“მინდა შვილები, მაგრამ დროის გასვლასთან ერთად ეს უფრო და უფრო რთული ხდება. ჩემს ქალაქში სახლს ვეღარ იყიდი და ბინის ქირაც უკვე მიუწვდომელია. არ მსურს ბავშვის გაჩენა მაშინ, როდესაც გარშემო ომია და პლანეტაზე მდგომარეობა უარესდება — თუ ეს იმას ნიშნავს, რომ ბავშვი ამ ყველაფრის გამო დაიტანჯება”.
“მყავს ერთი შვილი, მაგრამ მეტის ყოლას არ ვგეგმავ. ამის შესაძლებლობა არ მაქვს ფინანსური არასტაბილურობის, დასაქმების რისკების, მიუწვდომელი საცხოვრებლისა და ასევე, იმ მაღალი ხარჯების გამო, რაც ბავშვზე ზრუნვასა და განათლებას სჭირდება”.
ეს არის ამონარიდები გაეროს მოსახლეობის ფონდის (UNFPA) უახლესი ანგარიშიდან — შობადობის კრიზისის რეალობა. რას ფიქრობენ მსოფლიოში ადამიანები შობადობაზე, ოჯახებსა და მომავალზე, რატომ ვერ ქმნიან ისეთ ოჯახებს, როგორიც მათ სურთ — კვლევის ფარგლებში, გამოჰკითხეს კორეის რესპუბლიკის, ტაილანდის, უნგრეთის, იტალიის, გერმანიის, შვედეთის, ბრაზილიის, მექსიკის, აშშ-ს, ინდოეთის, ინდონეზიის, მაროკოს, სამხრეთ აფრიკის და ნიგერიის მაცხოვრებლები.
ეკონომიკური მდგომარეობა, საცხოვრებლისა და პროდუქტების მაღალი ფასები, არასტაბილური სამუშაო პირობები, გენდერული დისკრიმინაცია, პარტნიორებისა და თემების მხარდაჭერის ნაკლებობა, დაბალი ხარისხის სექსუალური და რეპროდუქციული ჯანდაცვა, ბავშვზე ზრუნვის ან განათლების ხელმისაწვდომობის ნაკლებობა, მომავლის შიში, ომი და სხვა გარემო ფაქტორები, გენდერული სტერეოტიპები და სექსისტური ნორმები — გამოკითხულმა მოსახლეობამ არაერთი პრობლემა დაასახელა, რაც, მათი აზრით, ხელს უშლის ოჯახის დაგეგმვასა და შობადობის რაოდენობის ზრდას, ასევე, დაუგეგმავი ორსულობების თავიდან აცილებას.
“ბავშვის გაჩენა პირველი ნაბიჯია. რეალური გამოწვევა მისი აღზრდაა. ხოლო ღირსეულად აღზრდისთვის, უნდა არსებობდეს კარგი გარემო და ადეკვატური ინფრასტრუქტურა”.
“სწორი პარტნიორის პოვნა მნიშვნელოვანია, რადგან მჯერა, რომ შვილის აღზრდა უნდა იყოს საერთო პასუხისმგებლობა — ორივე მშობლის ემოციური და ფინანსური მხარდაჭერით”.
“მსოფლიო მოსახლეობის მდგომარეობის” ბოლოდროინდელმა ანგარიშებმა რამდენიმე შემაშფოთებელი დასკვნა გამოავლინა. კვლევების მიხედვით, ორსულობის შემთხვევების დაახლოებით ნახევარი დაუგეგმავია; მოსახლეობის რაოდენობასა და შობადობის მაჩვენებლებთან დაკავშირებული საჯარო რიტორიკა იწვევს შიშს, რომელიც შესაძლოა გამოყენებული იყოს ეთნონაციონალიზმის გასაძლიერებლად და რეპროდუქციული უფლებების შესაზღუდად. ასევე გამოიკვეთა, რომ სექსუალური და რეპროდუქციული ჯანმრთელობისა და უფლებების მნიშვნელოვანი პროგრესის მიუხედავად, ყველაზე მარგინალიზებულ ჯგუფებს ამ პროგრესით ყველაზე ნაკლებად შეუძლიათ სარგებლობა.
