეხიდოს და საკუთარი კარიერული მიზნები მსხვერპლად გაიღოს.
ძალადობა, როგორც სახალისო მოგონება და ანეკდოტი
“მიხოს ეჭვი აქვს, რომ მარო ღალატობს, ვერც უმტკიცებს, არც ფაქტად იცის და შარზეა. მივიდა, ბიჭო, სახლში და მარო, მაიტა საჭმელი გამაიტაო. გამაუტანა, ბიჭო, შემწვარი ცალკე, მოხარშული ცალკე, დესერტი ცალკე, კამპოტი ცალკე, ჩაიცა — სუყველაფერი, ვერ ეუბნება ვერაფერს. ჭამა, დალია, აბა, ეხლა ღვინოო, მოუტანა ორნაირი. მიხო, არაყი ხო არ გინდაო, თან ეუბნება. არაო, ღვინო დაუსხა, რაღაც. ეხლა იცეკვეო — ამ მარომ ჩართო მუსიკა, კიმ ბესინჯერივითა ცეკვავს რაღაცებს, ისვრის ყველაფერს აქეთ-იქით. შოკშია ე მიხო, შარი ვერ მოუდია რა. ეხლაო იმღერეო, ვაიმე, დაიწყო, დაიწყო და ვიტნი ჰიუსტონივით, ე მარო გაჰკივის, მეზობელ სოფელში გადის 3 ვოკალი. რა ქნაი, რა ქნაი და ეხლაო იყეფეო. ეს მარო მივიდა და ყეფამს [ყეფის იმიტაცია], ე მიხო მივიდა და გასცხო სილა, პატრონს ვერ უნდა ცნობდე, შენი დედა კი მოვტყანო”, — ეს ანეკდოტია, რომელიც “ანეკდოტების შოუს” სტუმარმა მოჰყვა. ხუმრობას სტუდიაში შეკრებილი კაცების გულიანი სიცილი მოჰყვა. ანეკდოტი სრულიად არის აგებული ქალზე ძალადობის შემთხვევაზე, კულმინაცია კი ფიზიკური თავდასხმაა.
ამ გადაცემაში მსგავსი ხუმრობები, შეიძლება ითქვას, ნორმად არის ქცეული — მათ შორის, სექსუალურ ძალადობასთან დაკავშირებული საკითხები გაშარჟებულია. აუდიტორია კი მსუბუქ ინფორმაციას ხშირად გაუფილტრავად იღებს, არ უფიქრდება საზიანო ქვეტექსტებს:
ასე, მაგალითად, სტუმარმა მოჰყვა ანეკდოტი “გაიშნიკზე”, რომლის შვილს “ერთი ბიჭი შეაცდუნებს რა, გააუპატიურებს” — სექსუალური ხასიათის დანაშაულის, გაუპატიურების ამგვარად ფორმულირება ტერმინს სიმძიმეს უკარგავს და ქალის აქტიურ ჩართულობას, ერთგვარ თანხმობას მოიაზრებს — “შეცდა”.
იმავე გადაცემის ერთ-ერთ სხვა ეპიზოდში კიდევ ერთხელ იხუმრეს გაუპატიურების შემთხვევაზე — ამჯერად სასამართლო დარბაზში დაზარალებული ქალის ჩვენება და ძალადობის შემთხვევის მოყოლის სირთულე იქცა სიცილის მიზეზად. მაგრამ მხოლოდ ეს კი არა — სექსუალური ძალადობა ცხოველთა სამყაროშიც გაგრძელდა. ერთ-ერთი ეპიზოდის სტუმარი მოჰყვა, როგორ აუპატიურებდა მელას მგელი დღეში ოცჯერ. სტუმარი იყენებს სიტყვებს — “ზედ უვლის მთლიანად, თავის ყველაფრით”; “სადაც დამიჭერს, იქ მხმარობს, გათხოვება მინდა და გადაფლაშული ვარ, არაფრად ვვარგივარ”. ანეკდოტის კულმინაცია კი ისაა, რომ ლომი მგელს კვირაში სამჯერ აძლევს ძალადობის უფლებას და ეუბნება, რომ ამით დაკმაყოფილდეს, მელია კი, რომელსაც “ბუღალტერიაც შეეტენა”, ნანობს, რა მინდოდა, რატომ ვთქვიო. იმავე გადაცემის ერთ-ერთ ეპიზოდში მოისმენთ ანეკდოტს მეგრელ და კახელ ძმაკაცზე, რომელთაგან ერთ-ერთი მეორეს ძილში აუპატიურებს.
“კახელი ჩავა მეგრელთან. იმ საღამოს მაგრად იქეიფებენ, დაიძინებენ, გათენდება დილა და მეგრელი კახელს ეუბნება, ერთით ნულიო. რა ერთით ნულიო. გუშინ რო გეძინა, შევცდიო. დაიბოღმა კახელი, ნუ, გაატარა და წამოვიდა. დაპატიჟა მერე კახეთში, იგივე ამბავია და დილით კახელმა უთხრა, ერთით ერთიო. რა ერთით ერთიო. რო დაიძინე მეც [სხეულით სქესობრივი აქტისთვის დამახასიათებელ მოძრაობებს აკეთებს]. მე მოგატყუეო, კაცო, მაშინ ერთით ნულიო”.
“ანეკდოტების შოუში” გაუპატიურებასთან დაკავშირებულ ანეკდოტებსა და ხუმრობებთან ერთად, სექსუალურ შევიწროებაზე სიცილიც საკმაოდ გავრცელებულია — მაგალითად, მოისმენთ ხუმრობას მატარებლის კუპეში წამოწოლილ მეგრელზე, რომელიც ქვედა საწოლზე მყოფ უცნობ ქალს ფურცელზე დაუწერს, რომ თუ მასთან სექსი უნდა, ერთხელ ჩამოქაჩოს და თუ არა — ათჯერ მაინც.
ანეკდოტები, რომლებიც განსაკუთრებით მძიმე ძალადობის შემთხვევებს სახუმარო კონტექსტში წარმოგვიდგენს, გამონაგონია, თუმცა გასართობ გადაცემებში რეალურ ისტორიებსაც მოისმენთ. მოგვიწევს გივი სიხარულიძე ვახსენოთ, რომელმაც ანეკდოტების შოუში სტუმრობისას მოჰყვა, როგორ იძალადა არაფხიზელ ქალზე, თვითონაც ნასვამ მდგომარეობაში მყოფმა.
