“დისმენორეა, ენდომეტრიოზი მაქვს და ჩემი მენსტრუაცია დაწყების დღიდან მტკივნეულია, 14 წლის ასაკიდან. ბავშვობაში ბევრად უფრო მტკივნეული იყო, ვიდრე ახლა. ესეც იმიტომ, რომ ამის მართვა ვისწავლე. ბევრი წელი გავატარე იმ ცოდნით, რომ ასეთ ტკივილში ცხოვრება ნორმალური იყო. აქ მოიაზრება გონების დაკარგვა, გულისრევა, აგონიური ტკივილი, რომლის დროსაც ყველაფერზე ვარ წამსვლელი, ოღონდ ტკივილი გაჩერდეს. საერთოდ აზროვნების უნარი არ გამაჩნია”, — ამბობს ვერო მელუა, ფემინისტი აქტივისტი, რომელიც მენსტრუაციაზე თავის გამოცდილებას გვიზიარებს.
ვეროს მენსტრუალური ტკივილი სტრესის ფონზე განსაკუთრებით უმწვავდება, ხოლო სიარული და, ზოგადად, მოძრაობა ამ ტკივილის დროს მისთვის თითქმის შეუძლებელია. 27 წლის ასაკში მისთვის ყოველი თვე ისეთი მძიმე აღარ არის, როგორც ადრე, თუმცა მენსტრუაციის პირველი დღე ყოველთვის რთულია, როგორც ემოციურად, ასევე — ფიზიკურად.
“ბოლო პერიოდში, აფთიაქში ჩავედი მენსტრუაციის პირველ დღეს, რომ გამაყუჩებელი მეყიდა. უკან ვეღარ ავბრუნდი. ჩემს მეგობარს დავურეკე, რომ ჩამოეკითხა. გონებას ვკარგავდი, გზა როგორ გადმოვჭერი, არ მახსოვს. ჩამჯდარი ვიყავი, ჩამომაკითხა და ამიყვანა სახლში, იმიტომ, რომ დამოუკიდებლად ვერ ავდიოდი”, — იხსენებს ვერო.
ვეროს გამოცდილებები მენსტრუალურ შვებულებასთან მიმართებით ვარირებს — ზოგი კარგია, ზოგიც — საშინელი. მისი თქმით, ამ საკითხის მიმართ სენსიტიურობა, ძირითადად, ფემინისტური ორგანიზაციებშია ხოლმე. ვეროს გამოცდილებით, მსგავს ორგანიზაციებში იმის თქმა, რომ მენსტრუაციის გამო სამსახურში ვერ მიდიოდა, ჩვეულებრივი ამბავი იყო და ამაზე პრობლემა არავის არ ჰქონდა. თუმცა, სხვა ცუდი გამოცდილებების გავლენით, ისეთი დატრავმული იყო, რომ მენსტრუაციის პერიოდში ოფისში რამდენჯერმე მაინც მისულა. რაც შეეხება ცუდ გამოცდილებას, ეს ერთ-ერთ კრეატიული ინდუსტრიის სააგენტოში მოხდა.
“იქ მენსტრუაციის გამო დარცხვენა საერთო ჩატში მოხდა. მაშინ პანდემიის აქტიური პერიოდი ახლად დასრულებული იყო და ყველა ძალიან ხშირად იწერებოდა დისტანციურად მუშაობის შესახებ. ასე მივიწერე მეც და როცა მენეჯერმა მკითხა, რატომ არ იქნები, დღეს შეხვედრა გვაქვსო, მიზეზი მივწერე. მერე დაიწყო ეს ყველაფერი, რომ შენ თუ მტკივნეული მენსტრუაცია გქონდა, გასაუბრებაზევე უნდა გეთქვა და მაგის მიხედვით მივიღებდით გადაწყვეტილებასო. მაიძულებდა, ოფისში მივსულიყავი. მეუბნებოდა, რომ იმ საქმეს, რომელიც იმ დღეს ჰქონდა ჩანიშნული, ჩემ გამო არ გადადებდა და ჩემი პრობლემა იყო, თუ არ მივიდოდი”, — გვიყვება ვერო.
მენსტრუალური შვებულება საქართველოში — კანონი და პრაქტიკა
საქართველოში მენსტრუალური შვებულება დაკანონებული არ არის და შრომითი უფლებების ნაწილად არ მიიჩნევა. ზოგიერთ ორგანიზაციაში, მიუხედავად იმისა, რომ მენსტრუალური შვებულება პოლიტიკის დოკუმენტის სახის გაწერილი არ არის, არსებობს შინაგანაწესი ან ზეპირსიტყვიერი შეთანხმება იმის თაობაზე, რომ ადამიანებს, რომლებსაც აქვთ მენსტრუაცია, თვის ამ მონაკვეთში შეუძლიათ, მენსტრუალური შვებულება გამოიყენონ. მსგავსი დათქმა, ცხადია, არაფორმალურია.
მენსტრუალურ შვებულებაზე საუბრისას, მნიშვნელოვანია, განიმარტოს, რომ არ არის აუცილებელი, მენსტრუაციის მქონე ყველა ადამიანმა ყოველ თვე გამოიყენოს შვებულება. ადამიანები, რომლებიც მენსტრუალური შვებულების დაკანონების მომხრენი არიან, აცხადებენ, რომ მათ სამსახურიდან, საჭიროების შემთხვევაში, შვებულების დღეების აღება უნდა შეეძლოთ, რომლებიც აუნაზღაურდებათ. მენსტრუალური შვებულების დამკვიდრება სწორედ ამ საზრისზე დგას — აუცილებელია არსებობდეს მისი გამოყენების შესაძლებლობა იმ შემთხვევებისთვის, როცა გვჭირდება.