- UNFPA-ს მიერ ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში გამოქვეყნებული მონაცემები აჩვენებს, რომ ყოველ ათიდან ერთი ქალი ვერ წყვეტს გამოიყენოს თუ არა კონტრაცეპტივი.
- დაახლოებით ყოველი მეოთხე ქალი ვერ იღებს დამოუკიდებლად გადაწყვეტილებას საკუთარი ჯანმრთელობის შესახებ, ასევე დაახლოებით ყოველი მეოთხე ქალი ვერ ამბობს სექსზე უარს.
ოჯახის დაგეგმვაში როლების გადააზრება, არჩევანის მნიშვნელობა, ზრუნვის ინსტიტუტები, ბებია-ბაბუის როლი ბავშვის აღზრდაში, უშვილობის სტიგმა და მკურნალობის გამოცდილება, ორსული თინეიჯერები, ზრდასრული მოსახლეობის საჭიროებები, ქალების ხმის მნიშვნელობა — ვრცელი ანგარიშის ფარგლებში შობადობის კრიზისი სხვადასხვა აქცენტით არის განხილული.
ძალადობის გავლენა რეპროდუქციულ არჩევანზე
გენდერული ნიშნით ძალადობა, როგორც ოჯახში, ასევე მის გარეთ, ქალების რეპროდუქციულ არჩევანზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. ძალადობა, რომელიც შეიძლება განხორციელდეს ინტიმური პარტნიორის, ოჯახის ან საზოგადოების/თემის წევრების, ჯანდაცვის მუშაკების ან თავად სახელმწიფოს მხრიდან, განსაკუთრებით კი, რეპროდუქციული ძალადობა, ზღუდავს ქალების შესაძლებლობას, მიიღონ დამოუკიდებელი გადაწყვეტილებები შობადობასთან დაკავშირებით.
კვლევების თანახმად, პარტნიორის მხრიდან ძალადობა კავშირშია დაუგეგმავ ორსულობასთან და კონტრაცეპტივების ნაკლებად გამოყენებასთან. ქალებს, რომლებიც არიან ძალადობის მსხვერპლნი, იქნება ეს ფიზიკური, ემოციური, სექსუალური ან/და ფსიქოლოგიური ძალადობის შემთხვევა, აქვთ ნაკლები ავტონომია და არჩევანი რეპროდუქციულ უფლებებთან მიმართებით. მაგალითად, შესაძლოა ქალებმა ზეწოლა იგრძნონ და ძალადობის შიშით დაემორჩილონ პარტნიორის შეხედულებას მეტი ან ნაკლები შვილის ყოლაზე.
რეპროდუქციული იძულება მეთოდია, რომელსაც ხშირად მოძალადე პარტნიორები ან ოჯახის წევრები იყენებენ ქალებსა კონტროლისა და ძალაუფლებისთვის. მაგალითად, ძალადობრივი ტაქტიკებით ცდილობენ, გააკონტროლონ მათი რეპროდუქციული ავტონომია და შობადობასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები, მათ შორის: დაორსულდნენ თუ არა, გამოიყენონ თუ არა კონტრაცეფცია, გაიკეთონ თუ არა აბორტი.
გარდა ამისა, ძალადობრივი ურთიერთობები ხშირად ქმნის არასტაბილურობას, რაც კიდევ უფრო ართულებს რეპროდუქციულ გადაწყვეტილებებს და ზღუდავს ქალების ავტონომიას საკუთარ არჩევანზე. გენდერზე დაფუძნებულმა ძალადობამ ასევე შეიძლება ხელი შეუშალოს პარტნიორული ურთიერთობების ჩამოყალიბებას, ამგვარად კი, შვილების ყოლასთან დაკავშირებითაც ბუნდოვანი რეალობა იქმნება.
მაგალითად, დოკუმენტში ვკითხულობთ, რომ ტექნოლოგიების მეშვეობით განხორციელებული გენდერული ძალადობა, როგორიცაა ონლაინ შევიწროება, კიბერდევნა და ინტიმური ფოტოებისა თუ ვიდეოების შეუთანხმებლად გავრცელება, ხშირად აბრკოლებს ქალებს ონლაინ სივრცეებში ჩართულობისგან — მაშინ, როდესაც სწორედ ასეთ სივრცეებში პარტნიორული ურთიერთობების წამოწყების შანსი მაღალია. გამოკითხული ქალების უმრავლესობა ამბობს, რომ ონლაინ გაცნობის პლატფორმებზე შევიწროებისა და ძალადობის მუქარის სამიზნე გამხდარა.