“ოქროყანისკენ გადავუხვიე მდელოში, გადმოვვარდი მანქანიდან, რასაც ჰქვია, მივედი, გავუღე, ისიც გადმოვარდა და ვეცი ტუჩებში, ვხედავ, რო ტუჩს ვეღარა ვგრძნობ, სისხლი მომდის თქრიალით, თურმე ტუჩი მომაჭამა”, — ისტორია გრძელდება იმით, რომ წარსულში საკონცენტრაციო ბანაკში ნამყოფ ქალს პოსტტრავმული სტრესის ეპიზოდი დაეწყო და გივი სიხარულიძე ფაშისტი ეგონა. იმავე ისტორიაში გივი სიხარულიძემ ისიც თქვა, რომ იქამდე ქალი ვახტანგ ჭაბუკიანთან მიიყვანა სტუმრად, რასაც არ იზამდა, მისი თანმხლები კაცი რომ ყოფილიყო [აქ კიდევ ერთხელ ჟღერდება გივი სიხარულიძის წარმოდგენა გეი ადამიანებზე, რომლებსაც სექსუალურად დაუკმაყოფილებლის იარლიყს აწებებს]. თუ ამ რესპონდენტის წარსულს გადავხედავთ, ვნახავთ, რომ სექსუალურ ძალადობაზე ადრეც ღიად საუბრობდა. მაგალითად 5 წლის წინ “სიცრუის დეტექტორში” მის მეგობარს აქვს მოყოლილი, საჭესთან მჯდომმა გამვლელ ქალს როგორ უთხრა, რომ მისთვის ყურში რაღაცის თქმას აპირებდა:
“თავი რომ შეყო ქალბატონმა, გივიმ მანქანის ფანჯარას აუწია და გაჭედა მისი თავი, დანარჩენი ნაწილი გარეთ დარჩა. გადმოვიდა პატივცემული და სცა პატივი ქალბატონს”, — ინფორმაციაზე საპასუხოდ წამყვანმა, გიორგი გასვიანმა დასვა კითხვა — “ეს ძალადობა ხომ არ იყო?”, რაზეც სიხარულიძემ უპასუხა, რომ “ქალს თუ არ უნდა, ვერაფერს უზამ, გინდა თავი გაუჩხირე და გინდა ფეხები”.
მოგვიანებით, გიორგი გასვიანმა ნეტგაზეთთან გააკეთა განმარტება და აღნიშნა, რომ როგორც წამყვანი, დამსჯელის როლში ვერ იქნება და შეფასებით უნდა შემოიფარგლოს, თუმცა ამ კონკრეტულ შემთხვევაში საუბარმა მიახვედრა, რომ “საუბარია არა ძალადობაზე, არამედ მათ სპეციფიკურ, ინტიმურ ურთიერთობებზე, რაღაც ფეტიშზე”.
ამასთან, “გააცინე და მოიგეში” არაერთი ხუმრობა ეხებოდა ქალზე ფიზიკურ ძალადობას, ერთ-ერთი კი სხვადასხვა ფორმულირებით ორჯერ განმეორდა — “ანესთეზიოლოგის ცოლმა დღემდე არ იცის, რომ ქმარი სცემს”. მსგავსი იყო ხუმრობა ელექტრიკოსის ცოლზე, რომელიც “აცხადებს, რომ თუ გირტყამს, ესე იგი უყვარხარ”.
გუნდს, რომელიც ამ გადაცემებზე მუშაობს, კონკრეტული ეპიზოდში გაჟღერებული შესაძლო ძალადობის შემთხვევაზე რეაგირების დიდი შესაძლებლობა აქვს. განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როცა პირდაპირი ეთერი არაა. სექსუალური გამოცდილება ორმხრივ (მრავალმხრივ) გაცნობიერებულ თანხმობას უნდა ემყარებოდეს, რაც შესაძლოა სტუმარმა არ იცოდეს, ამიტომ სადავო ეპიზოდის ეთერში გასვლისას, წამყვანის ტვირთია, რომ მაყურებელს ეს აუხსნას. თუ გადაცემა მამხილებელია და კონკრეტული ისტორიის გავრცელება მნიშვნელოვანია, იქვე თანმხლები გაფრთხილებაც უნდა გვხვდებოდეს, რომელშიც ნათქვამი იქნება, რომ შესაძლო ძალადობის შემთხვევაზე საუბრის მოსმენა მოგვიწევს. ძალადობის ან შესაძლო ძალადობის შემთხვევის დეტალურად მოყოლით მაყურებელს, რომელსაც მსგავსი გამოცდილება ჰქონია, ხელახალი ტრავმირების რისკს ვუქმნით.
გენდერული სტერეოტიპების გავრცელების თუ ქალზე კაცის კონტროლის გამართლების სამსახურშია ჩამდგარი ის მუსიკალური ნომრებიც, რომლებიც სხვადასხვა გადაცემის ეთერში ვრცელდება. მაგალითად, ჯიმი აბესაძე მღერის: “ქალო, ქალო, როდის უნდა ისწავლო შენ იმდენი, სახლში იყო, როცა მჭირდები, გადაცემის სხვა ეპიზოდში კი წამყვანები და მუსიკოსები ერთობლივად “გვასწავლიან” ოჯახური კონფლიქტების მოგვარების გზებს: “თუ არ გინდათ კამათი და ჩხუბი, არ გინდათ ჩანთა, სუნამო, კლუბი, იყავით სახლში, მოწრუპეთ ლუდი, მე თუ მენდობით, არ არის ცუდი”.
ისევ ანეკდოტების შოუს თუ დავუბრუნდებით, გადაცემის დასაწყისში გივი სიხარულიძე, რომელსაც წამყვანი უხსნის, რომ “პლანშეტს ხელი უნდა გაუსვას” და ასე შეძლებს ხუმრობის კატეგორიის არჩევას, ამბობს: “რა ვიცი, შე კაი კაცო, ეხლა გასმაზე კი არა, ქალის შეხედვაზეა დაჭერა და აქ შეიძლება გასმა?!”. ადევნებისა და თვალთვალის, ასევე, სექსუალური შევიწროების შესახებ ცვლილებები საქართველოს კანონმდებლობაში რამდენიმე წლის წინ შევიდა და მოძალადის პირით გაშარჟებულია ეს ცვლილება, რომელიც მოქალაქეებს სწორედ მისნაირი კაცებისგან იცავს.
