მინდა, რომ ნებისმიერმა ქალმა, ბავშვმაც და ყველამ საერთოდ, ხმამაღლა საუბარი დაიწყოს. არ არის სირცხვილი არც ძალადობაზე, არც სექსუალურ შევიწროებაზე ლაპარაკი. ჩვენ შეიძლება გავძლიერდით, გავიარეთ, აღარ გვაქვს ეს რეალობა, მაგრამ აქ ვართ და ნუ გეშინიათ — თუ საჭირო იქნება, თქვენ გვერდითაც ვიქნებით ნებისმიერ საკითხში.

ჩვენი მიზანიც ეს იყო, როცა გადავწყვიტეთ რომ ხმამაღლა გველაპარაკა. ჩვენც გვეშინოდა, გვანაღვლებდა ახლობლების აზრი და მათზე მეზობლებისგან ან ნათესავებისგან გადატანილი სტრესი. მართლა ძალიან მეშინოდა, არ მინდოდა რომ დედაჩემისთვის ვინმეს რამე ეთქვა ამ საკითხის გამო. ზუსტად ვიცი, რომ ამის შიში ძალიან ბევრ ადამიანს აქვს. დამიჯერეთ, ის უფრო კარგია, რომ ამაზე ვილაპარაკებთ და ამ პრობლემებს მოვაგვარებთ, ვიდრე ის, რომ უკან არ გავიხედოთ და უფრო ცუდ მდგომარეობაში იყვნენ ის ადამიანები, რომლებიც ამაზე ვერ ილაპარაკებენ.

ეს ფეხბურთელი ქალის, ლანა გორგაძის სიტყვებია, რომელმაც თანაგუნდელებთან ერთად დასაქმების ადგილას სექსუალურ შევიწროებაზე ილაპარაკა. ლანამ და სხვა გოგოებმა ხანგრძლივი და მძიმე პროცესი გაიარეს, რომელიც სავსე იყო სტერეოტიპებით, ბრალდებებით, ონლაინ თავდასხმებით და სამი ინსტანციის სასამართლოს განხილვებით. საბოლოოდ, მიზანს მიაღწიეს, საქმე მოიგეს და შეცვალეს როგორც საკუთარი, ისე სპორტში დასაქმებული სხვა ქალების, სამუშაო გარემო და პირობები.

ლანასა და მისი თანაგუნდელების ინტერესებს ორგანიზაცია პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის (PHR) იცავდა. მათ სპორტში ქალების სექსუალური შევიწროების კიდევ ერთი საქმე ჰქონდათ. ორგანიზაციის იურისტი, თამარ კაპანაძე განმარტავს, რომ ეს იყო ერთ-ერთი პირველი დავები, როდესაც სასამართლომ სპორტში სექსუალური შევიწროება განიხილა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო, რადგან ის, რაც ითვლებოდა სპორტულ წესებად, ტრადიციებად, რაც ნორმირებული იყო, დადგინდა სექსუალური შევიწროებად.

სტატიაში განვიხილავთ, რა არის სექსუალური შევიწროება სამსახურში, რა ბერკეტები აქვთ დასაქმებულებს უფლებების დასაცავად, როგორ მიმდინარეობს ამ საკითხზე სასამართლო პროცესები და როგორია ზოგადი ფონი ქვეყანაში.

ფეხბურთელი ქალების საქმეები

როცა კლუბ “მართვეს” წევრმა ფეხბურთელმა ქალებმა მწვრთნელის წინააღმდეგ იჩივლეს და ისაუბრეს სექსუალური შინაარსის კომენტარებზე, გასახდელში გაუფრთხილებლად შესვლაზე, უსიამოვნო და არასაჭირო შეხებებზე, შეუსაბამო ფილმების ნახვის დაძალებაზე, სოლიდარობის და მხარდაჭერის პარალელურად, მათ კრიტიკისა და ეჭვების ნაკადიც შეხვდათ.

ლანამ ფეხბურთი 9 წლის ასაკში დაიწყო და მე-20 წელია თამაშობს. 15-16 წელი, მათ შორის არასრულწლოვანობის ასაკში, ითამაშა კლუბში, სადაც მტრული გარემო იყო. ამბობს, რომ დამცირება და შეურაცხყოფები მათი ყოველდღიურობის ნაწილი იყო, მაგრამ ეს ნორმა ეგონათ, რადგან მწვრთნელი ამას აჯერებდათ. ფეხბურთელ ქალებს ის ეუბნებოდა, რომ თავად იყო მწვრთნელიც, დირექტორიც, ექიმიც და ის წყვეტდა ყველაფერს — ხელფასების საკითხსაც და პრობლემებსაც. შესაბამისად, ათლეტებს არ ჰქონდათ საშუალება ზემდგომებთან ელაპარაკათ.

მწვრთნელის მხრიდან არამხოლოდ სექსუალური შინაარსის კომენტარები და ქცევა, არამედ, მათი შრომის უფლებების სხვა ფორმით შელახვაც მომხდარა.

“იყო ხოლმე სხვა კლუბებში ან საქართველოს ნაკრებში წასვლასთან დაკავშირებით — თვითონ თუ მოუნდებოდა, უნდა წავსულიყავით, თუ არადა, როცა დაგვირეკავდნენ, უნდა გვეთქვა, რომ ფეხი გვტკივა და არ გვიშვებდა ხოლმე. ასევე იყო სხვა გუნდებში გადასვლაზეც, მე თუ მომინდება იმ შემთხვევაში გაგიშვებთო.

ამის უფლება არ ჰქონდა, მაგრამ იმდენად კარგად გვიცნობდა, ფსიქოლოგიურადაც და ისედაც, ისე აკეთებდა, რომ ვიჯერებდით, თითქოს მართლა ასე უნდა ყოფილიყო. ერთი შემთხვევა იყო ადრე, როცა შეუჩერეს მწვრთნელის ლიცენზია და ნაკრებში გამოგვიძახეს მე და ერთი ფეხბურთელი. გვითხრა, ახლა ჩაგიყვანთ ფედერაციაში და უთხარით, რომ არ წახვალთ შეხვედრაზე, თუ მე არ აღმიდგენენ ლიცენზიასო. ამის გამო ვიყავით ჩასული ფედერაციაში”.