“შეიძლება ვიღაცისთვის სასაცილო იყოს, მაგრამ ხანდახან ვერ ვდგები საწოლიდან, ვერ ვიცვამ და მიჭირს თავის მოვლაც. ასეთ დღეებში წარმოუდგენელია სამსახურში სიარული და დამატებით სამუშაოზე ფიქრი, მაგრამ მიწევს”, — ანა.
ამასთან, მნიშვნელოვანია იმის განმარტებაც, რომ მენსტრუალური შვებულება არ გულისხმობს მხოლოდ სისხლდენის დღეებში სამსახურიდან შვებულების დღეების აღებას. მენსტრუალური შვებულება პმდა-ს მქონე ადამიანებმა შესაძლოა პმს-ის პერიოდშიც გამოიყენონ. ზოგიერთისთვის მენსტრუალურ შვებულებას სწორედ ეს დადებითი მხარე აქვს.
პრემენსტრუალური სინდრომი — ემოციური და ფიზიკური სიმპტომების კომბინაციაა და მენსტრუაციის დაწყებამდე რამდენიმე ხნით ადრე, ძირითადად, ერთ ან ორ კვირაში, გამოვლინდება.
ხასიათის ცვალებადობა, დაღლილობა, გაღიზიანებადობა, დეპრესიისკენ მიდრეკილება, მადის ცვლილება, ძილთან დაკავშირებული პრობლემები, შფოთვა და სხვა პმს-ის დამახასიათებელი ემოციური ნიშნებია, ხოლო შებერილობა, წელისა და თავის ტკივილი, წყლის შეკავება და ა.შ. პმს-ის ფიზიკურ ნიშნებად შეგვიძლია მივიჩნიოთ.
პრემენსტრუალური დისფორიული აშლილობა (პმდა) პმს-ის მძიმე ფორმაა და იმ ადამიანები ცხოვრებაზე, რომლებიც ამ დიაგნოზით ცხოვრობენ, სერიოზული გავლენა აქვს. როგორც პმს-ის, ასევე პმდა-ს შემთხვევაში, აშლილობის სიმპტომების სისხლდენის დაწყებიდან ტიპურად ორი კვირით ადრე გამოვლინდება. პმდა იმდენად მწვავე სამედიცინო პრობლემაა, რომ ადამიანებს შორის, რომლებსაც პმდა აქვთ, ჰარვარდის სამედიცინო გამომცემლობის კვლევის თანახმად, 15%-ს თვითმკვლელობა უცდია.
მედია აპრილის რესპონდენტი, პირობითად, ანა, რომელმაც ანონიმურად დარჩენა ამჯობინა, გვიყვება, რომ მისთვის სისხლდენის პროცესი და მენსტრუაციის დღეები შედარებით მარტივი გადასატანია, ვიდრე — სხვა ქალებისთვის, თუმცა მისი გამოცდილება განსხვავებულია პმს-ის პერიოდში. ანა არა ფიზიკურ ტკივილზე, არამედ — პმს-ის ემოციურ სიმპტომებზე გვესაუბრება და გვიხსნის, რომ მისთვის და ზოგიერთი სხვა ადამიანისთვის, პმს-ის პერიოდი ძალიან რთულად გადასატანია.
“ჩემთვის მენსტრუაციის დღეები ფიზიკურად ისეთი მტკივნეული არ არის, როგორიც — სხვა ქალებისთვის. მენსტრუაციის დღეებში შემიძლია, ვიმუშაო და შეუზღუდავად გავაკეთო ის, რასაც სხვა დღეებში გავაკეთებდი. მაგრამ სხვა ამბავია პმს. დეპრესიისა და შფოთვის დიაგნოზი მაქვს და მათი სიმპტომები პმს-ის პერიოდში კიდევ უფრო მიმწვავდება, მიჭირს ყოველდღიური საქმეების კეთება. შეიძლება ვიღაცისთვის სასაცილო იყოს, მაგრამ ხანდახან ვერ ვდგები საწოლიდან, ვერ ვიცვამ და მიჭირს თავის მოვლაც. ასეთ დღეებში წარმოუდგენელია სამსახურში სიარული და დამატებით სამუშაოზე ფიქრი, მაგრამ მიწევს. მომსახურების სფეროში ვმუშაობ და ჩვენთან მენსტრუალური შვებულება არაა მიღებული. რომ იყოს, პმს-ის პერიოდში რამდენიმე დღით აუცილებლად გამოვიყენებდი”, — გვიყვება ანა.
მენსტრუალური შვებულების პრაქტიკა ქალების უფლებების დამცველ ორგანიზაცია “საფარიში” 2023 წლის დასაწყისიდან დამკვიდრდა. ორგანიზაციის აღმასრულებელი დირექტორის მოადგილის, ნათია გვრიტიშვილის განცხადებით, შვებულების ეს დღეებიც ანაზღაურებადია და მათ ორგანიზაციაში დასაქმებულ პირებს შეუძლიათ ამისთვის თვეში 3 დღე გამოიყენონ. ეს პრაქტიკა ორგანიზაციის შინაგანაწესითაა დარეგულირებული და ყველა თანამშრომელი ინფორმირებულია. “საფარიში”, ზოგადად, აუცილებელი არაა, რომ თანამშრომელმა ყოველდღე, დათქმულ სამუშაო საათებში იაროს სამსახურში. შესაბამისად, ამ რეგულაციის გარეშეც ნებისმიერს შეეძლო მენსტრუალური შვებულების გამოყენება. თუმცა, ორგანიზაციაში გადაწყვიტეს, რომ თანამშრომლისთვის ყოველ ჯერზე იმის ახსნა, თუ რატომ არ იქნება კონკრეტულ ადგილას, დამატებითი ბარიერი შეიძლება ყოფილიყო.