ჟურნალისტ ნინია კაკაბაძის თქმით, ყველა ტელევიზია სცოდავს, რადგან დაუფიქრებლად მიჰყვებიან მზა მოდელებს, რომლებიც მაყურებელში გამოხმაურებას დაიმსახურებს.
“იუმორისტულ შოუებში ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც თეთრკანიანი, ჰეტეროსექსუალი, ქართველი, მართლმადიდებელი კაცი არ არის, სასაცილოდ გამოიყურება. ეს არის უდიდესი მავნებლობა, რაც ხდება ასეთი ტიპის გადაცემებში. ისეთი თემები, როგორიცაა ჩაგვრა, მოწყვლადი ჯგუფების უფლებები, სიცილის მიზეზად იქცევა. ამ გასართობი შოუებით მახინჯი სტერეოტიპების კიდევ უფრო განმტკიცება ხდება. მედია ვერ აცნობიერებს, რომ სწორედ მათ შეუძლიათ ამ სტერეოტიპების ნგრევა. მაგრამ არა, თუ ქალის ცემაზე ხუმრობაზე უმეტესობას გაეცინება, ურჩევნიათ ეს მზა მოდელი აიღონ და ასე გააცინონ საზოგადოება”.
ზემოთ ნახსენები “ხუმრობები” ერთიან სივრცეშია მოქცეული — ყველა მათგანში იკითხება კონტროლის, ასევე, სექსის, როგორც დასჯის მეთოდის ნიშნები. ეს ყველაფერი ხუმრობად არის შეფუთული და კაცების პირით ჟღერდება. ეს მაშინ, როცა კვლევის მიხედვით, საქართველოში მცხოვრები ქალების ნახევარს ძალადობის ერთი ფორმა მაინც გამოუცდია, მოძალადე კი უმრავლეს შემთხვევაში კაცი იყო. სახალხო დამცველის გასული წლის ანგარიში კი გვიჩვენებს, რომ კვირაში ერთ ქალს კლავდნენ ან მის მოკვლას ცდილობდნენ.
გარდა ამისა, ხშირად ხუმრობის პერსონაჟი მოძალადე კაცები სხვადასხვა რეგიონიდან არიან, ეს კი უკვე იმის მანიშნებელია, როგორ არის განაწილებული იერარქია — ცენტრი რეგიონებში მცხოვრებ კაცებს ველურებად, მოძალადეებად აღიქვამს, ზოგადად კაცები კი ქალებს მორჩილების ობიექტად, ძალადობის სამიზნედ ხედავენ. იერარქიის ყველაზე მაღალ საფეხურზე კი ცენტრში მცხოვრები ქართველი კაცია, რომელიც ადგენს, რა არის სასაცილო და ვინ არის დასაცინი. შემდეგ ამ სტანდარტში ეწერებიან, იცინიან და ხარობენ კაცები (ძირითადად) ქვეყნის ნებისმიერი რეგიონიდან.
ვენეროს აზრით, ხუმრობა განსაკუთრებით სენსიტიურ თემებზეც კი შეიძლება, რადგან იუმორს განკურნების ფუნქციაც აქვს და შეუძლია შეგიმსუბუქოს ტკივილი, ტრავმული გამოცდილება, თუმცა ამ დროს კიდევ უფრო მეტი სიფრთხილეა საჭირო.
“იუმორი არ უნდა იწვევდეს წუხილს, შეიძლება გამოიწვიოს უხერხულობა, გაგაცინოს, დაგაფიქროს, მაგრამ თუ ისმენ და წუხდები, ესე იგი, ხუმრობის მისია არ შესრულდა. იუმორისტი ხომ წერს ან ჰყვება ხუმრობას, არჩევს კულმინაციას, ამ დროს ხომ უნდა დასვა კითხვა, მიზანი რა მაქვს, რისი თქმა მინდოდა. აი, როცა ჰყვები, რომ მიხომ მარო აყეფა და მერე გაარტყა, უნდა დაფიქრდე, ამ ხუმრობით რისი მიღწევა გინდა. როცა ვისმენთ, მაშინაც უნდა დავფიქრდეთ, ხუმრობის მიზანი რა იყო ან რას ამბობს ადამიანზე ის, რომ გვიყვება, როგორ ეცა ტუჩებში მთვრალ ქალს. საქართველოში რომ ბედავ, ტელევიზიაში დაჯდე და მოჰყვე მსგავსი ხუმრობა და იცი, საზოგადოება პასუხს არ მოგთხოვს, ეს საზოგადოების ბრალია. ჩვენს საზოგადოებაში პედოფილია, გაუპატიურება, ქალისა და ბავშვის ცემა წლების განმავლობაში და, რიგ შემთხვევებში, დღემდე ნორმალიზებულია, საზოგადოებაში არსებული განწყობა მედიაში გაჟღერებას შესაძლებელს ხდის და ამ ფორმით საკითხიც კიდევ უფრო ნორმალიზდება. ჩაკეტილი წრეა, აქედან გამოსვლის შესაძლებლობა არის დაკვეთის შექმნა საზოგადოებისგან”.
მკვლევარმა, გალინდა მერინომ 2021 წელს 140 იუმორისტული ნარატივი შეისწავლა, რომელსაც 7-8 წლის ბიჭები და გოგოები სკოლაში აჟღერებდნენ. კვლევის მიხედვით, ბიჭები ამჟღავნებდნენ აგრესიასა და კონტროლს, გოგოების მიერ მოყოლილი ამბები კი მეტწილად ფოკუსირებული იყო უხერხულობის განცდაზე. შესაძლოა, კვლევაში ნაჩვენები შედეგი იმით იყოს გამოწვეული, რომ მშობლები ბიჭებსა და გოგოებს სხვადასხვანაირად ზრდიან — ბიჭებს მეტად ჩააგონებენ, რომ ლიდერები, უპირატესნი, სიტუაციასა და გარემოზე კონტროლის უფლების მქონეები არიან, ხოლო გოგოებს მეტად აჩვევენ სინაზესა და მორჩილებას, რისი თანმდევიც შემდგომში უხერხულობის განცდა, რიდია. ამ პროცესში კი დიდი როლი აქვს მედიასაც, რომელიც ხელს უწყობს, რომ ბიჭებმა და გოგოებმა, შემდეგში უკვე როგორც მშობლებმა ან/და მოქალაქეებმა საკუთარი თავი სხვადასხვა კუთხით დაინახონ, განსხვავებული პიროვნული მახასიათებლები განავითარონ და გარშემომყოფები ან საკუთარ სურვილსა და კონტროლს დაუქვემდებარონ, ან პირიქით, მორჩილად იქცნენ.