ამბობს, რომ თანაგუნდელებმა ხმამაღლა საუბარი მაშინ გადაწყვიტეს, როცა მწვრთნელმა მათ შორის შუღლის ჩამოგდება სცადა. ამას მოჰყვა ტრენინგები შრომით უფლებებზე და კომუნიკაცია ადამიანებთან, რომლებმაც მხარდაჭერა გამოუცხადეს.

“როცა გადაწყვიტა, რომ ერთმანეთში შუღლი უნდა შემოეტანა, აღარ უნდა გვემეგობრა, ერთმანეთთან აღარ უნდა მივსულიყავით, არ უნდა გაგვეზიარებინა რაღაც საკითხები, მაშინ დავიწყეთ ერთმანეთთან ლაპარაკი ამ საკითხებზე: “ჩემთან ასეა, ამასთან ასეა”.

როცა გაიგეს გოგოებმაც, რომ არ ვიყავით იმ რეალობაში, რაშიც გვეგონა, პირველი იყო უფრო ბრაზი. ძალიან დიდ სიბნელეში რომ სინათლეს დაინახავ, ასეთი რაღაც იყო. ყველანი ერთად ავდექით და ამ სინათლისკენ წავედით. თავისუფლება და ერთმანეთის ნდობა იყო ძირითადი, რამაც ეს ძალა მოგვანიჭა. ასე ერთიანად ავდექით, ერთად გადავწყვიტეთ”, — იხსენებს ლანა.

ამ ხანგრძლივ პროცესს, რომლის საბოლოო შედეგმა მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოიტანა, დიდი წინააღმდეგობები ახლდა თან. ყველაზე რთული ხალხის უნდობლობის გადალახვა იყო.

“ინტერვიუების შემდეგ კომენტარებს რომ ვკითხულობდი, ყველაზე მეტად ქალებისგან მწყდებოდა ხოლმე გული. ზუსტად ვიცი, რომ ერთხელ მაინც გამოუვლიათ ფსიქოლოგიური, ფიზიკური და ნებისმიერი სახის ძალადობა, რომელსაც როგორც ჩვენ ვერ ვაღიარებდით, ისე არ აღიარებენ და ვერ უსწორებენ თვალს. თან ვბრაზდებოდი და თან მინდოდა, რომ საბოლოო გადაწყვეტილების შემდეგ ამ ადამიანებთან მელაპარაკა, მაგრამ ვერ მოხერხდა”.

მსგავსი სიტუაცია იყო სასამართლო პროცესებზეც, სადაც დაცვის მხარის ადვოკატები ცდილობდნენ, ისე წარმოეჩინათ, თითქოს სექსუალური შევიწროება საერთოდ არ არსებობს. ამას ახლდა დისკრედიტაციის მცდელობებიც.

“ორივე საქმის შემთხვევაში იყო ეს არგუმენტები, ზოგან უფრო პირდაპირ და ღიად, ზოგან შედარებით შეფარვით, რომ სექსუალური შევიწროება მართლა კი არ ხორციელდებოდა, ეს NGO, არასამთავრობო სექტორმა მოიგონა და გვჭირდება სტატისტიკის შექმნა და მტკიცებულებები, თითქოს რაღაცა ხდება; რომ ჩვენი მოგონილია სექსუალური შევიწროება, ჩვენ დავაბრალეთ ამ ადამიანებს. ეს მკაფიოდ იგრძნობოდა ორივე პროცესზე მოწინააღმდეგის ადვოკატების მხრიდან.

როცა რეგიონში ეს დავა აქტიურად მიმდინარეობდა, მაშინ პირველად ხდებოდა რუსული კანონის ინიციირება, 2023 წელს და მოწინააღმდეგე მხარის ადვოკატმა ჩაუწერა ჩემს კოლეგებს, რომ ეს იმ ორგანიზაციის აგორებული საქმეა, რომლის გაცხადებულ თუ ფარულ ინტერესებს მალე დაადგენს კანონიო. ასევე, ჩვენი ორგანიზაციის მიმართ იყო კომენტარები, რომ წარმატებულ ადამიანებს ვერ ვიტანთ და ვერჩით. ჩოგბურთელ ნიკოლოზ ბასილაშვილის საქმეც ხომ ჩვენ გვქონდა”, — განმარტავს თამარ კაპანაძე.

გარდა ამისა, თბილისში მიმდინარე დავაზე მოწინააღმდეგე მხარე ცდილობდა ისე წარმოეჩინა, თითქოს “მოგონილ” შევიწროებაზე საუბრით იმ გუნდის მწვრთნელს პროფესიულ საქმიანობაში უშლიდნენ ხელს. თუმცა სასამართლომაც დაადგინა, რომ რეალობა სრულ სხვა იყო.

“გასახდელში შედიოდა, როდესაც ეს ადამიანები იცვლიდნენ. სექსუალურ კომენტარებს უკეთებდა ამ ბავშვებს, არასრუწლოვნებს: “კონუსზე დაჯექი, მთავარია, სხვა რამეზე არ დაჯდე”. ან ფეხების გაშლის ვარჯიშზე ამბობდა: “იმიტომ გაკეთებინებ, რომ ქმარი რომ გეტყვის, მერე იცოდე”. არავინ ეუბნებოდა მწვრთნელს, რომ სპორტულად რაც სჭირდებოდა, ის არ დაევალებინა — აქ პრობლემა იყო სექსუალური შინაარსის კომენტარები”.

რა ზიანი მოაქვს სექსუალურ შევიწროებას სამუშაო ადგილზე

2020 წელს სახალხო დამცველმა დაადგინა სექსუალური შევიწროება ქალის მიმართ, რომელიც სამუშაოს შესრულების მიზნით, სხვა თანამშრომლებთან ერთად რეგიონში ცხოვრობდა. ამ პერიოდში, კომპანიის დამფუძნებელი, წინააღმდეგობის მიუხედავად, მის საძინებელ ოთახში შევიდა, მომდევნო დღეებში კი სექსუალური კავშირი შესთავაზა. ქალი სამსახურიდან წავიდა, რადგან მუშაობის გაგრძელება მისთვის შეურაცხმყოფელი და დამაშინებელი იყო.

“დასაქმებული განსაკუთრებით დაუცველი იყო, როგორც ახალგაზრდა და დროებითი თანამშრომელი. ამასთან, ის სახლიდან ძალიან მოშორებით იმყოფებოდა, ფინანსურად სრულად კომპანიაზე იყო დამოკიდებული, რის გამოც, მოკლებული იყო შესაძლებლობას, დაეტოვებინა სვანეთი, სადაც თანამშრომლების გარდა არავის იცნობდა”, — თქვა სახალხო დამცველმა.