“თანამშრომლებს მათი ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე მოუწევდათ ყველა ჯერზე საუბარი, რაც ზოგისთვის სასიამოვნო შეიძლება არ იყოს. ამიტომ, ამ რეგულაციით, უფრო მშვიდად და თავისუფლად იყენებენ კუთვნილ დღეებს”, — აცხადებს ნათია.
ნათიას განცხადებით, მენსტრუალური შვებულება სჭირდებათ იმ ქალებს, რომლებიც კონკრეტულ დაავადებებს ებრძვიან. მაგალითად, ენდომეტრიოზს.
დისმენორეა მენსტრუაციის გამოწვეული პულსირებადი ან სპაზმური ხასიათის ტკივილია, ხოლო ენდომეტრიოზის დროს საშვილოსნოს ლორწოვანი გარსის ანალოგიური ქსოვილი, ენდომეტრიუმის კერა, უცხო ადგილას წარმოიქმნება. უმწვავესად მტკივნეული მენსტრუაცია, სექსის დროს ტკივილი, დიარეა და კონსტიპაცია მენსტრუაციისას, ღონემიხდილობა და არარეგულარული მენსტრუალური ციკლის ქონა — ეს ენდომეტრიოზის სიმპტომების არასრული ჩამონათვალია.
“ქალები ასე ვართ — არც მენსტრუაციის ქონა გვეპატიება და არც არქონა გვეპატიება! არ არსებობს ჩვენს რეპროდუქციულ სისტემაში რამე, გარდა, ბავშვის გაჩენისა, რაც გვეპატიება დანარჩენი საზოგადოების მხრიდან”, — ვერო.
“ქვეყანაში სიტყვა “მენსტრუაციის” თქმით უნდა დავიწყოთ და მენსტრუალური ჰიგიენა, რომელიც საკმაოდ ძვირია, ხელმისაწვდომი უნდა გავხადოთ. იმდენად ტაბუირებულია მთლიანად ეს საკითხი, რომ პირდაპირ მენსტრუალური შვებულების მოთხოვნა არ მგონია რელევანტური. თუმცა, რა თქმა უნდა, კარგი იქნება რომ იყოს და სახელმწიფო არეგულირებდეს ყველგან”, — აცხადებს ნათია.
მენსტრუალური შვებულება მსგავსადაა ადგილობრივ ქვიარ-ფემინისტური ორგანიზაციებში დამკვიდრებული. მაგალითად, “ქალები საერთო მომავლისთვის”, “თანასწორობის მოძრაობა”, “ქალთა ინიციატივების მხარდამჭერი ჯგუფი” (WISG) და ა.შ.
ვერო მელუას აზრით, ქვეყანა მზად არ არის მენსტრუალური შვებულების დაკანონებისთვის და ამის ერთ-ერთ მიზეზი პოლიტიკური ნების არარსებობაა.
“არა თუ ამის, ისეთი რაღაცების პოლიტიკური ნება არ არსებობს, რომ ქვეყანაში ძალადობა და გაუპატიურებაა დაკანონებული, თუ ნაცემი და ნაბეგვი არ ხარ. ამის ფონზე მენსტრუალურ შვებულებისადმი პოლიტიკურ ნებაზე რომ ვილაპარაკოთ, სასაცილოა”.
აქტივისტი ფიქრობს, რომ დღეს ჩვენი სახელმწიფო, ისევე როგორც თითქმის ყველა ქვეყანა, კაცის სურვილებზე, ინტერესებსა და საჭიროებებზეა მორგებული. შესაბამისად, ქალების მსგავს საჭიროებებს საზოგადოება ვერ ხედავს. მისი აზრით, უნდა გაძლიერდეს სამოქალაქო საზოგადოება და საჭიროა კომპლექსური კამპანიები, რომლებიც ცნობიერების ამაღლებისკენ იქნება მიმართული.
“ჩვენი საერთო მოთხოვნები, როგორც ქალების, უნდა იყოს ძალიან ცხადია და მკაფიო. ამას სჭირდება, რომ ელექტორატი ვიყოთ და ჩვენი ხმა იყოს მნიშვნელოვანი”, — ამბობს ვერო.
საერთაშორისო პრაქტიკა
მენსტრუალური შვებულების პრაქტიკის ქონის ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითად შეიძლება ესპანეთი მივიჩნიოთ. ქვეყანაში მენსტრუალური შვებულება 2022 წლის დასასრულს ქალებისა და იმ ადამიანებისთვის დაკანონდა, რომლებსაც მენსტრუაცია აქვთ.
ესპანეთში მოქმედი რეგულაციის თანახმად, ყველა, ვინც მენსტრუაციის დროს ძლიერი ტკივილით იტანჯება, ანაზღაურებად შვებულებაში გასვლას შეძლებს, ხოლო იმისთვის, რომ ანაზღაურებად მენსტრუალურ შვებულებაში გახვიდეთ, საჭიროა ექიმის ნებართვა. აღსანიშნავია, რომ ნებართვის ხარჯს სახელმწიფო სრულად ფარავს. ამასთან ცვლილება დღგ-ს გადასახადს გააუქმებს მენსტრუალურ პროდუქტებზე, რისი მიზანიც ხელმისაწვდომობის ზრდა და გაიაფებაა.