ქვიარობა, როგორც “სასაცილო” და დასაცინი
წარმოიდგინეთ, რომ ხართ მაყურებელი, რომელიც მხოლოდ სახელისუფლებო პროპაგანდისტ არხებს უყურებს, ინფორმაციის მიღების სხვა წყაროებს არ იყენებს. რას მოისმენთ და ნახავთ — საინფორმაციო და პოლიტიკურ-სოციალურ გადაცემებში ქვიარ ადამიანებისა და მოძრაობის დემონიზების უწყვეტ მცდელობას, ჰომოფობიური კანონის მიღების აუცილებლობის აუდიტორიამდე მიტანისთვის პროპაგანდის მეთოდების გამოყენებას, მეორე მხარეს კი გასართობი გადაცემებია, სადაც ჰეტერო (ყოველ შემთხვევაში, მათი საზოგადოებრივი პოზიციონირება ასეთია) კაცები იცინიან ვიზუალურ თვითგამოხატვაზე, სექსუალურ ორიენტაციასა და გენდერულ იდენტობაზე.
სტერეოტიპები და საზოგადოების წარმოდგენები, რომლებიც ქვიარ ადამიანების შესახებ არსებობს, ხშირ შემთხვევაში სწორედ მედიამ აწარმოვა ან გაამყარა. სხვადასხვა ტოქშოუს ტიპის გადაცემაში მიწვეული სტუმრების ჩხუბი, ერთმანეთთან დაპირისპირების სანახაობად წარმოდგენა თუ ქვიარ გამოცდილებისა და სხეულების ეგზოტიზაცია, ეროტიკულად წარმოჩენა და სასაუბრო თემების სექსუალიზებით სრული გადაფარვა წლების განმავლობაში ნორმად იყო მიჩნეული. თუ წინა წლებში სახელისუფლებო არხების სხვადასხვა გადაცემაში სტუმრად ქვიარ ადამიანებსაც ნახავდით (ხშირად, ეთიკური სტანდარტების უგულებელყოფით) ან წამყვანადაც კი გვევლინებოდნენ, ბოლო პერიოდში ქვიარ რეპრეზენტაცია თითქმის სრულად გამქრალია. ახლა ქვიარობა მხოლოდ უკბილო ხუმრობების სახით თუ შემორჩა.
შესწავლილ გადაცემებში განსაკუთრებით “პოპულარული გეი” ელტონ ჯონია. იანვარ-აპრილის პერიოდში ნანახ გადაცემებში ელტონ ჯონის სექსუალურ ორიენტაციასთან დაკავშირებული ხუმრობები არაერთხელ გაჟღერდა. გადაცემაში ღამის შოუ გიორგი გაბუნიასთან ერთად რუბრიკის წამყვანი, ჯიმი აბესაძე ამბობს, რომ მისი კარიერა შემდგარი რომ არის, ელტონ ჯონის დამსახურებაა, თუმცა ვერსად იტყვის — “სად ვთქვა, ჩემი წარმატების უკან ელტონ ჯონი იდგა-თქო”.
“ელტონ ჯონს მოსწონს, როცა ვიღაც უტრაკებს”; “ქურდი ელტონ ჯონის სახლში გაიჭედა, თავით გარეთ, ტანით სახლში, შეპარვა როგორ უნდა… პირი ქვისკენ მიქნია”, — ეს ხუმრობები კი უკვე რუსთავი 2-ის გადაცემა “გააცინე და მოიგედან” არის. ელტონ ჯონი, როგორც გეი კაცების კრებსითი სახე, გათანაბრებულია მხოლოდ სექსთან და იქვე სექსუალური ძალადობაც არის მოაზრებული.
იძულებასთან კავშირში უნდა განვიხილოთ PosTV-ის გადაცემა ნიკოს შოუში ნახსენები ხუმრობა ტრანზიციასთან დაკავშირებით:
რუბრიკის წამყვანი მიმართავს სტუმარს, ნანა ცინცაძეს: “თქვენ თქვით, ქალბატონოთი რომ მომმართავენ, არ მომწონსო და ბატონოთი რომ მოგმართოთ?”.
ნანა ცინცაძე: “რაღაც დღეს ისე წავიდა მიმართულება, რამე ოპერაციის ჩატარებას ხომ არ მიპირებთ. რაღაცა უკვე ვატყობ, რომ რთული მიმართულებით წავიდა ჩემი საქმე და მე წინააღმდეგობას გავუწევ”.
წამყვანის კომენტარი: “მეც თქვენთან ერთად გავუწევ”.
ხუმრობის სახით ტრანზიციის იძულების შესახებ ინფორმაციის გავრცელება და ამ არარსებული მოცემულობის თანამედროვეობის “ტრენდად” გამოცხადება განსაკუთრებით ყურადსაღებია იმის გათვალისწინებით, რომ ქართული ოცნების ჰომოფობიური კანონი ტრანს ადამიანებს ტრანზიციას სრულად უზღუდავს. ამ კანონის მიღების აუცილებლობაში დასარწმუნებლად კი, პროპაგანდისტული არხების სოციალურ-პოლიტიკური გადაცემებით აქტიურად ვრცელდება სიუჟეტები, თითქოს ტრანზიციას მრავლად ჰყავს მსხვერპლი, რომელიც შეცდა, საბოლოოდ კი დეტრანზიციის გადაწყვეტილება მიიღო.
აქვე უნდა ითქვას, რომ იმ ადამიანების რიცხვი, ვინც დეტრანზიციის გადაწყვეტილებას იღებს, ძალზე მცირეა, 4%-საც კი არ აღწევს და ამის მიზეზებიც მრავალგვარია, მათ შორის, მხარდაჭერის ნაკლებობა და ტრანზიციის პროცესთან მარტო გამკლავების სირთულე.
ტრენდებზე საუბრისას, ისიც უნდა ითქვას, რომ რუსთავი 2-ის გადაცემა ანეკდოტების შოუში სტუმრად მყოფმა გივი სიხარულიძემ მეგობრის, გია ფარადაშვილის მისამართით გააჟღერა — “ეხლა ხო მოდაშია პიდარასტობა”, რაზეც ის გამოეპასუხა — “რატო [ამბობ ჩემზე ასე], რახანც ყვითელი მაცვია?!”.