ანგარიშში ასევე ხაზგასმულია, რომ ხშირად სახელმწიფოები თვითონ არიან მოძალადეები, რაც პირდაპირ ზემოქმედებს ქალების გეგმებზე — მათ შორის, იძულებითი სტერილიზაცია, იძულებითი აბორტები ან პირიქით — აბორტის ხელმისაწვდომობის კრიმინალიზაცია.
“მანამდე, სანამ ბავშვს გავაჩენ, უნდა ვიბრძოლო უფლებებისთვის, რომ ეს შევძლო ჩემი პირობებით — თანასწორი ქორწინებისთვის, სუროგაციისთვის, შვილად აყვანის უფლებებისთვის და მშობლის სტატუსის აღიარებისთვის იმ ქვეყანაში, სადაც ვცხოვრობ. რადგან ეს მხოლოდ ჩემი ბრძოლა არ არის. ეს არის მილიარდობით ახალგაზრდის ბრძოლა, რომელიც ისეთ სისტემაშია გაჭედილი, სადაც მათ უფლებებსა და ღირსებას უარყოფენ”.
სოციალური წნეხი
შობადობის მისწრაფებებსა და რეპროდუქციულ თავისუფლებაზე გავლენას ახდენს იძულებითი სოციალური ნორმებიც. საზოგადოებაში დამკვიდრებული წარმოდგენები და ნორმები დედობაზე, გენდერულ როლებსა და შვილების რაოდენობაზე ხშირად პირდაპირი იძულებით კი არა, გავრცელებული მოლოდინებით კონტროლდება — მაგალითად, მშობლების ან გარშემომყოფების მხრიდან, რომლებიც მიუთითებენ ახალგაზრდებსა და წყვილებს, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ. ზოგიერთ ქვეყანაში ქალები შესაძლოა შეეჩეხონ სოციალურ წნეხს შვილების რაოდენობასთან დაკავშირებით, თითქოს ამგვარად გაიზომება მათი ღირებულება — მრავალშვილიანობით. ასეთ გარემოში, კოლექტიური გენდერული და შობადობასთან ასოცირებული ნორმები მნიშვნელოვნად ზღუდავს კონტრაცეპტივების გამოყენებას. გარდა ამისა, არაერთ ქვეყანაში შვილის სქესზე ორიენტირებული მოლოდინები, ძირითადად, ბიჭისთვის უპირატესობის მინიჭება, იწვევს იმ ზეწოლას, რომ ქალმა შვილის გაჩენა გააგრძელოს მანამ, სანამ ბიჭი არ დაიბადება.
UNFPA/YouGov-ის გამოკითხვის მიხედვით, სოციალური წნეხი, მათ შორის, რელიგიური მოლოდინები, თემის შეხედულებები და მცირე მასშტაბით ექიმების ან ჯანდაცვის მუშაკების გავლენაც — 11%-მა დაასახელა იმ მიზეზებად, რის გამოც ან მეტი შვილი ჰყავთ, ან ვარაუდობენ, რომ იმაზე მეტი ეყოლებათ, ვიდრე სურდათ.
ზოგ ქვეყნებში ეს წნეხი ბევრად ხელშესახები იყო: მაროკოში გამოკითხულთა 20%-მა, ინდოეთში — 22%-მა, ხოლო ნიგერიაში — 35%-მა აღნიშნა, რომ ეს ზეწოლა, სავარაუდოდ, იქცა ან შესაძლოა, იქცეს იმის მიზეზად, რომ ჭარბად შეასრულონ “შობადობის გეგმა”.
ასევე კვლევამ გამოავლინა, რომ ექიმებისა და ჯანდაცვის მუშაკების მხრიდან ზეწოლამ უკუშედეგიც შეიძლება გამოიღოს და იმოქმედოს იმაზე, რომ ადამიანებმა ვერ მიაღწიონ შვილების სასურველ რაოდენობას.
- გამოკითხულთა 5%-მა განაცხადა, რომ მსგავსი ზეწოლა უკვე იქცა ან შესაძლოა გახდეს მიზეზი იმისა, რომ ნაკლები შვილი ჰყავდეთ, ვიდრე სურთ.