---

“სამსახურის დაწყებიდან მალევე, კომპანიის დირექტორმა ქალთან არასამსახურეობრივ საკითხებზე სისტემატური მიმოწერა დაიწყო. ქალმა თავიდანვე განუმარტა თავის უფროსს, რომ მისთვის მიუღებელი იყო პირად ცხოვრებაზე საუბარი, თუმცა, დამსაქმებელი მაინც აგრძელებდა პირადი ცხოვრების შესახებ შეკითხვების დასმასა და მის მიმართ სიმპათიის გამოხატვას. დამსაქმებელი ასევე, აქტიურად ადევნებდა თვალს განმცხადებლის სოციალურ ქსელებს და ცალკეული ფოტოს შესახებ თავის აზრებსაც უზიარებდა. მას შემდეგ, რაც განმცხადებელმა დამსაქმებელი ყველა სოციალურ ქსელში დაბლოკა, უფროსს მისი საქმიანობა უკვე აღარ მოსწონდა და დაიწყო უკმაყოფილების გამოხატვა. შედეგად, ქალს სამსახურის დატოვება მოუწია”, — ამონარიდი სახალხო დამცველის 2022 წლის ერთ-ერთი საქმიდან, რომელზეც სექსუალური შევიწროება დადგინდა.

---

“ერთ-ერთი კომპანიის ხელმძღვანელი კაცი კომპანიის საკუთრებაში არსებული გასაქირავებელი ბინის აბაზანიდან შიშველი, მხოლოდ წელზე პირსახოცშემოხვეული გამოვიდა, რამაც მის თანამშრომელ ქალს ღირსების შემლახველი/დამაშინებელი გარემო შეუქმნა და საბოლოოდ იძულებული გახდა, სამუშაო ადგილი დაეტოვებინა”, — ამონარიდი სახალხო დამცველის 2024 წლის საქმიდან, სადაც ხელმძღვანელის მხრიდან დასაქმებულის მიმართ არავერბალური ფორმით გამოხატული სექსუალური შევიწროება დადგინდა.

---

ეს რამდენიმე მაგალითიც კი აჩვენებს, რომ წლების განმავლობაში სექსუალური შევიწროების მსხვერპლებს უწევდათ არამხოლოდ მტრულ გარემოში მუშაობა და დამცირების, შეურაცხყოფის ატანა, არამედ სამსახურზე და კარიერაზე უარის თქმა.

სახალხო დამცველის 2020 წლის პრაქტიკულ სახელმძღვანელოში სექსუალური შევიწროების შესახებ წერია, რომ შევიწროებით დამდგარი შედეგი, ერთ-­ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია და ფაქტის დადგენის არსებით ინდიკატორად მიიჩნევა. კონკრეტული არასასურველი სექსუალური ქცევის აღქმა მსხვერპლში სხვადასხვა გრძნობასა და განცდას უკავშირდება. ფიზიკურ და მენტალურ ჯანმრთელობაზე გავლენის გამო, სექსუალური შევიწროება ერთ­-ერთ სტრესფაქტორად არის მიჩნეული და მას დეპრესიის გამომწვევი ეფექტი აქვს როგორც ქალებში, ისე კაცებში. სექსუალური შევიწროების გამოცდილება ხშირად უკავშირდება ტრავმას, რომელთან გამკლავებაც ადამიანისთვის მარტივი არ არის, ვერ საუბრობს აღნიშნულზე და მისი უგულებელყოფა, მოგვიანებით, ფიზიკურ კეთილდღეობაზე ახდენს გავლენას.

“არასასურველი სექსუალური ხასიათის ქცევაზე ადამიანების რეაქცია ინდივიდუალურია და ის სხვადასხვა ფორმით შეიძლება გამოვლინდეს. მაგალითად, მსხვერპლს, შესაძლოა, შეექმნას ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული გრძელვადიანი პრობლემები, თავის ტკივილი, უძილობა, კოშმარები, კვების დისფუნქცია და წონის ხშირი ცვლილება, ალკოჰოლსა და მავნე ნივთიერებებზე დამოკიდებულება, დერმატოლოგიური რეაქცია, სექსუალური პრობლემები, ფობიები, კონცენტრაციის უნარის დაქვეითება და პანიკური შეტევები.

ფსიქოლოგიური და ემოციური ეფექტები შეიძლება ხასიათდებოდეს დეპრესიით, მღელვარებით, შოკური მდგომარეობით, ფაქტების იგნორირებით, დაბნეულობით, დაუცველობის შეგრძნებით, უმწეობით, სირცხვილის გრძნობით, დაბალი თვითშეფასებით, სიბრაზით, შიშით, გაღიზიანებით, საკუთარი თავის დადანაშაულებითა და თვითიზოლაციით”.

აღსანიშნავია ისიც, რომ სექსუალური შევიწროების ფსიქოლოგიური გავლენა დამოკიდებულია მსხვერპლის დაუცველობის ხარისხზეც. ზოგიერთი ადამიანი, შესაძლოა, უფრო მოწყვლადი აღმოჩნდეს მატრავმირებელი გამოცდილების ფსიქოლოგიური ეფექტის წინაშე, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც სტრეს-ფაქტორები ქრონიკულია და მათ არ აქვთ სტრესულ გამოცდილებასთან გამკლავების საკმარისი რესურსი.

“მსხვერპლის ფსიქოემოციური მდგომარეობა მჭიდროდ უკავშირდება მის მიერ მომხდარ ფაქტზე საუბრის დაწყებას. ხშირ შემთხვევაში, ისინი არავის უმხელენ გადატანილ ტრავმას, ვინაიდან ემოციურად არ არიან მზად საუბრის დასაწყებად; თავს იდანაშაულებენ; ეშინიათ ვიქტიმიზაციის და იმის, რომ არ დაუჯერებენ; ან/და იპყრობთ სირცხვილის განცდა მომხდარის გამო”.