რეალურად, იმ ადამიანების რიცხვი იზრდება, რომელიც საკუთარ სექსუალურ ორიენტაციაზე საუბარს ბედავს ან სოციალური მიმღებლობის ზრდის დამსახურებით, უკეთ ახერხებს, რომ თვითიდენტიფიცირება შეძლოს. ხუმრობით თუ სერიოზულად იმის მტკიცება, რომ ქვიარობა მოდად იქცა და ამიტომ, რიცხვი იზრდება, მავნებლობაა, რომელსაც განზრახ აჯერებენ ხალხს.
გადაცემის სტუმრის მიერ გაჟღერებული დამამცირებელი, დამაკნინებელი ფრაზა და სექსუალურ ორიენტაციასა და ვიზუალურ თვითგამოხატვას შორის არსებულ კავშირზე გავრცელებული სტერეოტიპი არათუ მონტაჟისას არ ამოჭრეს, წამყვანის მხრიდან შესწორებაც კი არ მოჰყოლია. გივი სიხარულიძის ჰომოფობიური განწყობების ტირაჟირება კი ამით არ შეწყვეტილა — ერთ-ერთი ხუმრობის გმირი, რომელიც შუქნიშანზე “ნაზად” გადადის, ჰომოფობმა სტუმარმა მოიხსენია, როგორც “ტრაკუნჩიკა” — ეს კიდევ ერთი მაგალითია ადამიანის თვითგამოხატვასა და სექსუალურ ორიენტაციასთან დაკავშირებული სტერეოტიპების, რომლებიც გადაცემაში უპასუხოდ გაჟღერდა.
იმავე გადაცემის სხვა ეპიზოდში გაიხსენეს გეი დათვების წყვილზე ანეკდოტიც, რომლების ურთიერთობაზეც თევზი გაიგებს და ხუმრობის დასასრულს დათვებს მიმართავს — “მე თქვენნაირებთან შეხება არ მაქვს”. კიდევ ერთ ეპიზოდში კი ერთი და იმავე ხუმრობის ორი სხვადასხვა ვერსია გაჟღერდა, ორივე ვიზუალურ თვითგამოხატვასთან არის კავშირში:
- “მე უკვე 18 წლის გავხდიო, შვილი ეუბნება მამას, უკვე დროა, ნება დამრთო, ლიფი ვატაროო და მამა ეუბნება, შენ ბიჭო, შიგ ხო არ გაქვსო”;
- “არ აქვს მნიშვნელობა 18-ის ხარ თუ 38-ის, არ დავინახო ხვალიდან იუბკა ატარო, ბიჭო”.
“სიცრუის დეტექტორის” წამყვანის, გიორგი გასვიანის მიერ გაკეთებულ კომენტარშიც იკითხება გამოხატვის თავისუფლების შესახებ განწყობა, რომ “კაცობის დაკარგვა დღევანდელობის ტრენდია”:
სტუმარი: “განსაკუთრებით, კარგი კაცი ძნელად საპოვნელია დღეს”.
წამყვანი: “ხო, გამოხატვის თავისუფლების ამ საშინელმა მხარემ გადაფარა სამწუხაროდ”.
აღსანიშნავია, რომ სტუმრის მიერ არჩეული სასაუბრო თემა არავითარ კავშირში არ იყო გამოხატვის თავისუფლებასთან, უბრალოდ წამყვანმა გადაწყვიტა (ან ამგვარად იყო დამონტაჟებული), რომ თანამედროვე კაცების შესახებ გაკეთებული შეფასება გამოხატვის თავისუფლებასთან დაეკავშირებინა.
როგორც ჩანს, გივი სიხარულიძე ის პოპულარული გმირია, რომელსაც სხვადასხვა გადაცემაში ხუმრობებისას ხშირად ახსენებენ, როგორც კაცობის იდეალს, იდეალური პენისით. “გააცინე და მოიგეს” არასრულწლოვანმა სტუმარმა ასეთი ხუმრობა თქვა:
“თუ ქალიშვილობის დაკარგვა გინდათ, გივი სიხარულიძეს ენდეთ, თუ არ გინდათ დაკარგვა — გია ჯაჯანიძეს”, — ეს ერთ-ერთი მაგალითია, როცა გია ჯაჯანიძე, მისი ვიზუალური გამოხატვის თუ სხვა მიზეზთა გამო, დაცინვის ობიექტი გახდა. სხვადასხვა გადაცემაში არაერთხელ გაჟღერდა დამცინავი კომენტარები მის ფერად ტანსაცმელზე.
გასაგნება, დარცხვენა და სტერეოტიპები
4 წლის რესპონდენტი (ბიჭი): “ხინკლის დახვევა არაა კაცის საქმე”.
წამყვანი (გიორგი გაბუნია): “უხ, შენ გენაცვალე!”.
ეს ერთ-ერთი მაგალითია იმ მრავალთაგან, როცა ეკრანზე ვხედავთ, რომ გენდერული სტერეოტიპების ამ საერთო სივრცეში ბავშვების მონაწილეობაც ჩვეული მოვლენაა. მეტიც, ბავშვები ქებას იმსახურებენ, როცა ფესვგადგმულ წარმოდგენებთან შესაბამისობაში არიან. კიდევ ერთი სამწუხარო ტენდენცია, რაშიც განსაკუთრებით “პატარების დიდი შოუ” და სხვა გადაცემებიც სცოდავენ, მათი პირადი ცხოვრების საჯაროდ განხილვაა. მაგალითად, 6-7 წლის ბავშვს უსვამენ კითხვებს ყოფილ შეყვარებულ გოგოებზე თუ ამჟამინდელ სიყვარულზე, რომელმაც ძველი ურთიერთობები დაავიწყა. იმის ნაცვლად, რომ მცირეწლოვან ბავშვებს თვითგამორკვევის სივრცე მისცენ, მათი პირადი ცხოვრება განხილვის საგნადაა ქცეული. ბავშვების სასიყვარულო ურთიერთობების კუთხიდან დანახვა და მედიით აქცენტირება დამაზიანებელი შეიძლება იყოს მათთვის.
ამ ფონზე, ალბათ გასაკვირი არც არის, რომ ქართულ მედიაში ქალების გასაგნება (ობიექტივაცია) ხშირი ამბავია. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს პრაიმ შოუ, სადაც კამერა დაინტერესებულია ქალის მკერდით — ცეკვისას მთავარი აქცენტი, ახლო ფოკუსი სწორედ მკერდზეა მიმართული ან თეძოებზე. უკვე სოციალურ ქსელებში გავრცელებული მასალების კომენტარებში კი შეხვდებით ლანძღვას “ზედმეტი სიშიშვლის” გამო ან ამ მონაწილეების “ქალობაზე” გაკეთებულ შეფასებებს.