კანონის თანახმად, მენსტრუალური შვებულების აღება 3-დან 5 დღემდეა შესაძლებელი მათთვის, ვისაც ამ პერიოდში უჭირს მუშაობა, რადგან განიცდის ტკივილს, თავბრუსხვევას, გულისრევასა და ნებისმიერ სხვა სიმპტომს, რომელსაც მენსტრუაცია იწვევს.
ანაზღაურებადი მენსტრუალური შვებულების გარდა, ესპანური კანონი აბორტის დეკრიმინალიზებას, სკოლებში სექსუალური განათლების გაძლიერებასა და კონტრაცეპტივებისა და მენსტრუალური ჰიგიენის პროდუქტების უფასო დისტრიბუციას ეხება.
კანონის მიღების შემდეგ, ესპანეთი ამ აქტით პირველი ევროპული ქვეყანა გახდა, რომელიც მენსტრუალურ შვებულებას უზრუნველყოფს. ანაზღაურებადი მენსტრუალური შვებულების უფლება აქვთ აზიის სხვადასხვა ქვეყანაშიც, კერძოდ, სამხრეთ კორეაში, იაპონიაში, ტაივანსა და ინდონეზიაში. იაპონიაში მენსტრუალური შვებულება უკვე 70 წელზე მეტია არსებობს, ხოლო სამხრეთ კორეამ ის 1953 წელს დააკანონა.
იაპონიაში მენსტრუალური შვებულების დაკანონების პირველ პერიოდებში მას ბევრი ქალი, კერძოდ, 26 % იყენებდა. თუმცა, დროის სვლასთან ერთად, მცირდება ქალების რაოდენობა, რომლებიც ამ უფლებას იყენებენ. მაგალითად, 2017 წელს ჩატარებული გამოკითხვის თანახმად, მენსტრუალურ შვებულებას დასაქმებულ ქალთა მხოლოდ 0,9% იყენებს.
მენსტრუალური შვებულების გამოყენების თაობაზე მიმართვიანობა სამხრეთ კორეაშიც მცირდება: თუ 2013 წლის გამოკითხვაში ამ შესაძლებლობით სამხრეთ კორეელი ქალების 23,6 % სარგებლობდა, 2017 წლისთვის ეს მაჩვენებელი 19.7 %-მდე დაეცა.
CNN-ის სტატიის თანახმად, მენსტრუალური შვებულების გამოყენების შემცირებას, შესაძლოა, რამდენიმე მიზეზი ჰქონდეს. პირველ ყოვლისა, ხელმისაწვდომობის ნაკლებობა ინფორმაციაზე მენსტრუალური შვებულების, როგორც შრომითი უფლების შესახებ. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) ტოკიოს ცენტრის ხელმძღვანელის, იუმიკო მურაკამის განცხადებით, კომპანიები, როგორც წესი, არ სთავაზობენ და რეკლამას არ უწევენ მენსტრუალურ შვებულებას.
ამასთან, სიდნეის უნივერსიტეტის პროფესორის, ელიზაბეტ ჰილის განცხადებით, არსებობს ანეკდოტური სიცხადე იმისა, რომ დასავლეთში მენსტრუალური შვებულების მიმართ ახალგაზრდა ქალები და კაცები უფრო მიმღებლები არიან, ვიდრე — ხანდაზმულები. ეს ვრცელდება იმ ხანდაზმულ ქალებზეც, რომლებიც მენსტრუალურ შვებულებას ეწინააღმდეგებიან კიდეც. მათი აზრით, რადგან მათ ახალგაზრდობაში ეს პრაქტიკა არ იყო დამკვიდრებული და ისინი მუშაობისას მენსტრუაციის დღეებში ტკივილით იტანჯებოდნენ, მათზე ახალგაზრდა ქალებმაც იგივე გზა უნდა გამოიარონ.
მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნაც, რომ მიუხედავად იმისა, რომ იაპონიაში ყველა დამსაქმებელი ვალდებულია ქალებს მენსტრუალური შვებულების გამოყენების ნება დართოს, როცა მათ ეს სჭირდებათ, მეორე მხრივ, კომპანიები ვალდებულები არ არიან ქალებს თვის ამ პერიოდში მუშაობა აუნაზღაურონ.
არსებობს მოსაზრება, რომ ერთი მხრივ, კომპანიები ცდილობენ, ქალთა საკითხების წინ წამოწევით, პოლიტიკური განაცხადი გაკეთონ და ე.წ. ვოუქფიშინგით თავები ფემინისტებად მოინიშნონ, თუმცა, მეორე მხრივ, მათ არ სურთ, შვებულების ეს დღეები ანაზღაურებადი გახადონ, რაც მათ მგრძნობელობისგან სრულად დაცილებად აქცევს. რაზე მიგვანიშნებს ეს?
ვოუქფიშინგი (ინგ. wokefishing) – ადამიანთა მცდელობა, თავი პროგრესული პოლიტიკური იდეოლოგიების მომხრედ და მხარდამჭერად მოაჩვენონ.
პერფორმატიული ფემინისტები ფემინისტურ საკითხებს მხოლოდ ზედაპირულად განიხილავენ და ერთვებიან მის გაგებასა და განხილვაში. ისინი ხშირად თავიანთ თავზე ამახვილებენ ყურადღებას დისკუსიებში, რომლებშიც მათი მოსაზრებები არც არის საჭირო და სასურველი.