გაეროს ქალთა ორგანიზაციის მიერ, მთავრობის ადმინისტრაციასთან და საჯარო სამსახურის ბიუროსთან თანამშრომლობით მომზადებულ 2022 წლის კვლევაში, სახელწოდებით “სამუშაო ადგილზე სექსუალური შევიწროების შემთხვევების გამოვლენა მსხვერპლზე ორიენტირებული მიდგომით”  ხაზგასმულია, რომ სექსუალურმა შევიწროებამ, შესაძლოა, მსხვერპლს ფსიქო-ემოციური ტრავმა მიაყენოს, მისი სამუშაო პროდუქტიულობა მნიშვნელოვნად შეამციროს ან სამუშაოს დატოვება გადააწყვეტინოს. გარდა ამისა, სექსუალური შევიწროება:

დასაქმების ადგილზე სექსუალური შევიწროებით შექმნილ ბარიერებსა და თანმდევ ეკონომიკურ ზიანს აქვს როგორც მოკლევადიანი, ისე გრძელვადიანი ნეგატიური შედეგები. კიდევ ერთი სამწუხარო და არაფორმალური პრაქტიკა, რომელიც მსხვერპლ ქალებს აზიანებს, პოტენციური დამსაქმებლების სტერეოტიპული დამოკიდებულებებია. თამარ კაპანაძის თქმით, ნაცვლად იმისა, რომ საკუთარ კომპანიაში ჯანსაღი გარემო შექმნას, ზოგიერთი დამსაქმებელი თავს არიდებს თანამშრომლობას მათთან, ვინც წინა დამსაქმებელს უჩივლა.

ლანა გვეუბნება, რომ კლუბიდან მისი წამოსვლა მიმდინარე დავას არ ეხებოდა, მაგრამ ამ საქმემ მის კარიერაზე დიდი გავლენა იქონია.

“ქალთა ფეხბურთის რეალობაში არ სჭირდებათ ადამიანი, რომელიც სიმართლისთვის იბრძოლებს და ამ ჩამოშლილ სტრუქტურაში სამართლებრივად შევა. ახლაც სამეგრელოში რომ ვთამაშობდი, ბოლოს დიდი პრობლემები გაჩნდა ხელფასებთან და პირობებთან დაკავშირებით. დირექტორი მეუბნება, ვიცი შენ ვინც ხარო. მეთქი კარგია რომ იცი. მაშინვე დაფაცურდებოდა ხოლმე, როცა ჩავიდოდით სალაპარაკოდ. უცხოელებთან ძალიან ცუდად მოიქცნენ, გვეუბნებოდნენ, რომ მისცემდნენ ხელფასებს, პირობებს გაუუმჯობესებდნენ, მაგრამ — არა. რაც შეეხება სხვა შემოთავაზებებს, ვფიქრობ, რომ ამ ეტაპზე, ეშინიათ ჩემთან თანამშრომლობა”.

სტატისტიკაზე დაკვირვება და მსგავსი ფაქტები გვიჩვენებს, რომ საქართველოში სამუშაო ადგილზე სექსუალური შევიწროება საკმაოდ გავრცელებულია და რეაგირების კულტურა ჯერ საკმარისად არ არის ჩამოყალიბებული, კომპანიებში სათანადო პრევენციისა და რეაგირების მექანიზმები ხშირად არ არსებობს, ამიტომ მსხვერპლები რჩებიან მარტო, ემოციური, ფიზიკური და პროფესიული ზიანით.

კანონი და სასამართლო პრაქტიკა

საქართველოს კანონმდებლობით სექსუალური შევიწროება განმარტებულია, როგორც სექსუალური ხასიათის ნებისმიერი არასასურველი სიტყვიერი, არასიტყვიერი ან ფიზიკური ქცევა, რომელიც მიზნად ისახავს ან იწვევს პირის ღირსების შელახვას ან მისთვის დამაშინებელი, მტრული, დამამცირებელი, ღირსების შემლახველი ან შეურაცხმყოფელი გარემოს შექმნას. ეს განმარტება გენდერული თანასწორობის შესახებ კანონის მე-6 მუხლში გვხვდება, რომელიც შრომითი ურთიერთობებისას თანასწორობას არეგულირებს. არც ისე დიდი ხნის წინ, გენდერის დემონიზების მცდელობისას, ქართულმა ოცნებამ ამ კანონს სახელი შეუცვალა და ახლა “ქალისა და მამაკაცის თანასწორობის შესახებ” ჰქვია.

ერთი შეხედვით, საკანონმდებლო დონეზე სიტუაცია დარეგულირებულია და კანონი სექსუალური შევიწროების პრობლემის მოგვარებას ცდილობს, თუმცა სულ სხვა სიტუაციაა რეალობაში, სადაც საზოგადოების ნაწილი მის არსებობას არ აღიარებს ან ფლირტის არასწორად აღქმად, გაზვიადებად მიიჩნევს და მსხვერპლ ქალებს ტყუილში ადანაშაულებს.

PHR-ს სასამართლოში ორი დავა ჰქონდა სპორტში დასაქმებული ქალების შევიწროებაზე და ერთი დავა სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით შევიწროებაზე. სამივე მათგანზე სასურველი შედეგი დადგა.

“ეს დავები მნიშვნელოვანი იყო იმ მხრივ, რომ სასამართლოს მხრიდან დადგინდა არამხოლოდ მწვრთნელის, არამედ კლუბის პასუხისმგებლობაც. ასეთ შემთხვევაში განსაკუთრებით გასათვალისწინებელია, რომ ერთია, როცა დასაქმებული (მაგ: მწვრთნელი) შრომით ურთიერთობებში ახორციელებს სექსუალურ შევიწროებას, მაგრამ დამსაქმებელსაც (კლუბს) აქვს პასუხისმგებლობა. ამ საქმეზე სასამართლოს მიდგომა იყო ასეთი, რომ თუ მას არ აქვს შემუშავებული სექსუალური შევიწროების პრევენციის მექანიზმი, თუ მას არ აქვს ზომები მიღებული, მაშინ არამხოლოდ ის კონკრეტული ადამიანი აგებს პასუხს, არამედ დამსაქმებელიც.

მიუხედავად იმისა, რომ კანონში ჩანაწერი არსებობს, სასამართლოს მხრიდან ამის კიდევ ერთხელ დადასტურება არის ძალიან მნიშვნელოვანი, რათა სხვა შემთხვევებში დამსაქმებელმა იცოდეს, რა უნდა გააკეთოს პრევენციისთვის”, — განმარტავს კაპანაძე.