ქალების სექსუალური ლტოლვის ობიექტად წარმოჩენა, მათი სექსუალიზება ჩვეულია სხვა გადაცემებისთვისაც. მაგალითად, “გააცინე და მოიგეში” არაერთ ასეთ ხუმრობას შეხვდებით: “იძახიან, რომ ადრე სალომე კაპანაძემ ოქროს თევზი დაიჭირა, მაგრამ ვერ ხვდებიან, მესამე სურვილი რაში დახარჯა”; “ძალიან დიდმკერდიანი გოგო სივის აღარც აგზავნის, ერთი გასაუბრება და აყვანილია, ორივე”; “მის რუსეთმა შემთხვევით დაამთქნარა და ყველა მიხვდა, როგორ გახდა მის რუსეთი”.
კიდევ ერთი შემთხვევა, რომელიც ჯიმი აბესაძის პირით გაჟღერდა, ხაზს უსვამს როგორც ქალის უუფლებობაზე არსებულ წარმოდგენას, ისე კლასიკური მაგალითია გასაგნების — “შეიძლება ეს ანგელოზივით გოგო დღეს ჩემი მეწყვილე არ ყოფილიყო, მარა რა კარტი მომდიოდა, ლევანიკა, იცი? სულ ორი ჯოკერი მეკავა ხელში”.
სილამაზის სტანდარტებსა და ქალობის საზღვრებს ხომ ადგენენ და, ამავდროულად, დაცინვის ობიექტად იქცევა ისიც, ვინც ხუმრობის ავტორის აზრით, ამ ჩარჩოში არ ჯდება. მაგალითად, ხატია წერეთელზე ხუმრობაში ნათქვამია, რომ ერთხელ მაკიაჟის წასმა დაავიწყდა და ხალხი სიმღერამდე დაიშალა, მეორე ხუმრობა კი ამგვარია — “მის ხარაგაულმა მისტერ ხარაგაული დაათრო”. ალბათ, მარტივად მისახვედრია, რომ ეს ხუმრობა ხარაგაულელი კაცების დალევის უნარებს არ შეეხება და რეგიონში (ამ შემთხვევაში ხარაგაულში) მცხოვრები ქალების დაკნინების მცდელობაა.
თუ ქალების შემთხვევაში გასაგნების იარაღად მკერდს იყენებენ, კაცების შემთხვევაში იმავე ფუნქციას პენისის ზომა ითავსებს და ამ ნაწილშიც ამ სტატიის მრავალგზის “გმირი”, გივი სიხარულიძე გამოირჩევა:
გია ფარადაშვილი: ფოკუსით უნდა განახოთ რა.
გივი: ფოკუსით კი არა, ვერაფრით გვანახებ, ამხელა ჭუჭუ გაქვს შე ჩემის გადანგრეულო [თითებით ზომის სიმცირეზე მიანიშნებს].
კიდევ ერთი ანეკდოტი, რომელიც კაცების მიმართ პირდაპირ საზიანო სტერეოტიპს შეიცავს, ასევე ანეკდოტების შოუში გაჟღერდა: ცოლის სიკვდილის შემდეგ მიხოს მეგობრები ამშვიდებენ, რომ დროთა განმავლობაში გაივლის, მიხო კი კითხვას სვამს — “კი, მაგრამ ამაღამ ვინ მოვტ*ნა?”. მსგავსი ხუმრობით, ერთი მხრივ, კაცის სექსუალურ დაუკმაყოფილებლობაზე სტერეოტიპი ვრცელდება და ის დანახულია, როგორც სხვა არავინ, თუ არა სექსზე დამშეული, გრძნობების არმქონე, ხოლო, მეორე მხრივ, ქალი წარმოდგენილია, როგორც მხოლოდ და მხოლოდ სექსუალური ლტოლვის ობიექტი.
გასაკვირია, მაგრამ შესწავლილ გადაცემებში ამ პერიოდში არ ყოფილა ხუმრობები მანქანის მართვის შესაძლებლობებზე. იყო მხოლოდ ერთი, რომლის თანახმად, გოგომ მანქანა სწორად დააპარკინგა და ამის შემდეგ თავის პლანეტაზე გაფრინდა.
რაც შეეხება პოლიტიკოს ქალებს, ამ ნიშნითაც ბევრი არაფერი გაჟღერებულა. კვლევის პერიოდში გადაცემებში ასეთი სულ ორი შემთხვევა ვნახეთ, ერთ-ერთი ისევ და ისევ გივი სიხარულიძემ მოჰყვა და არაიდენტიფიცირებული პოლიტიკოსი ქალის სექსით დარცხვენა სცადა: “ამან მომიყვა, ერთ პოლიტიკოს ქალს, ყველა რომ ვიცნობთ, კარტები ამოვუღე აქედანო [საზარდულის არეში მიაქვს ხელი]. მე ვუთხარი, რაც მაგას ჭუჭუები უნახია, ეგ უნდა ამოგეღო მანდედან-მეთქი”. მეორე შემთხვევაში კი, გიორგი გაბუნია ხატია დეკანოიძის ფრაზას გამოეხმაურა იმის შესახებ, რომ მას, ვინც მესამე პირში “ქალბატონებოს” იყენებს, თანასწორობაზე საუბრისას არ უნდა ვენდოთ. გიორგი გაბუნიამ პასუხად ხატია დეკანოიძის მისამართით სიტყვა “დიაცი” გამოიყენა. სექსუალურად აქტიური ქალის დაკნინებას ემსახურებოდა “გააცინე და მოიგეს” ერთ-ერთ ეპიზოდში ნახსენები ხუმრობაც — “თაკოს ჯეკას ეძახდნენ, რადგან კლუბში ვინც აჭმევდა, მერე სახლამდე მიყვებოდა ხოლმე”.