მენსტრუაცია და თანმდევი დაავადებები
“ცხოვრება ენდომეტრიოზით” — ასე ჰქვია ნათ ნათენაძის პროექტს, რომელიც არამხოლოდ ენდომეტრიოზის მქონე ქალებისთვის, არამედ მათ შესახებაცაა და მოიცავს Facebook ჯგუფს, რომელსაც მხარდაჭერის ფუნქცია აქვს, ასევე, ბლოგს (endo.ge) ენდომეტრიოზისა და მისი მართვის გზების შესახებ, რომელიც ცნობიერების ამაღლებაზე მუშაობს.
“endo.ge უკვე 3 წელია არსებობს და სრულიად მარტო ვხელმძღვანელობ, წელს (უკვე მეორედ) მივიღე “ქალთა ფონდის” დაფინანსება იმისთვის, რომ დამატებითი კონტენტის შემექმნა და მეტი ქართულენოვანი რესურსი ყოფილიყო ინტერნეტში. ჩემი მიზანიც ეს არის — როცა ქალები დაგუგლავენ დიაგნოზს, ქართულ ენაზე დახვდეთ ღირსეული ინფორმაცია, რომელსაც იმსახურებენ და არა — არაკვალიფიციური ექიმების მონათხრობი მითები, რომლებიც სამწუხაროდ ბევრია ამ დაავადებაზე”, — ამბობს ნათი.
“მენსტრუალური შვებულების კონცეფციაც თავის თავში სანაპიროზე განცხრომას არ მოიცავს, არამედ უფრო ბიულეტენია განსხვავებული სახელწოდებით”, — ნათი.
ნათის თქმით, ენდომეტრიოზი ცუდად ნაკვლევი დაავადებაა და მედიცინას მის შესახებ ღრმა ცოდნა არ აქვს. შესაბამისად, ამ საკითხის ირგვლივ ბევრი მითიც არსებობს, რომელიც საზოგადოებაში ნორმალიზებულია. ნათი ამბობს, რომ მტკივნეული მენსტრუაცია არ არის ნორმა და სინამდვილეში, ენდომეტრიოზი ძალიანაა გავრცელებული, რაც მითის გამყარებას უწყობს ხელს. დაავადება, რომლის სიმპტომებიც ცხოვრების ხარისხს გიფუჭებს, ვერ იქნება ნორმა.
“მე ხშირად შემხვედრიან ქართულ ჯანდაცვაში ექიმები, რომლებსაც ამ დაავადებასთან დაკავშირებით არათუ მგრძნობელობა, არამედ ინფორმაციაც ძალიან მწირი ან ძალიან ძველი აქვთ, რაც ბევრ ქალს ყურადღების მიღმა ტოვებს. ეს არასწორიცაა და უსამართლოც. ჩემთვის ამ თემაზე ხმამაღლა საუბარი იმიტომაა მნიშვნელოვანი, რომ ხმა მივაწვდინო რაც შეიძლება მეტ ქალს, რომლის გარშემოც ტკივილის და გამანადგურებელი დაავადების მითია გამყარებული და ავუხსნა და გავაგებინო, რომ მარტო არ არის, ასეთი ქალები ბევრნი ვართ და მუდმივად ვეძებთ ამ დაავადების მართვის გზებს და რომ ეს სიმპტომები მხოლოდ დაავადების ფარგლებშია ნორმალური და არა ქალობის”, — ამბობს ნათი.
ვეროს ისევე, როგორც ბევრი ქალს, სისხლდენამდე პრემენსტრუალური სინდრომიც (პმს) აწუხებს.
პრემენსტრუალური სინდრომი — ემოციური და ფიზიკური სიმპტომების კომბინაციაა და მენსტრუაციის დაწყებამდე რამდენიმე ხნით ადრე, ძირითადად, ერთ ან ორ კვირაში, გამოვლინდება.
ხასიათის ცვალებადობა, დაღლილობა, გაღიზიანებადობა, დეპრესიისკენ მიდრეკილება, მადის ცვლილება, ძილთან დაკავშირებული პრობლემები, შფოთვა და ა.შ. პმს-ის დამახასიათებელი ემოციური ნიშნებია, ხოლო შებერილობა, წელისა და თავის ტკივილი, წყლის შეკავება და ა.შ. პმს-ის ფიზიკურ ნიშნებად შეგვიძლია მივიჩნიოთ.
“პრემენსტრუალური დისფორიული აშლილობა (პმდა) არ მაქვს, მაგრამ პმს საკმაოდ დეპრესიული და ფიზიკურად დამაუძლურებელი მაქვს, არა ტკივილის, არამედ ემოციური ფონის გამო, რომელიც ძალიან მძიმეა და ყოველ ჯერზე მგონია, რომ დეპრესია მეწყება. წლების განმავლობაში ამას ეჩვევი — მივეჩვიე და ვიცი, რაც ხდება ჩემს თავს და ვიცი, რომ დამთავრდება. ამიტომ რაღაც ძალას ვპოულობ, რომ ვიმუშაო და ვიყო ქმედუნარიანი მაგ პერიოდში”, — გვიყვება ვერო.
პრემენსტრუალური დისფორიული აშლილობა (პმდა) პმს-ის მძიმე ფორმაა და იმ ადამიანების ცხოვრებაზე, რომლებიც ამ დიაგნოზით ცხოვრობენ, სერიოზული გავლენა აქვს. როგორც პმს-ის, ასევე პმდა-ს შემთხვევაში, აშლილობის სიმპტომების სისხლდენის დაწყებიდან ტიპურად ორი კვირით ადრე გამოვლინდება. პმდა იმდენად მწვავე სამედიცინო პრობლემაა, რომ ადამიანებს შორის, რომლებსაც პმდა აქვთ, ჰარვარდის სამედიცინო გამომცემლობის კვლევის თანახმად, 15%-ს თვითმკვლელობა უცდია.