იურისტი განიხილავს, რამდენად რთულია სექსუალურ შევიწროებაზე საუბარი, განსაკუთრებით ჩვენს საზოგადოებაში, როცა თავად ამ ქალების მიმართ შეიძლება კრიტიკა დაიწყოს. ასევე, არსებობს საფრთხე, რომ მოპასუხემ რეპუტაციულ ზიანზე იჩივლოს. ასე მოხდა მათ შემთხვევაშიც, თუმცა კაცმა საქმე ვერ მიგო.

“სექსუალური შევიწროება ფარული სამართალდარღვევაა, როგორც წესი, საჯარო სივრცეებში, იქ, სადაც ბევრი მოწმე და ბევრი მტკიცებულებაა, ეს არ ხდება ხოლმე და ამ მხრივ რთულია სექსუალური შევიწროების დამტკიცება. ეს იწვევს იმას, რომ ბევრმა ადამიანმა, განსაკუთრებით შრომით სამართლებრივ ურთიერთობებში, შეიძლება არ ისაუბროს“, — ამბობს კაპანაძე.

UN Women-ის ახალ კვლევაში — “სექსუალური შევიწროება სამუშაო ადგილზე საქართველოს კერძო სექტორში”, რომელიც დასაქმების ადგილას სექსუალურ შევიწროებას ეხება, გამოკითხვის შედეგები ადასტურებს, რომ სექსუალური შევიწროების შემთხვევების უმრავლესობა შეუმჩნეველი რჩება. კვლევის ფარგლებში, 2024 წლის სექტემბრიდან 2025 წლის იანვრის ჩათვლით, ჩატარდა ონლაინ გამოკითხვა, რომელშიც კერძო სექტორში დასაქმებული 824 პირი მონაწილეობდა. ამასთანავე, ჩატარდა 20 ნახევრად სტრუქტურირებული სიღრმისეული ინტერვიუ სექსუალური შევიწროების საკითხებზე მომუშავე ექსპერტებთან, კერძო კომპანიების წარმომადგენლებთან და კერძო სექტორში დასაქმებულ იმ ქალებთან, ვისაც სამუშაო ადგილზე სექსუალური შევიწროება გამოუცდია.

შევიწროების გამოცდილების მქონეთაგან მხოლოდ დაახლოებით ერთმა მესამედმა (31%) განაცხადა, რომ ინციდენტს ვინმე სხვაც შეესწრო. როგორც თვისებრივი კვლევის მონაწილეებმა აღნიშნეს, სექსუალური შევიწროების ალბათობა იზრდება ნაკლებად ფორმალურ გარემოში, როგორიცაა, მაგალითად, არაფორმალური და იზოლირებული ადგილები, დახურული კაბინეტები, მივლინებები ან კორპორატიული წვეულებები.

თამარი ხაზს უსვამს იმასაც, რომ ზოგადად, სექსუალურ შევიწროებას შრომით უფლებებში ახასიათებს დაქვემდებარებულობა — მსხვერპლი სამსახურებრივად არის დამოკიდებული იმ ადამიანზე, ვინც შეიძლება ახორციელებდეს სექსუალურ შევიწროებას, რაც დაბალ მომართვიანობას იწვევს.

• ქალი მსხვერპლების უმეტესობის შემთხვევაში (84%) მოძალადე იყო კაცი. რესპონდენტთა 28%-მა აღნიშნა, რომ შევიწროება მასთან თანაბარ პოზიციაზე მყოფი თანამშრომლის მხრიდან განიცადა, ხოლო 22%-მა კი — ორგანიზაციის ან მისი უშუალო ხელმძღვანელის მხრიდან;
• ორგანიზაციის ან უშუალო ხელმძღვანელის მხრიდან შევიწროება ქალებში (26%) ორჯერ უფრო ხშირად დაფიქსირდა, ვიდრე კაცებში (12%);
• სექსუალური შევიწროების მსხვერპლთა თითქმის ნახევარს (47%) უსაუბრია სხვასთან შევიწროების ყველაზე სერიოზული ინციდენტის შესახებ, ხოლო დახმარების ფორმალური გზებისთვის მხოლოდ 9%-ს მიუმართავს;
• მათ, ვინც დახმარება ითხოვეს, თავის უშუალო ხელმძღვანელს, ორგანიზაციის/დაწესებულების ხელმძღვანელს, ადამიანური რესურსების განყოფილებას, სახალხო დამცველს და პოლიციას მიმართეს;
• გამოკითხულთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ სამუშაო ადგილზე სექსუალური შევიწროების შესახებ შეტყობინებამ, შესაძლოა, უარყოფითად იმოქმედოს იმ თანამშრომლის ურთიერთობაზე კოლეგებთან, რომელიც შეტყობინებას გადაწყვეტს. გამოკითხვაში მონაწილე რესპონდენტთა 40% ეთანხმება აზრს, რომ არსებობს რისკი, რომ მათ, ვინც სექსუალური შევიწროების შესახებ განაცხადებს, კოლეგები არასათანადოდ დაუწყებენ ყურებას;
• თვისებრივი კვლევის რესპონდენტებმა სექსუალური შევიწროების შესახებ შეტყობინებების დაბალი მაჩვენებლის ძირითად მიზეზებად დაასახელეს: სამსახურის დაკარგვის შიში, საზოგადოების დამოკიდებულება, მტკიცებულებების ნაკლებობა და ინფორმაციის ნაკლებობა.

სასამართლო პროცესები ლანასთვის დიდ სტრესთან ასოცირდებოდა და ამაზე ახლაც უჭირს საუბარი. ამბობს, რომ ყველა პროცესი ერთმანეთზე უარესი იყო და სიტუაციას ართულებდა ისიც, რომ, განხილვის პარალელურად, მწვრთნელი რამდენჯერმე მათ მატჩზე მივიდა.

“ცოტა ხანი ვიყავი მართვეში ეს პროცესები რომ მიდიოდა, მწვრთნელი აღარ იყო კლუბში, მაგრამ მოდიოდა. შემზარავი იყო მისი დანახვა თამაშებზე, შფოთვა, შიში… რომ დავინახავდი ხოლმე, თამაშს ვეღარ ვაგრძელებდი. მერე იურისტებს ველაპარაკეთ და მოთხოვნა გვქონდა, რომ აერიდებინათ და არ მისცემოდა თამაშებზე მოსვლის შესაძლებლობა. აქ სულ იმის შიში მქონდა რომ ვნახავდი, შევხვდებოდი. როცა გადავედი, მერე აღარ მქონდა ეს შიში.