“გააცინე და მოიგეს” სხვადასხვა ეპიზოდში გაჟღერდა სხვა ხუმრობებიც, რომლებიც უნდა ვახსენოთ. მათ შორის, პირველი ქალს ისევ და ისევ წარმოგვიდგენს, როგორც კაცის საკუთრებას — “ქორწილი არის პირადი ქონების ჩამორთმევის საჯარო დღესასწაული”, მეორე ხუმრობა კი ეხება გავრცელებულ “აუცილებლობას”, რომ გოგომ საჭმლის მომზადება ქორწინებამდე იცოდეს, რადგან “არ აქვს მნიშვნელობა, [ვისზე დაქორწინდებიან] მას აუცილებლად მოშივდება”. იგივე დათქმებს ითვალისწინებს გიორგი გაბუნიას ღამის შოუში გაჟღერებული სიმღერის კუპლეტი, თუმცა ამ შემთხვევაში ქალის პერსონაჟი მღერის საკუთარ მოლოდინებზე: “რამხელა ბინა ჰქონია, ბევრს შოულობს ალბათ ფულს, ერთ-ორ თვეში გამოვაცხობ ამ კუხნაში ხაჭაპურს”.
დამატების სახით უნდა ითქვას, რომ სხვადასხვა გადაცემის წამყვანები თუ სტუმრები ერთობლივად არიან იმ კაცებისა და ქალების “დაოჯახების” მცდელობებში ჩართულები, ვინც, მათი აზრით, აქამდე უნდა დაქორწინებულიყო, “დაუგვიანდა”. ამ მხრივ განსაკუთრებით პოპულარული ბორის ბედია და ანრი ჯოხაძე არიან, რომლებსაც მუდმივად იმას უმეორებენ, რომ ცოლის მოყვანის დროა. მსგავსი შემთხვევები კიდევ ერთი ილუსტრაციაა იმის, რომ სატელევიზიო გადაცემებში თემებს დამკვიდრებული გენდერული წარმოდგენების მიხედვით განსაზღვრავენ და სოციალურად შედგომის, სიმწიფის ერთ-ერთ აუცილებელ შემადგენელ ნაწილად ოჯახის შექმნას მოიაზრებენ, ამ პროცესში კი სრულად უგულებელყოფილია ინდივიდის პირადი არჩევანი, სურვილი.
და უკვე ოჯახურ ურთიერთობებში ურთიერთობის დინამიკა როგორი უნდა იყოს, პრაიმ შოუს მონაწილეები “გვასწავლიან”. გადაცემის რამდენიმე ეპიზოდის მთავარ ფოკუსად იქცა შოუს კონკურსანტების, ცოლ-ქმრის პიროვნული მახასიათებლები და მათი შეუსაბამობა მიღებულ ოჯახურ იერარქიასთან — ჯერ აქტიურად მიდიოდა განხილვა, რომ ხალხი მათ კრებსითად მოიხსენიებს ცოლის გვარით, რასაც მოჰყვა საუბრები იმაზე, რომ ცოლი ქმარს საუბარს არ აცლის, ურთიერთობაში დომინანტია და ქმარს კომპლექსები აქვს. აღნიშნულ ბრალდებას წყვილი უარყოფდა, თუმცა მონაწილეები ჯიუტად აგრძელებდნენ იმავე თემაზე საუბარს. გადაცემამ, რომელიც მრავალი საათის განმავლობაში იღებს სახლში განვითარებულ ამბებს, გადაწყვიტა, რომ ოჯახური ურთიერთობებით, იერარქიაზე საზიანო საუბრებით შოუს შექმნა შეიძლებოდა.
აღნიშნული შოუ სრულად გულშემატკივრების ჩართულობაზეა დამოკიდებული, მათ შორის, მონაწილეებისთვის ხელსაყრელი სადავო თემები ხშირად ნაკარნახევია აუდიტორიის რეაქციით კონკრეტულ ფრაზებზე, რომლებიც გადაცემაში ჟღერდება. გადაცემის სხვადასხვა სოციალურ ქსელში აქტიური განხილვა მოჰყვა ოჯახურ იერარქიაზე მიმდინარე დისკუსიასაც — იწერებოდა, რომ “ქმარი ცოლია, ცოლი — ქმარი”, იყენებდნენ შეურაცხმყოფელ სიტყვებს ქმრის მისამართით, აკნინებდნენ მისი, როგორც კაცის იდენტობას, ცოლს კი პირიქით, უწუნებდნენ იმას, რომ “ქმარს თავზე ახტება”. გამოხმაურების შესაბამისად, თემის განხილვა და ღირსების შემლახავი მსჯელობები დიდხანს გაგრძელდა, სანამ ამ ნარატივმა თავი არ ამოწურა და მაყურებელი სხვა თემებზე არ გადაერთო.
რა ვქნა, როცა ვისმენ და ვხედავ იმას, რაც საზიანოდ მიმაჩნია
“კრიტიკა არ იქცა ჩვენს ჩვევად, ხოლო ნორმად იმის თქმა, რომ რაღაც, რაც ხალხმა აიტაცა, არ მოგწონს, არ ვარგა. ან გამოვხატავთ ზიზღს, მაგრამ არ მივმართავთ კრიტიკას. ეს კრიტიკა ეხმარება იმ არტისტსაც, რომელიც უკუკავშირს იაზრებს და ფიქრობს, “რატომ ხდება ასე? რატომ მაკრიტიკებენ?”. როცა სხვა სოციალური გამოწვევები გაქვს, იმის სივრცე შეიძლება აღარ იყოს, რომ სიახლეს დახვდე გონებაგახსნილი, მაგრამ ის უნდა გავაცნობიეროთ, რომ ყველა ჩვენგანში არის სექსისტიც, ჰომოფობიც და მთავარია, ეს გაიაზრო”, — ამბობს ვენერო და ამატებს, რომ იუმორში მრავალფეროვნება, ახალი კომიკოსების გამოჩენა, საჯარო სივრცის დაკავება კულტურის შეცვლას მოიტანს — “სთენდაფ კულტურას ახალგაზრდებში ბევრი მომხმარებელი ჰყავს, სადაც მსგავსი ხუმრობის გაჟღერება გამოიწვევს იმას, რომ აღარავინ მოგისმენს. ოღონდ ეს სთენდაფ სცენა სულ პოლიტკორექტული კი არ არის, ბევრ ისეთ რამეს ვამბობთ, რის გამოც შეიძლება “ბუუუ” დავიმსახუროთ, მაგრამ საზიანო მასალა ახალგაზრდა კომიკოსებს ნაკლებად ეპატიებათ, რაც ტელევიზიებში ასე არ ხდება”.
ნინია კი გვეუბნება, რომ გამოსავლად მაყურებლის ზრდა, დაკვეთის შეცვლა ესახება და იმის გაცნობიერება, რა არღვევს, აზიანებს ადამიანის უფლებებს და რა — არა.