პმდა-ის სიმპტომებს შორისაა ტირილი, ენერგიის შემცირებული დონე, საყვარელი საქმიანობებისადმი ინტერესის კარგვა, სუიციდური აზრები, უიმედობა და სხვა, ხოლო ფიზიკური სიმპტომები, ლუთეინურ ფაზაში (როცა პმდა აქტიურია), არის მადის ცვალებადობა, ჩვეული ძილის გრაფიკის დარღვევა; ამ დროს მკერდი შეშუპებული და სენსიტიურია; იწყება თავის, წელის, სახსრებისა და კუნთების ტკივილი.
ნათის მოსაზრებით, დამსაქმებლისგან 3-დღიანი შვებულებით შემოფარგვლა მაინცდამაინც სასარგებლო არ არის და არამხოლოდ ენდომეტრიოზის დიაგნოზის მქონე ადამიანებისთვის, არამედ მათთვის, ვისაც სხვა გართულება ან თანმდევი დაავადება აქვს, მრავალმხრივი საჭიროებები არსებობს.
“სკოლაში გოგოებს რამდენჯერმე გვილაპარაკია ამაზე, მაგრამ ყოველთვის ჩურჩულით და მალვით. სირცხვილი იყო ამაზე ლაპარაკი”, — ანა.
“მენსტრუაციასთან დაკავშირებული არაერთი დაავადება არსებობს, რომელიც სხვადასხვა გართულებასა და დისკომფორტს იწვევს. ეს საჭიროებები, სხვადასხვა ქრონიკული დაავადების მქონე ქალებში, ხშირად ჰიბრიდულ სამუშაო მოდელში, ექიმთან უფრო მეტ ვიზიტში, უკეთეს სადაზღვევო პირობებსა და კიდევ ბევრ რამეში გამოიხატება და არა 3 დღით ამ პრობლემების იზოლირებაში. ბევრად მეტი მგრძნობელობაა საჭირო დამსაქმებლებისა და საზოგადოების მხრიდან ენდომეტრიოზის მიმართ.
ისეთივე ქრონიკული დაავადებაა ეს, როგორიც დიაბეტი, მაგალითად, იმ განსხვავებით, რომ მხოლოდ დაბადებით ქალებშია გავრცელებული. თუ ამისთვის საჭიროა, რომ შრომითი უფლების ერთ-ერთ ნაწილად აღვიქვათ მენსტრუალური შვებულება და ასე გავაჩინოთ მენსტრუაციასთან დაკავშირებული დიალოგი, სტერეოტიპების დასანგრევად, იყოს ასე, თუმცა იქამდე დამსაქმებლებმა იქნებ მინიმუმ მენსტრუალური სიღარიბის წინააღმდეგ გადადგან გარკვეული ნაბიჯები და ჰიგიენური პროდუქტებით უზრუნველყონ თანამშრომლები”, — ამბობს ის.
ტაბუ
მენსტრუაცია საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის ტაბუირებული თემაა და ბევრ სხვადასხვა სტერეოტიპთან, დეზინფორმაციასთან თუ მითთან მივყავართ. მაგალითად, გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, ქალები და ადამიანები, რომლებიც მენსტრუირებენ სისხლდენის დროს “უწმინდურები” არიან — ამ მოსაზრების სათავეები რელიგიას უკავშირდება. როგორც წესი, მსგავსი სტერეოტიპები განსაკუთრებით ძლიერია იმ ქვეყნებში, რომლებშიც რელიგიური ინსტიტუტების გავლენა საშუალოზე მაღალია. საქართველო კი მსგავს ქვეყნებს შორისაა.
ვეროს აზრით, მიუღებელია ქალის სახე, როგორც ამას რელიგიები და არამხოლოდ მართლმადიდებლობა ხედავს — კაცებს უპირატესად, ხოლო ქალებს — დაქვემდებარებულად. სეკულარულ სახელმწიფოში რელიგია და რწმენა უნდა გაიმიჯნოს კანონისა და სამართლისაგან და საზოგადოებრივი ცნობიერების ამაღლებისას, პირველ ყოვლისა, ამაზე უნდა ვკონცენტრირდებოდეთ. ვერო მიიჩნევს, რომ არ აქვს მნიშვნელობა, რას გეუბნება რელიგია ქალზე და ამას ჩვენს საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე, კანონზე, სამართალზე გავლენა არ უნდა ჰქონდეს.
“ჩვენ ვიცით, რომ ქვეყნი უმრავლესობაზე რელიგიას ძალიან დიდი გავლენა აქვს და ბევრ მოსაზრებასა და დამოკიდებულებას აყალიბებს, რომელიც შემდეგ გამოდის საზოგადოებრივ ცხვორებაში ამის ერთადერთი პასუხი მენსტრუაციის ნორმალიზებაა. ეს რელიგიური დეზინფორმაცია, ასე დავარქმევდი, დგას იმაზე, რომ საპირისპირო და საპირწონე ცოდნა არ არის. რჩება მხოლოდ რელიგიური ცოდნა და იქმნება სტიგმა”, — ამბობს ვერო.
საზოგადოებაში ხმამაღლა არ საუბრობენ სისხლდენასა და იმ პროცესებზე, რომლებიც ამ დროს სხეულში მიმდინარეობს. შედეგად, ბევრი ფარმაცევტი მომხმარებელს ჰიგიენური მოხმარების ნივთებს გაუმჭვირვალე შეფუთვით ატანს, ხოლო, მეორე მხრივ, მომხმარებლებიც ცდილობენ ხმა დაიდაბლონ, როცა ჰიგიენური საფენების, ტამპონების, მენსტრუალური ჭიქის ან ნებისმიერი მსგავსი ტიპის პროდუქტის შეძენა სურთ.