ისეთ ქვეყანაში ვცხოვრობთ, რომ სამართალზე ლაპარაკი ძალიან რთულია. აქედან გამომდინარე, ბოლო წამამდე არ მჯეროდა, რომ მოსამართლე იმ გადაწყვეტილებას იტყოდა, რაც თქვა. არ ვენდობოდი სასამართლო სტრუქტურას — ძალიან რთულია, ენდო.

“პროცესებზე ისეთი რაღაცები მიდიოდა… ორიენტაციაზე ხაზგასმა, ოჯახზე და სიწმინდეზე. მართლა, დედას გეფიცებით, იმდენად მტკივნეული იყო ყოველ ჯერზე, რომ ვერ აგიღწერთ”, – იხსენებს ლანა. 

PHR-ის წარმოებული სპორტსმენი ქალების ერთი საქმე თბილისის საქალაქოში განიხილებოდა, მეორე, რომელშიც ლანა და მისი თანაგუნდელები მონაწილეობდნენ — ქუთაისის. თამარის თქმით, ორივეგან ძალიან განსხვავებული პრაქტიკა იყო.

“სასამართლომ ძალიან კარგი სტანდარტი დადო თბილისის შემთხვევაში იმის შესახებ, რომ ადამიანებმა ასე პირდაპირ შეიძლება ვერ ისაუბრონ სექსუალურ შევიწროებაზე, ვერ მიმართონ იურისტს, მაგრამ როცა თავიანთ მეგობრებს, ოჯახის წევრებს უზიარებენ (ესენი არიან ის ადამიანები, ვისთანაც შეიძლება, ყველაზე პირველად გააზიარო და ყველაზე მეტად გაგიმარტივდეს საუბარი), ეს მეგობრები სანდო მოწმეებად, სანდო მტკიცებულად განიხილა სასამართლომ. ეს ძალიან კარგი სტანდარტი იყო.

რაც შეეხება ქუთაისის სასამართლოს, იქ იყო ასეთი დამოკიდებულება, რომ შენ ხარ თბილისიდან ჩასული იურისტი, განსაკუთრებით არასამთავრობოს და ამ დროს ვიღაც, ვინც იქვეა, ნაცნობია სასამართლოსთვის… ეს მიკერძოებული, არათანასწორი დამოკიდებულება იგრძნობოდა”.

თამარი საუბრობს იმაზეც, რა პრობლემები შეიძლება შექმნას ასეთი საქმეების განხილვისას გაჭიანურებულმა მართლმსაჯულებამ, რაც ქართული სასამართლოსთვის მნიშვნელოვანი გამოწვევაა, დემოკრატიის კრიზისსა და სანდოობასთან ერთად.

“გაჭიანურებული სამართალწარმოების პრობლემები არის ის, რომ მტკიცებულებების მოპოვება და შენარჩუნება საკმაოდ რთულია. მოწმეებს შეიძლება დაავიწყდეთ გარკვეული ინფორმაცია და ვეღარ მიაწოდონ სასამართლოს სრულყოფილად. ასევე, შეიძლება, ვეღარ დაითანხმო ის ადამიანი, რომ მისცეს ჩვენება. ეს შრომით ურთიერთობებში განსაკუთრებით პრობლემურია, რადგან იმ ადამიანსაც აქვს საფრთხე გათავისუფლების.

გარდა ამისა, როცა ამაზე საუბრობ, შეიძლება მოგიწიოს სამსახურიდან წამოსვლა, შეიძლება დარჩე, მაგრამ ამან გამოიწვიოს დამატებით მტრული გარემოს შექმნა. როდესაც დიდი ხნის განმავლობაში სასამართლო ვერ იღებს გადაწყვეტილებას სექსუალური შევიწროება მოხდა თუ არა და პასუხისმგებლობის საკითხი ვერ განისაზღვრება, ეს იწვევს იმას, რომ ამ მტრულ გარემოში ადამიანს უწევს ხანგრძლივად ყოფნა და ემოციურად სულ ამ პროცესშია, რაც სტრესულია”.

ამ საქმეებზე მუშაობისას დამდგარი კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი შედეგი იყო ის, რომ ორივე მწვრთნელს საქმიანობა აეკრძალა. ეს პრეცედენტული იყო, რადგან საქართველოს ფეხბურთის ფედერაციის სადისციპლინო და საფეხბურთო დავების განმხილველმა კომიტეტმა პირველად მიიღო გადაწყვეტილება მწვრთნელებისთვის საფეხბურთო საქმიანობის აკრძალვაზე სექსუალური შევიწროების გამო:

“კომიტეტმა გადაწყვეტილების მიღების დროს შეაფასა დისკრიმინაციის შესაძლო რისკის პრევენციის საჭიროება და მწვრთნელების ინტერესი, განახორციელონ საფეხბურთო საქმიანობა. თუმცა, თითოეულ შემთხვევაში, უპირატესობა დისკრიმინაციისგან დაცვის კონსტიტუციურ უფლებას მიანიჭა”.

გამოკითხულთა ერთ მეოთხედს სამსახურში სექსუალური შევიწროება გამოუცდია — რას ამბობს რიცხვები

“სექსუალური შევიწროება სამუშაო ადგილზე მთელ მსოფლიოში ყველა სექტორსა და პროფესიაში ფართოდ გავრცელებულ ფენომენს წარმოადგენს, თუმცა მისი გავრცელების მასშტაბი არ შეესაბამება მსხვერპლთა მიმართვიანობის მაჩვენებლებს, რაც ურთიერთდაკავშირებული ფაქტორებით არის გამოწვეული, მათ შორის, გენდერული უთანასწორობით, სამუშაო ადგილზე ძალაუფლებათა დისბალანსით, სამუშაოს დაკარგვისა და შურისძიების შიშით, მსხვერპლთა განსჯის კულტურითა და მისი თანმდევი სირცხვილის გრძნობით” — ვკითხულობთ UN Women-ის 2024 წლის კვლევაში.