“როცა სატელევიზიო პროდუქტს უყურებ და გაქვს უნარები, რომ გამოავლინო, რა არის ეთიკური და რა — არა; როცა ადამიანის უფლებები ირღვევა, ამაზე პოზიციის ქონა, აზრის გამოხატვა არის გამოსავალი. დაკვეთის შეცვლა ტელევიზიებში დასაქმებულთა მიდგომას შეცვლის. კრიტიკა, უკმაყოფილების ცხადად დაფიქსირება მნიშვნელოვანია. წინ წავედით, გავიზარდეთ, თუმცა ბევრი გვაქვს გასაკეთებელი. მედია, როცა ნახავს, რომ მათ ქმედებებს მოჰყვება რისხვა და მისი რეიტინგი ზიანდება, მიდგომებს შეცვლის. ეთიკური ჟურნალისტიკა და რეიტინგი ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში არ არის, შეიძლება მოამზადო ხარისხიანი პროდუქტი და ის მასებისთვის იყოს. მხოლოდ მარტივი, ხელის გულზე დადებული უნიჭობის ეკრანზე გამოფენა არ არის მედიის საქმე”.
მაყურებლის ზრდა და შესაბამისად დაკვეთის ცვლილება გრძელი გზაა, მაგრამ თუ გადაცემაში მოისმენ და ნახავ სცენას, რომელიც, შენი აზრით, გენდერულად საზიანო ან ქვიარფობიურია, მაინც შეგიძლია იმოქმედო. მსგავსი მაგალითების განხილვისთვის, მედიას უნდა ჰქონდეს თვითრეგულირების მექანიზმი. ავტორიზებულ ტელე და რადიო მაუწყებლებს ამას კანონიც ავალდებულებს.
მაუწყებელთა ქცევის კოდექსის თანახმად, ისინი ვალდებულნი არიან, რომ თვითრეგულირების ეფექტური მექანიზმი შექმნან, რომელიც საჩივრების განხილვასა და მათზე დროულ, დასაბუთებულ რეაგირებას უზრუნველყოფს, მისთვის მიმართვა კი ნებისმიერ დაინტერესებულ პირს შეუძლია, თუმცა ამისთვის ინფორმაციის გავრცელებიდან 10 დღე აქვს. კოდექსის თანახმად, დაინტერესებული მხარე ნებისმიერი პირია, რომელსაც ეხება ან რომელიც ნახსენებია პროგრამაში ან მაუწყებლის თვითრეგულირების ორგანოს გადაწყვეტილებაში. განხილვის შემდეგ, თუ დარღვევა დადგინდა, მაუწყებელმა ინფორმაცია თანაზომადი საშუალებითა და ფორმით უნდა უარყოს — ანუ შესწორება საწყისი მასალის ხანგრძლივობის უნდა იყოს და დაახლოებით იმავე დროს გავიდეს ეთერში, როცა ორიგინალი განცხადება გამოქვეყნდა. აღნიშნული დათქმები არ შეეხება ინფორმაციას, რომელიც პირთა განუსაზღვრელ წრეს ეხება ან მომჩივანი განცხადებაში ერთმნიშვნელოვნად იდენტიფიცირებული არ არის, თუმცა რიგი შემთხვევები, რომლებიც კონკრეტულ პირს ან პირთა ჯგუფს ეხება, შესაძლოა გასაჩივრდეს. თუ ჩათვლით, რომ სატელევიზიო ეთერში საზიანო გადაცემა ნახეთ, შეგიძლიათ ტელევიზიების ვებგვერდზე მოძებნოთ საკონტაქტო ინფორმაცია და მიმართოთ.
თვითრეგულირების ინსტრუმენტებს, როგორც ჩანს, აქტიურად არ იყენებენ, რაც მის შესახებ ინფორმაციის ნაკლებობით უნდა იყოს გამოწვეული. თუ სხვადასხვა ტელევიზიის ვებგვერდს გადავხედავთ, ვნახავთ, რომ:
- PosTV-ს თვითრეგულირების შესახებ ინფორმაცია მითითებული საერთოდ არ აქვს;
- იმედის ვებგვერდზე სულ ერთი გადაწყვეტილება იძებნება, რომელიც 2021 წლის არის;
- რუსთავი 2-ის ვებგვერდზე 4 გადაწყვეტილება იძებნება, ყველა 2019 წლის;
- ფორმულას ვებგვერდზეც 4 გადაწყვეტილებაა, 2020, 2022, 2023 და 2024 წლებში;
- მთავარის ვებგვერდზე ერთი გადაწყვეტილებაა ხელმისაწვდომი, 2020 წლის;
- TV პირველის თვითრეგულირებას კი ბევრად მეტი, 11 გადაწყვეტილება აქვს მიღებული.
მაუწყებლების ვებგვერდების ნაწილზე გასაჩივრების მექანიზმების შესახებ ინფორმაცია ცხადი არ არის, ამიტომ თუ თვლით, რომ საზიანო ინფორმაცია გავრცელდა და დაინტერესებული მხარე ხართ, შეგიძლიათ მედიის განვითარების ფონდის საიტზე ეს მარტივი ფორმა შეავსოთ. მედიის განვითარების ფონდი დახმარებას გაგიწევთ საჩივრის მომზადებაში.
გარდა ამისა, შეგიძლიათ მიმართოთ საქართველოს ჟურნალისტური ეთიკის ქარტიას. სტატიაში დასახელებულ საკითხებთან სრულად თანაკვეთაშია ეთიკის ქარტიის მე-7 პრინციპიც: “ჟურნალისტს უნდა ესმოდეს მედიის მიერ დისკრიმინაციის წახალისების საფრთხე; ამიტომ ყველაფერი უნდა იღონოს ნებისმიერი პირის დისკრიმინაციის თავიდან ასაცილებლად რასის, სქესის, სექსუალური ორიენტაციის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებების, ეროვნული ან სოციალური წარმოშობის საფუძველზე ან რაიმე სხვა ნიშნით”.
განსხვავებით მაუწყებლის შიდა თვითრეგულირებისგან, ქარტიისთვის მიმართვა შეუძლია ნებისმიერ პირს, მიუხედავად ამისა, მოხსენიებულია თუ არა ის მასალაში. ეთიკის ქარტიისთვის მიმართვა მასალის გამოქვეყნებიდან ერთი თვის ვადაში შეგიძლია, რისთვისაც მარტივი ფორმა უნდა შეავსო. იმ შემთხვევაში, თუ ჟურნალისტი, რომელმაც დაარღვია პრინციპები, ქარტიის ხელმომწერია, მიმართვის ვადა 2 თვეა.