“მე მგონია, რომ როცა მენსტრუაცია გვაქვს, ჩვენს ძმებს, მამებს, კლასელებს, მეგობარ ბიჭებს უნდა ვუთხრათ, რომ მენსტრუაცია გვაქვს და გვაწუხებს. მე, მაგალითად, 16 წლის ძმა მყავს და ჩემმა ძმამ ზედმიწევნით იცის, რა ხდება მენსტრუაციის დროს. მას მოუწერია, რომ მის კლასელს მენსტრუაცია აქვს და რა შეუძლია, რომ უყიდოს, რომ შეუმსუბუქოს ის დღე”, — ამბობს ვერო.
გარდა რელიგიის მიერ ნაწარმოები მითებისა, რომლებიც უამრავ ბარიერს ქმნის, რიგ შემთხვევაში, მენსტრუაცია დამაკნინებელ გარემოებად და არა — ბიოლოგიურ მოცემულობად განიხილება. შედეგად, ბევრი ადამიანი და მათ შორის ის ადამიანებიც, რომლებიც მენსტრუირებენ, ფიქრობენ, რომ ეს მათ კაცებზე სუსტად ან რამით ნაკლებად აქცევს. ამასთან, მნიშვნელოვანია ნეოლიბერალური წესრიგის დისკურსში შემოტანაც, რომელსაც კაპიტალისტურ-პატრიარქალური რეჟიმი უმაგრებს ზურგს და რომელიც გვარწმუნებს, რომ აუცილებელია, მუდმივ კონკურენციაში ვიყოთ ერთმანეთთან იმისთვის, რომ საზოგადოების მიერ გაწერილ ტიპურ “წარმატებას” მივაღწიოთ და მაღალ პოზიციებზე შევძლოთ დასაქმება. ამ შეხედულების თანახმად, დამსაქმებლებისთვის თვეში რამდენიმე დღე მუშაობიაზე უარის თქმა შესაძლოა, მიუღებელი იყოს. ამის გათვალისწინებით, მენსტრუალური შვებულება მათ, ვინც მენსტრუირებს, ჩაგრავს.
ნათ ნათენაძე კი აცხადებს, რომ ერთადერთი რაც მას ჩაგრავს, როგორც ენდომეტრიოზიან ქალს, თავად ენდომეტრიოზია.
“ენდომეტრიოზია ძალიან მიფუჭებს ცხოვრების ხარისხს და ამ დაავადებასთან ბრძოლა საკმარისად დამთრგუნველი და შემაწუხებელია. დიაბეტის მქონე ადამიანს ალბათ/იმედია, არავინ ეტყვის, რომ ფიზიკური სისუსტის გამოხატვაა, თუ ექიმთან ვიზიტი უფრო ხშირად სჭირდება, ვიდრე — სხვებს”, — ამბობს ნათი.
ვერო მელუაც, ნათის მსგავსად, პრინციპულად არ ეთანხმება იმ მოსაზრებას, რომ ქალების სისუსტედ აღვიქვათ მათივე ფიზიოლოგიური მოცემულობა, რომლის შეცვლაც მათ არ შეუძლიათ. ვეროს აზრით, ერთხელ და სამუდამოდ ყველამ უნდა გაიგოს და შეეჩვიოს იმას, რომ ქალებს მენსტრუაცია აქვთ და რომ ბევრი მათგანისთვის ეს გამოცდილება მტკივნეულია და კი, რა თქმა უნდა, ეს აისახება მათ პერფორმანსზე, მათ შორის, სამსახურშიც. ის ფაქტი, რომ ვერო მენსტრუირებს და 2-3 დღე ქმედუუნაროა, ვერანაირად ვერ აპატარავებს მასა და მის ცოდნას, კომპეტენციასა და პროფესიონალიზმს, ხოლო ვისთვისაც აპატარავებს, ვეროს აზრით, ის ადამიანები მენეჯერულ პოზიციებზე არ უნდა იყვნენ, რადგან კომპეტენტურები არ არიან იმის შეფასებაში, ვინ რა და როგორ შეიძლება აკეთოს.
“კულტურული შოკი, რომელიც განსაკუთრებით, კაცი მენეჯერების მხრიდან არის, უნდა დასრულდეს, თითქოს ქალთან არანაირი შეხება არ ჰქონიათ და არ იციან, რომ ქალს შეიძლება, მენსტრუაცია ჰქონდეს. მე მგონია, რომ ეს აუცილებელია იმისთვისაც, რომ მენოპაუზის ირგვლივ სტიგმა შემსუბუქდეს. ქალები ასე ვართ — არც მენსტრუაციის ქონა გვეპატიება და არც არქონა გვეპატიება! არ არსებობს ჩვენს რეპროდუქციულ სისტემაში რამე, გარდა, ბავშვის გაჩენისა, რაც გვეპატიება დანარჩენი საზოგადოების მხრიდან.