“სექსუალური შევიწროება, ისევე როგორც სექსუალური ძალადობის სხვა ფორმები, არასათანადო სერიოზულობით აღიქმება საზოგადოების მხრიდან, თუმცა მისით გამოწვეული ზიანი მრავალმხრივია და ეს ზიანი გავლენას ახდენს მსხვერპლის მენტალურ და ფიზიკურ მდგომარეობაზე, ინტერპერსონალურ ურთიერთობებზე, კარიერულ ზრდასა თუ სამუშაოს სათანადოდ შესრულებაზე” 

კვლევის მონაწილე ექსპერტები საუბრობენ იმაზე, რომ საზოგადოების ნაწილი სექსუალურად შემავიწროებელ ქცევას ჯერაც ფლირტად ან სოციალურად მისაღები ქცევის ნაწილად აღიქვამს და, მაგალითად, მომაბეზრებელი ყურადღება ან არასასურველი კომპლიმენტები, შეიძლება, ნორმად ჩაითვალოს. ხშირად, სამუშაო სივრცეში გავლებული არ არის მკაფიო ზღვარი ფლირტსა და სექსუალურ შევიწროებას შორის და ეს კულტურის ნაწილად მიიჩნევა. შედეგები ასეთია: 

• გამოკითხულთა ერთმა მეოთხედმა (24%) აღნიშნა, რომ გამოუცდია სამსახურში სექსუალური შევიწროება;
• გამოკითხული ქალების 27%-მა და კაცების 18%-მა კერძო სექტორში მუშაობის განმავლობაში სექსუალური შევიწროების მინიმუმ ერთი ფორმა განიცადა. ბოლო 12 თვის განმავლობაში ეს მაჩვენებელი ქალებისთვის 12%-ს, ხოლო კაცებისთვის 6%-ს შეადგენს;
• კაცებისგან განსხვავებით, ქალები უფრო ხშირად განიცდიან სექსუალური შევიწროების ერთზე მეტ ფორმას;
• ის ქალები, რომლებმაც აღნიშნეს, რომ არ არიან დაქორწინებული/არ იმყოფებიან თანაცხოვრებაში, უფრო ხშირად ხდებიან სექსუალური შევიწროების მსხვერპლნი, ვიდრე დაქორწინებული/თანაცხოვრებაში მყოფი ქალები.

გარდა ამისა, გაეროს ქალთა ორგანიზაციის (UN Women) მიერ, მთავრობის ადმინისტრაციასთან და საჯარო სამსახურის ბიუროსთან თანამშრომლობით მომზადებულ 2022 წლის ანგარიშში, სახელწოდებით “სამუშაო ადგილზე სექსუალური შევიწროების შემთხვევების გამოვლენა მსხვერპლზე ორიენტირებული მიდგომით” ხაზგასმულია, რომ სექსუალური შევიწროება შეიძლება მოხდეს ნებისმიერ სამართლებრივ ურთიერთობაში, სივრცესა თუ გარემოში. თუმცა, როგორც საერთაშორისო ასევე, საქართველოს პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ ყველაზე ხშირად, სექსუალური შევიწროება სამუშაო ადგილზე ხდება.

საქართველოს კანონმდებლობით, სამუშაო ადგილზე მომხდარი სექსუალური შევიწროება წესრიგდება როგორც კერძო სამართლებრივი ურთიერთობა. ანგარიშში განმარტებულია, რომ სამუშაო ადგილი განიმარტება ფართოდ და ამ მხრივ, გამოსაყენებელია ძალადობისა და სექსუალური შევიწროების წინააღმდეგ შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ჩანაწერი, რომელიც განმარტავს, რომ სამუშაო ადგილი არის: 

სამუშაო ადგილზე მომხდარი სექსუალური შევიწროების ფაქტის შესწავლის პროცედურა განსხვავდება სხვა დისციპლინური წარმოებებისგან. ანგარიშში ვკითხულობთ, რომ მისი შესწავლისას აუცილებელია, არამხოლოდ კანონმდებლობის და შიდა რეგულაციების მოთხოვნების გათვალისწინება, არამედ მსხვერპლზე ორიენტირებული მიდგომის გამოყენებაც, რაც გულისხმობს მრავალი სოციალური და ფსიქოემოციური ფაქტორის მხედველობაში მიღებას, მათ შორის, დაშვებას, რომ სავარაუდო მსხვერპლი სიმართლეს ამბობს, არ ტყუის, ჭეშმარიტება კი ფაქტის შესწავლის შედეგად გამოიკვეთება.

2024 წლის რაოდენობრივ კვლევაში მონაწილე რესპონდენტთა დაახლოებით ერთი მესამედი (32%) თავად შესწრებია სამუშაო ადგილზე სექსუალური შევიწროების შემთხვევას ან სხვისგან სმენია მსგავსი ფაქტის შესახებ. ანუ ყოველი მესამე ადამიანი ინფორმირებულია, მაგრამ როგორც კვლევის შედეგები აჩვენებს, შემსწრეები სექსუალური შევიწროების საკითხზე შეტყობინებისგან თავს იკავებენ.

• შემსწრეთა მხოლოდ 3%-მა შეატყობინა ინციდენტის შესახებ სახელმწიფო ორგანოებს, ხოლო 5%-მა აღნიშნა, რომ არაფერი მოუმოქმედებია.
• 45%-მა დააფიქსირა, რომ მსხვერპლს ემოციური მხარდაჭერა გაუწია.

ამის ფონზე, კვლევამ აჩვენა ისიც, რომ ზოგადად, კერძო სექტორში დასაქმებული რესპონდენტები დადებით დამოკიდებულებას გამოხატავენ სექსუალური შევიწროების შესახებ შეტყობინების თაობაზე.

• რესპონდენტთა უმრავლესობა (75%) დაეთანხმა იმას, რომ სექსუალური შევიწროების შესახებ შეტყობინება ამ ძალადობის შეჩერების ეფექტური გზაა. ეს დამოკიდებულება პრაქტიკაში არ სრულდება და სექსუალური შევიწროების შემთხვევათა უმეტესობა შეტყობინების გარეშე რჩება.

თვისებრივ კვლევაში მონაწილე რესპონდენტთა ნაწილის მიხედვით, კერძო კომპანიების დამოკიდებულება სექსუალური შევიწროების შემთხვევებისადმი არაერთგვაროვანია. ზოგიერთ შემთხვევაში კომპანიებს საერთოდ არ აქვთ სექსუალური შევიწროების პრევენციის შიდა მექანიზმები, რაც დამატებით ბარიერებს ქმნის. მაგალითად:

“კოლეგის მხრიდან ადგილი ჰქონდა განმცხადებლის მიმართ სექსუალური ხასიათის ქცევას, კერძოდ, სექსუალური შინაარსის სმს შეტყობინებების გაგზავნას. რეაგირების მოთხოვნით განმცხადებელმა დამსაქმებელს მიმართა, თუმცა კომპანიამ ვერ უზრუნველყო დასაქმებულის უფლებების სათანადო დაცვა”, — ეს ამონარიდი 2022 წლის საქმიდანაა, რომელზეც სახალხო დამცველმა სექსუალური შევიწროება დაადგინა.