- ეს განსაკუთრებით მკაფიოდ გამოიკვეთა ინდოეთში, სადაც 14%-მა აღნიშნა, რომ ექიმების ან ჯანდაცვის მუშაკების ზეწოლამ უკვე მიიყვანა ან მიიყვანს იმ მდგომარეობამდე, რომ ნაკლები შვილი ეყოლებათ, ვიდრე სურთ.
რაც შეეხება დაუცველ და მარგინალიზებულ ჯგუფებს — ეთნიკური უმცირესობები, ეკონომიკურად დაუცველი მოსახლეობა, სექსუალური ორიენტაციისა ან გენდერული იდენტობის საფუძველზე დისკრიმინაციის მსხვერპლნი და შშმ პირები — ისინი სექსუალური ძალადობისა და რეპროდუქციული იძულების დანაშაულებების მხრივ უფრო მაღალი რისკის ქვეშ არიან.
დოკუმენტში ვკითხულობთ, რომ LGBTQIA+ და შშმ ადამიანები, შესაძლოა, უფრო ხშირად გახდნენ სექსუალური ძალადობის სამიზნე და შეეჩეხონ უფრო მეტ დაბრკოლებას კონტრაცეპციაზე ხელმისაწვდომობის დროს. ისინი ხშირად განიცდიან სტიგმასა და განსჯას ჯანდაცვის სისტემის ან წარმომადგენლების მხრიდან, რაც, თავის მხრივ, იწვევს არასასურველ ორსულობას. ამდროულად, სწორედ ამ ჯგუფებს, ხშირად არ ეძლევათ წვდომა დამხმარე რეპროდუქციულ ტექნოლოგიებსა და შვილად აყვანის სისტემებზე, რაც ზღუდავს მათ შესაძლებლობას, იყოლიონ შვილები.
მოცემულობა საქართველოში
საქართველოში შობადობის კრიზისთან დაკავშირებით კვლევები არ გვხვდება, ძირითადად, დოკუმენტებია სექსუალურ ჯანმრთელობასთან და უფლებებთან მიმართებით. მაგალითად, სექსუალური და რეპროდუქციული ჯანმრთელობა და უფლებები — ეროვნული შეფასება სახალხო დამცველის აპარატმა გაეროს მოსახლეობის ფონდთან (UNFPA) თანამშრომლობით 2019 წელს გამოაქვეყნა. ამ კვლევით კიდევ ერთხელ ნათელი გახდა, რომ არსებობს სისტემური პრობლემები, რომელთაც სხვადასხვა ჯგუფების წარმომადგენელი ქალები სექსუალური და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის და უფლებების კუთხით აწყდებიან, მაგალითად:
- პრობლემას წარმოდგენს ადამიანის სექსუალობის შესახებ კომპლექსური განათლების სრული ინტეგრირება ფორმალური განათლების სისტემაში;
- სახელმწიფო დაფინანსების მიღმა რჩება ოჯახის დაგეგმვისა და კონტრაცეპტივებთან დაკავშირებული სერვისები;
- სახელმწიფოს არ გააჩნია სისტემური ხედვა პოსტნატალურ ზრუნვასა და სერვისებთან დაკავშირებით;
კვლევის ფარგლებში გამოვლენილი პრობლემები ჩაშლილია შემდეგი ქვეთავების: დედათა ჯანმრთელობა, ანტენატალური ზრუნვა, მშობიარობა, პოსტნატალური ზრუნვა, სუროგაცია, წვდომა ოჯახის დაგეგმვისა და კონტრაცეფციის სერვისებზე, ადამიანის სექსუალობის შესახებ კომპლექსური განათლება.