ჯანმრთელობის სხვა პრობლემების მქონე ადამიანებს არ უწევთ უხერხული დიალოგების ქონა თავიანთ უფროსებთან. ფეხი მოვიტეხე, ან, ვთქვათ, ძვლების პრობლემა მაქვს, ამას უფრო მარტივად მივწერ ჩემს უფროსს, ვიდრე იმას, რომ მენსტრუაცია მაქვს. არ უნდა მიწევდეს თავში ლაგება და ზედმეტი ფიქრი იმაზე, როგორც ვითხოვო დეიოფი და შვებულება, როცა ვარ ცუდად და ეს უკავშირდება რაღაცას, რაც ყოველ თვე ხდება, რასაც ვერაფერს ვშველი. ენდომეტრიოზი ქრონიკული დაავადებაა. მეცნიერებამ და მედიცინამ ვერ შეცვალა ვერაფერი. ამაზე ფიქრი არ უნდა იყოს ჩემი ყოველთვიური ვალდებულება”, — აცხადებს ვერო.
ანა იხსენებს, რომ ბიოლოგიის გაკვეთილებზე ის თავები, რომლებიც მენსტრუაციასა და ქალების რეპროდუქციულ ჯანმრთელობაზე მოგვითხრობს, უბრალოდ გამოტოვეს. ამბობს, რომ “ამ თემებზე” ხმადაბლა ლაპარაკობდნენ და მენსტრუაციასთან ასოცირებული ნებისმიერი პროდუქტის გამოჩენას ძალიან ერიდებოდნენ.
“მენსტრუაციაზე ბევრი არაფერი ვიცოდი. ბევრი კი არა, ფაქტობრივად, არაფერი ვიცოდი. ერთადერთი გოგო ვიყავი, ერთი ძმა ჰყავდა და ჩემი ასაკის ნათესაობაშიც მხოლოდ ბიჭები იყვნენ. ამიტომ ბიძაშვილების ან დეიდაშვილების გამოცდილებასაც ვერ დავეყრდნობოდი. დედაჩემი მენსტრუაციაზე, სექსზე და ასეთ რაღაცებზე არ მელაპარაკებოდა ხოლმე. რაღაც წარმოდგენები ჩემითვე შემექმნა ამ თემებზე სკოლიდან. სკოლაში გოგოებს რამდენჯერმე გვილაპარაკია ამაზე, მაგრამ ყოველთვის ჩურჩულით და მალვით. სირცხვილი იყო ამაზე ლაპარაკი.
როცა სისხლის ლაქები აღმოვაჩინე ტრუსზე, თავზარდაცემული ვიყავი, მაგრამ შიშით დედასთანაც ვერ მივედი. მეგონა, რაღაც დავაშავე და ჩემი ბრალი იყო, რაც ხდებოდა. რომ ვერ შევაჩერე სისხლის დენა, მაშინღა მივედი დედაჩემთან, ისიც იმიტომ, რომ არ ვიცოდი სხვა ვისთვის მეთქვა, რაც შემემთხვა. მაშინაც კი არ აუხსნია დედაჩემს არაფერი. მითხრა, რომ “ეს” ქალების წესი იყო და თვეში ერთხელ მომივიდოდა ხოლმე. არ ვიცი, ალბათ, თვითონაც არ ჰქონდა ბევრი ცოდნა მენსტრუაციაზე. ერთი ისაა, რომ არ აუკრძალავს, რამე მეკითხა, მაგრამ მაინც ვიცოდი, რომ ამაზე ხმამაღლა ლაპარაკი სირცხვილი იყო”, — გვიყვება ანა.
ორგანიზაციამ “ქალთა ფონდი საქართველოში” საქართველოს საჯარო სკოლებში მენსტრუაციის სტიგმისა და მასთან დაკავშირებული უფლებების დარღვევების შესახებ 2020 წელს კვლევა ჩაატარა. პროექტის მიზანი სკოლებში მენსტრუაციის შესახებ ცოდნის, მის გარშემო არსებული სტიგმის, სკოლის ინფრასტრუქტურის მდგომარეობისა და მათი გავლენის კვლევა გოგოების სექსუალური და რეპროდუქციული ჯანმრთელობისა და განათლების უფლების განხორციელებაზე იყო.
კვლევამ ცალსახად დაადასტურა, რომ საზოგადოებაში მენსტრუაციასთან დაკავშირებული ძლიერი სტიგმა არსებობს; ამასთან, სტიგმა წარმოშობს მენსტრუაციასთან დაკავშირებულ ტაბუს, რაც გოგოების სირცხვილს და მათი როგორც ფიზიკური, ისე, მენტალური ჯანმრთელობის გაუარესებას იწვევს, ასევე, განათლებაზე ბიჭი მოსწავლეების თანასწორად წვდომის ხელყოფას. კვლევაში ჩანს, რომ საჯარო სკოლებში არსებული ვითარება მტრულია, გარემო კი — არასენსიტიური. კვლევამ ასევე ცალსახად დაადასტურა, რომ საქართველოს საჯარო სკოლები არ ასრულებს ცოდნის სისტემური გადამცემი აქტორის როლს სექსუალურ რეპროდუქციულ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ განათლებასთან მიმართებით.
ფემინისტი აქტივისტისა და ჟურნალისტის, გლორია სტეინემის სატირული ესეში “კაცები რომ მენსტრუირებდნენ” ვკითხულობთ, რომ თუ სასწაულებრივად კაცებს ექნებოდათ მენსტრუაცია, ის მყისიერად შესაშური, ღირსეული მოვლენა გახდებოდა:
“კაცები იამაყებდნენ მისი ხანგრძლივობითა და რაოდენობით. პატარა ბიჭები მასზე ილაპარაკებდნენ, როგორც მამაკაცობის შესაშურ საწყის წერტილზე. ამ დღეს აღნიშნავდნენ საჩუქრებით, რელიგიური რიტუალებით, საოჯახო სადილებითა თუ წვეულებებით.”