აღსანიშნავია, რომ ექსპერტთა განცხადებით, დიდი კომპანიებისგან განსხვავებით, რომლებიც საერთაშორისო სტანდარტებს იცავენ, მცირე და საშუალო საწარმოებში მსგავსი შემთხვევების რეგულირება ხშირად არ ხდება, რაც ხელს უშლის სექსუალური შევიწროების პრაქტიკის პრევენციას, მის იდენტიფიცირებას და მსხვერპლთა დაცვის უზრუნველყოფას.

• კვლევის რაოდენობრივ ნაწილში გამოკითხულთა დაახლოებით ერთმა მესამედმა (31%) აღნიშნა, რომ არ იციან მათ ორგანიზაციაში სექსუალური შევიწროების საწინააღმდეგო შიდა მექანიზმების არსებობის შესახებ;
• 38%-ის განცხადებით კი, ორგანიზაციას არ გააჩნია არანაირი პოლიტიკა სექსუალური შევიწროების პრევენციის ან შემთხვევის მართვის შესახებ;
• გამოკითხულთა მხოლოდ ერთმა მეხუთედმა (21%) დააფიქსირა, რომ მათ ორგანიზაციაში არსებობს სექსუალური შევიწროების რეაგირების მექანიზმები.

ლანას ბრძოლა გრძელდება 

ლანა გადადგმულ ნაბიჯებს არ ნანობს. მიუხედავად იმისა, რომ პროცესებმა ბევრ რამეზე იმოქმედა, ამბობს, რომ იმის წარმოდგენაც კი არ უნდა, სად იქნებოდა ახლა, იმავე სიტუაციაში რომ მოსწეოდა დარჩენა. მისი შეფასებით, ამ საქმეებმა ბევრი რამ შეცვალა ქალთა ფეხბურთში და პასუხისმგებელი პირები უფრო ფრთხილები გახდნენ, რადგან იციან, რომ უკვე არსებობს წინააღმდეგობისა და ხმამაღლა საუბრის ძალა.

ახლა, როცა ლანას ყოველდღიურად მწვრთნელის შევიწროებასთან და დამცირებასთან არ უწევს შერკინება, მისი ენერგია სხვა საკითხებისკენაა მიმართული. ცდილობს კარიერულ წინსვლას და ძალიან უნდა, რომ ქალთა ფეხბურთის განვითარებაში თავისი წვლილი შეიტანოს, განსაკუთრებით რეგიონებში, სადაც ქალებს ზოგჯერ გასახდელებზე, მოედნებზე წვდომაც არ აქვთ. ამბობს, რომ საშინლად ბრაზდება, როცა ვინმე ამტკიცებს, თითქოს ქალთა ფეხბურთი განვითარდა. მისი შეფასებით, განვითარების გეგმა ფურცელზე დაწერილ ვერსიად დარჩა.

“ისედაც საზოგადოება ვერ იღებს ქალი რომ ხარ და სპორტსმენი, არ გპატიობენ თავისუფლებას და იმის გაკეთების საშუალებას არ გაძლევენ, რაც გინდა. პლუს ამას, აკეთებ საქმეს, რომელიც არ არის კარგად განვითარებული. განსაკუთრებით იმ პერიოდში, როცა ჩვენ დავიწყეთ, გასახდელებს არ გვაძლევდნენ და ხეების უკან ვიხდიდით. ვერ ვიბანდით…

ბურთებზე და სტადიონზე ხომ ზედმეტია ლაპარაკი. ძალით თუ შევიდოდით ხოლმე სადმე და ვივარჯიშებდით. ახლაც ბევრ ადამიანს რომ კითხო, განვითარდა ქალთა ფეხბურთი და წინ მიიწევს, მაგრამ უფრო ცენტრში განვითარდა და ამის ფონზე ფარავენ, რა პრობლემები დარჩა რეგიონში”.

თამარის თქმით, ამ პროცესების დადებით შედეგად შეიძლება ჩაითვალოს ისიც, რომ რაგბის კავშირმა თავად შექმნა სექსუალური შევიწროების პრევენციის მექანიზმი. მისი შეფასებით, ცვლილებებისთვის აუცილებელია გარემო მეტად მხარდამჭერი გახდეს იმ ადამიანების მიმართ, ვინც ამაზე საუბრობს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მხოლოდ კამპანიებს და მოწოდებებს, რომ მსხვერპლებმა ხმამაღლა ისაუბრონ, შედეგი არ ექნება, თუ მათ მუდმივად ექნებათ კრიტიკის შიში.  ასევე, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფოს ნებას, ამ საკითხებზე სიღრმისეულად იმუშაოს.

“კანონმდებლობის კუთხით ნორმალურად არის გაწერილი ეს საკითხები, მაგრამ პრობლემები უფრო მეტად წარმოიშვება პრაქტიკაში, როცა სახელმწიფოს არ აქვს მიზანმიმართული ქმედებები, კამპანიები იმისთვის, რომ ქალთა უფლებრივი მდგომარეობა დაცული იყოს, გაუმჯობესებული, შრომით უფლებებში თუ სხვა კუთხით, რომ ქალთა ჩართულობა, შრომითი ეკონომიკური მდგომარეობა უზრუნველყოს”.

---

თუ ფიქრობთ, რომ თქვენი შრომითი უფლებები ირღვევა და სამსახურში სექსუალურად გავიწროებენ, შეგიძლიათ მიმართოთ კომპანიის HR-ს ან თქვენს უშუალო ხელმძღვანელს. თუ რიგი მიზეზების გამო ეს შეუძლებელია, შეგიძლიათ მიმართოთ სახალხო დამცველს ან ადამიანის უფლებებზე მომუშავე ორგანიზაციებს, სადაც სამართლებრივ კონსულტაციას და დახმარებას გაგიწევენ. 

• სახალხო დამცველის აპარატი: 1481 / 032 299 58 98 /
• პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისთვის: +995 32 233 13 56
• საფარი: 599 40 76 03
• ქალთა ინიციატივების მხარდამჭერი ჯგუფი (WISG): 595 190 303