2019 წელს ჩატარებული კვლევაში არის რამდენიმე მიგნება, რომელთაც ფრაგმენტულად მოქალაქეები კვლავ პრობლემად ასახელებენ სოციალურ ქსელებში დაწერილ პოსტებსა თუ მედიასაშუალებებში გაშუქებულ მასალებში:
- მონიტორინგმა პატარა ქალაქებსა და სოფლებში სამედიცინო სფეროში ადამიანური რესურსების – მეან- გინეკოლოგების, ბებიაქალებისა თუ ანესთეზიოლოგების ნაკლებობაც გამოავლინა, რაც უარყოფით გავლენას ახდენს სერვისების ხელმისაწვდომობასა და ხარისხზე;
- კვლევამ გამოავლინა სისტემური ხედვის არარსებობა პოსტნატალურ სერვისებთან დაკავშირებით, რაც დედათა ჯანმრთელობის სერვისების ხარისხზე ნეგატიურად აისახება. კერძოდ, პრობლემას წარმოადგენს მშობიარობის შემდგომი ვიზიტებისა და ზრუნვის მნიშვნელობის გააზრება დედათა სიკვდილიანობის პრევენციისა და ქალის როგორც მენტალური, ისე ფიზიკური ჯანმრთელობის შენარჩუნების პროცესში, ჯანდაცვის პოლიტიკის შემქმნელთა მხრიდან;
- გამოწვევად რჩება ქვეყანაში უწყვეტი სამედიცინო განათლების არასავალდებულო ხასიათი — მეან-გინეკოლოგები და საშუალო სამედიცინო პერსონალი (ბებიაქალები, ექთნები) მედიცინის თანამედროვე მიგნებების კვალდაკვალ არ გადამზადდებიან. ყოველივე ეს კი, მნიშვნელოვნად აქვეითებს დედათა ჯანმრთელობის სერვისების ხარისხს;
- ოჯახის დაგეგმვის სერვისები სრულად არ არის დანერგილი პირველადი ჯანდაცვის საფეხურზე და არასისტემურად არის განაწილებული სხვადასხვა სპეციალისტის მოვალეობებს ქვეშ. სახელმწიფოს მხრიდან, ოჯახის დაგეგმვის/კონტრაცეპტივებზე ინფორმაციის გავრცელებაზე ორიენტირებული მიდგომის არარსებობა, სერვისებზე ხელმისაწვდომობას მნიშვნელოვან ბარიერებს უქმნის;
- ოჯახის დაგეგმვის სერვისების მიმწოდებელი კლინიკების/ამბულატორიების და ქალთა საკონსულტაციო ცენტრების არსებობა შეზღუდულია რეგიონებში, განსაკუთრებით კი, მაღალმთიან სოფლებში;
- ოჯახის დაგეგმვის სერვისების მიღება კვლავ განსაზღვრულია საზოგადოებაში მიღებული გენდერული როლებით. კონტრაცეპტივების შესახებ კონსულტაციის მისაღებად ქალები იშვიათად მიდიან ექიმთან თავიანთ პარტნიორებთან/ქმრებთან ერთად, არასასურველი ორსულობისგან თავის დაცვაც მთლიანად ქალების პასუხისმგებლობად მოიაზრება. ამასთანავე, ქალები “არჩევენ” კონტრაცეფციის იმ მეთოდს, რომელიც ყველაზე ნაკლებ დისკომფორტს შეუქმნის მათ ქმრებს/პარტნიორებს;
- შშმ ქალებისთვის, ოჯახის დაგეგმვის სერვისის მისაღებად, მნიშვნელოვანი ბარიერია კლინიკების არაადაპტირებულობა;
- პრობლემურია სმენისა და მეტყველების არმქონე ქალებისთვის გინეკოლოგიური სერვისის მიღება — სამედიცინო დაწესებულებებს არ ჰყავთ თარჯიმანი და შშმ ქალი ვალდებულია თავად წაიყვანოს თარჯიმანი;
- ადამიანის სექსუალობის შესახებ მოზარდების ცოდნა კვლავ მწირია, მოსწავლეები და მოზარდები არ ფლობენ სრულყოფილ ინფორმაციას თავიანთ სხეულზე, რეპროდუქციულ ჯანმრთელობასა და სექსუალობაზე;
- ადამიანის სექსუალობის შესახებ სწავლებაზე გავლენას ახდენს სტიგმა და მასთან ასოცირებული ტაბუები, ბიოლოგიის მასწავლებლებს უხერხულობის განცდა ეუფლებათ ჯანსაღი ცხოვრების წესისა და სქესობრივ აგებულებასთან დაკავშირებულ საკითხებზე მსჯელობისას.
ამ თემაზე დაატებით ინფორმაციას გაეცანით ჩვენ სტატიებში: