ავტორი: თამთა ნაჭყებია

“გადაურჩა გარდაქმნის თერაპიას” — ასე წერია დიმიტრი როდრიგეზის TikTok პროფილის აღწერაში, რომელსაც 85 ათასამდე მიმდევარი ჰყავს. 

დიმიტრი დიდ ბრიტანეთში ცხოვრობს. ის 25 წლის ტრანსგენდერი კაცია რთული წარსული გამოცდილებებით. სოციალურ მედიაში დიმიტრი ხშირად ლაპარაკობს თავის წარსულზე, ახლანდელ ცხოვრებასა და ტრანზიციაზე და სხვა ტრანსგენდერ ადამიანებს სირთულეებთან გამკლავებაში ეხმარება. 

დიმიტრი 15 წლის იყო, როცა საეკლესიო ბანაკში გაუშვეს — მის ოჯახს სჯეროდა, რომ ასე “მის ქცევებს გააუმჯობესებდნენ”. 

ჰყვება, რომ როცა თავის გენდერულ იდენტობაზე დაფიქრდა და კითხვების დასმა დაიწყო, ბანაკში მას “სატანური” და “ეშმაკის რეინკარნაცია” უწოდეს. იძულებული იყო, მონაწილეობა მიეღო ეგზორციზმის რიტუალშიც. 

დიმიტრი ბანაკში მარტო არ ყოფილა — იქ სხვა ქვიარებიც იყვნენ. 

“ბანაკის წინამძღვარი სასულიერო პირები მიზანმიმართულად ზემოქმედებდნენ ჩვენს ტრავმებზე და აკვირდებოდნენ, რა რეაქცია გვექნებოდა.  ბანაკში მეუბნებოდნენ, რომ არავინ შემიყვარებდა, თუ ტრანსგენდერი ვიქნებოდი. იქიდან სრულიად სხვა პიროვნება დავბრუნდი. ბანაკში გატარებულმა დრომ მნიშვნელოვანი უარყოფითი გავლენა მოახდინა ჩემს ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე. დამჭირდა მედიკამენტები. კვლავ ტირილით და ყვირილით ვიღვიძებ, ჩემს სიზმრებში ისევ ის რეალობაა”, — ამბობს დიმიტრი.

ის 18 წლის ასაკამდე იმ სახელით და გენდერით ცხოვრობდა, რომლითაც დაიბადა — ეშინოდა, რომ თუ საკუთარ თავს გამოავლენდა, კვლავ ბანაკში დააბრუნებდნენ. 

“იქ გატარებულმა დრომ დიდი გავლენა მოახდინა ჩემს ურთიერთობაზე მშობლებთან, ჩემს დამოკიდებულებაზე რწმენასთან, აისახა ჩემს თვითშეფასებაზე. ჩემთვის რთულია მეგობრებთან ურთიერთობაც, იმიტომ, რომ მიჭირს ადამიანების ნდობა. კონვერსიული თერაპია არ ეხმარება ადამიანებს, პირიქით, ის ტრავმებს იწვევს”, — ამბობს დიმიტრი როდრიგეზი. 

“კონვერსიული თერაპიის” კიდევ ერთი მსხვეპლი, ბენ გიბონსი, რომელიც ახლა 38 წლისაა, BBC-ს უყვება, რომ მრავალწლიანი თერაპია დასჭირდა მას შემდეგ, რაც მისი ეკლესიის წინამძღვარი, “სექსუალობის შეცვლის” მიზნით, აიძულებდა, ყოველ ჯერზე, როცა “უწმინდური ფიქრები” უჩნდებოდა, გაურკვეველი სითხე დაელია და გული ხელოვნურად აერია. 

ის, რაც ავადმყოფობა არ არის, არც მკურნალობას საჭიროებს

“კონვერსიული (გარდაქმნის) თერაპია” სახიფათო პრაქტიკაა, რომლითაც ცდილობენ, ქვიარ ადამიანებს სექსუალური ორიენტაცია ან გენდერული იდენტობა “შეუცვალონ”. 

ამ პრაქტიკას გმობენ როგორც სამედიცინო და ფსიქიკური ჯანმრთელობის ასოციაციები, ასევე, ადამიანის უფლებადამცველი საერთაშორისო თუ სხვადასხვა ქვეყნის ადგილობრივი ორგანიზაციები. 

აშშ-ის ამერიკის სამედიცინო ასოციაციის დასკვნით, დაშვება, თითქოს ადამიანის სექსუალური ორიენტაცია ან გენდერული იდენტობა შეიძლება შეიცვალოს, არ ეფუძნება სამედიცინო და სამეცნიერო მტკიცებულებებს. 

ჰომოსექსუალობა დაავადება არ არის — არაერთმა მეცნიერულმა კვლევამ და კლინიკურმა გამოცდილებამ ერთმნიშვნელოვნად აჩვენა, რომ ეს არ წარმოადგენს არც ფსიქიკურ და არც ფიზიკურ აშლილობას და დარღვევას. 

ხოლო ის, რაც დარღვევა არ არის, არც მკურნალობას საჭიროებს. 

სამედიცინო წრეებმა, მეცნიერებმა გააცნობიერეს, რომ ჰომოსექსუალობა ადამიანის ბუნებრივი სექსუალობის ერთ-ერთი ფორმაა და მისი პათოლოგიზება სამეცნიერო თვალსაზრისით არასწორია.

ამერიკის ფსიქიატრიის ასოციაციამ ჰომოსექსუალობა ფსიქიკური აშლილობების დიაგნოსტიკური და სტატისტიკური სახელმძღვანელოდან (DSM) 1973 წელს ამოიღო, ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციამ კი იგივე ნაბიჯი 1990 წელს გადადგა და ჰომოსექსუალობა საერთაშორისო დაავადებათა კლასიფიკაციიდან (ICD) წაშალა. 

ამ გადაწყვეტილებებს, სამეცნიერო არგუმენტების გაძლიერებასთან ერთად, თან ახლდა ადამიანის უფლებების დაცვისთვის გადადგმული ნაბიჯები. ჰომოსექსუალობის პათოლოგიზება არღვევდა ქვიარ ადამიანების თავისუფლებებს, პიროვნული არჩევანისა და ღირსების ფუნდამენტურ პრინციპებს. 

პათოლოგიად ან მენტალურ აშლილობად არ მიიჩნევა არც გენდერული დისფორია. 

გენდერული დისფორია აღნიშნავს მუდმივ ემოციურ და ფსიქოლოგიურ დისკომფორტს, რომელსაც ადამიანი განიცდის მისი გენდერული იდენტობისა და მისთვის დაბადებისას მინიჭებული სქესის შეუთავსებლობის გამო.

გენდერული დისფორია უბრალოდ აღწერს მოწყვლადობის იმ არეალს, რომელიც სოციალურ და ფსიქოლოგიურ სირთულეებს უდებს სათავეს და ის არ აქვს ყველას, ვისი გენდერული იდენტობაც არ ემთხვევა მისთვის დაბადებისას მინიჭებულ სქესს. 

სხვადასხვა ქვეყნის გამოცდილება

16-მა ქვეყანამ, მათ შორის, ბრაზილიამ, კანადამ და გერმანიამ “გარდაქმნის თერაპია” სრულად ან ნაწილობრივ აკრძალა. აშშ-ს დაახლოებით 20 შტატში ეს პრაქტიკა აკრძალა არასრულწლოვანებისთვის, თუმცა აკრძალვა არ მოიცავს რელიგიურ ორგანიზაციებს.

“გარდაქმნის თერაპია” კანონით სრულად აკრძალული არ არის და დღემდე მიმართავენ მსოფლიოს არაერთ ქვეყანაში, მათ შორის, აშშ-ის ზოგიერთ შტატში, დიდ ბრიტანეთში, ჩინეთში, რუსეთში და ა.შ. 

მე-20 საუკუნის დასაწყისში დასავლურ ქვეყნებში არსებობდა დაწესებულებები, სადაც ჰომოსექსუალობის “სამკურნალოდ” წამების მეთოდებს მიმართავდნენ, მაგალითად, ელექტროშოკს.

დღეს დემოკრატიულ ქვეყნებში არც მსგავსი დაწესებულებები არსებობს და არც მეთოდები, თუმცა, კვლავ მოქმედებს ფსიქოლოგიური ზემოქმედების მექანიზმები — “გარდაქმნის თერაპიას” სასულიერო პირები “ატარებენ”, ასევე არალიცენზირებული, თვითმარქვია ფსიქოლოგები და ე.წ. ქოუჩები. ზოგჯერ ლიცენზირებული ფსიქოლოგებიც — ეთიკის და/ან კანონის დარღვევით.

არადემოკრატიულ ქვეყნებში კი, მაგალითად, ჩინეთსა და რუსეთში, ფიზიკური წამება კვლავ რჩება იარაღად ქვიარ ადამიანების წინააღმდეგ. 

ჩინეთში ზოგიერთი კლინიკა დღემდე იყენებს ელექტროშოკს ერთი და იმავე სქესის წყვილების ეროტიკული ფოტოების ჩვენების პარალელურად.

მეთოდს, როცა ადამიანებს ჰომოეროტიკული გამოსახულებების ჩვენების პარალელურად ფიზიკურ ტკივილს აყენებენ, ავერსიული, ანუ ზიზღის, უგულებელყოფის თერაპია ჰქვია და "გარდაქმნის თერაპიის" ნაწილია. არაოფიციალურად მას "პორნოგრაფიულ დაწყვილებასაც" უწოდებენ. 

ავერსიული პრაქტიკის მსხვერპლებს აჩვენებენ ეროტიკულ გამოსახულებებს ელექტროშოკით წამების პარალელურად, ან იძულებით ასმევენ გულისრევის გამომწვევ წამლებს. ამის მიზანია, ჩამოყალიბდეს უარყოფითი, ზიზღის და გულისრევის გამომწვევი რეაქცია ჰომოსექსუალურ ლტოლვასთან დაკავშირებით. 

"გარდაქმნის თერაპიის" "პრაქტიკოსები" იმედოვნებდნენ, რომ ამ სტიმულებით გამოწვეული სასიამოვნო გრძნობების ნეგატიური გრძნობებით ჩანაცვლებით შესაძლებელი იქნებოდა მასთან დაკავშირებული სურვილების, გამოხატვისა და პრაქტიკის მიმართ "ზიზღის" გამოწვევა.

ლგბტქია+ ადამიანებს ასეთ დაწესებულებებში მათი ნების საწინააღმდეგოდ ათავსებენ და თანხმობის გარეშე უკეთებენ ანტიფსიქოზურ ან სედატიურ მედიკამენტებს, ამასთან, მათზე სიტყვიერად და ფსიქოლოგიურად ძალადობენ. ქვიარების წინააღმდეგ “გარდაქმნის” პრაქტიკაში, შესაძლოა, ჩაერთონ ჩინური მედიცინის მიმდევრები. 

იაპონური მედიის, Kyodo News-ის 2024 წლის ჟურნალისტური გამოძიების თანახმად, ჩინეთში დაახლოებით 100 დაწესებულებაა, სადაც LGBTQIA+ პირები — უმეტესად არასრულწლოვანები, “გამოსწორების მიზნით” ძალადობრივ და დამამცირებელ მოპყრობას განიცდიან. 

ჩინეთის ფსიქიატრიულმა ასოციაციამ ჰომოსექსუალობა ფსიქიკურ აშლილობათა სიიდან 2001 წელს ამოიღო, მაგრამ ამან ძალადობრივი პრაქტიკა ვერ აღმოფხვრა.

თუმცა, 2024 წლის 31 ოქტომბერს ჩინელმა ტრანსგენდერმა ქალმა სასამართლოში მოუგო და რეკორდული თანხის კომპენსაციაც მიიღო (60 ათასი იენი, დაახლოებით 24 ათასი ლარი) კლინიკისგან, სადაც მან 97 დღე იძულებით გაატარა და წამების მსხვერპლი გახდა. 

რაც შეეხება რუსეთს: 

2024 წელს “ნასტაიაშეე ვრემიას” და “რადიო თავისუფლების” რუსული ბიუროს ჟურნალისტების მიერ ერთობლივად ჩატარებულმა გამოძიებამ [საგამოძიებო პროექტი “სისტემა”] დაადგინა, რომ რუსეთში “კონვერსიულ თერაპიას”, სულ მცირე, 12 დაწესებულება და კერძო პრაქტიკა ატარებს. ლგბტქია+ ადამიანების “მკურნალობით” არიან დაკავებულნი სერტიფიცირებული ექიმები, კლინიკები, რელიგიური თემები, ჰიპნოზისტები და დამოკიდებულების მქონე პირთა “რეაბილიტაციის ცენტრები”.

ასეთი დაწესებულებები და პრაქტიკები დაფუძნებულია მოსკოვში, მოსკოვისა და როსტოვის ოლქებში, ჩრდილოეთ კავკასიასა და სხვა რეგიონებში. “თერაპია” ძირითადად ფარულად ხდება. 

მსხვერპლები ჰყვებიან, რომ მსგავს ცენტრებში არ არის სათანადო საცხოვრებელი, ჰიგიენური და სანიტარული პირობები. 

ტრანსგენდერი ქალის თანახმად, რომელმაც ერთ-ერთ ასეთ დაწესებულებაში 260-ზე მეტი დღე გაატარა, ცენტრის ყველა მცხოვრებს ყოველ დილით აიძულებდნენ მდინარეში ბანაობას ჰაერის ტემპერატურის მიუხედავად, მათ შორის, ყინვაშიც. ხოლო “მასკულინიზაციის ტრენინგის” ფარგლებში ბიოლოგიურად კაცებს ფიზიკურად ამუშავებდნენ. 

“მიწევდა ტყეში ხეების გაჩეხა. იყო უცნაური ფსიქოლოგიური დავალებებიც. მაგალითად, კასტრირება გავუკეთე ღორს. კონტექსტი ის იყო, რომ თუ გინდა სქესის შეცვლა, პენისიც უნდა მოიჭრა. ალბათ გაგიკვირდებათ, თუ გეტყვით, რომ ასე არაა. 

მაიძულებდნენ, თავი მომეჭრა ქათმებისა და ინდაურებისთვის და როცა ვამბობდი, რომ ეს ცუდად მხდიდა, მეუბნებოდნენ, რა, კაცი არ ხარო?!”

სხვა მსხვერპლი, ასევე ტრანსგენდერი ქალი ჰყვება, რომ “ცენტრში” იკრძალებოდა ბიოლოგიურად ქალების და კაცების ერთად დაჯდომა ჭამის დროს. ასევე, ეუბნებოდნენ, რომ იქ დარჩებოდა უსასრულოდ, მანამ, სანამ არ შეიცვლებოდა. 

“დამარწმუნეს, რომ ფსიქიკური დაავადება მაქვს. ზუსტად ვიცი, რომ ასე არ არის, მაგრამ ეს ვიცი ახლა. იქ ყოფნის დროს ჩემზე ძალიან დიდ ზეწოლას ახდენდნენ, მოდიოდნენ და მეუბნებოდნენ, ტრანსგენდერი არ ხარ, ფსიქიკური აშლილობა გაქვსო. მთელი პროგრამის არსიც ეს არის — საკუთარ თავზე ნეგატიურად იფიქრო”, — ამბობს ის.  

“გარდაქმნის თერაპიას” წლების განმავლობაში სხვადასხვა ქვეყანაში ასობით ათასი ადამიანი დაექვემდებარა — არაერთმა შემთხვევამ და კვლევამ დაადასტურა, რომ ამ პრაქტიკას მხოლოდ მავნე და დამაზიანებელი შედეგები აქვს: 

• იზრდება რისკი, რომ ადამიანმა თვითმკვლელობა სცადოს;
• იზრდება დეპრესიის განვითარების შესაძლებლობა. 

სტენფორდის უნივერსიტეტის 2024 წლის კვლევის თანახმად, რომლის ფარგლებშიც 4426 ქვიარ ადამიანი გამოიკითხა, გამოვლინდა, რომ მათ, ვინც “გარდაქმნის პრაქტიკა” გაიარა, დეპრესიის, პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის მწვავე სიმპტომები ჰქონდათ და სუიციდური ფიქრები ტანჯავდათ. 

გამოკითხულ ქვიარ ადამიანებს შორის ყველაზე მძიმედ დაზიანებული ფსიქიკური ჯანმრთელობა “გარდაქმნის თერაპიაში” მონაწილე ადამიანებს ჰქონდათ. 

კვლევის ავტორებმა ხაზგასმით აღნიშნეს, რომ ეს ნეგატიური ეფექტები პირდაპირ უკავშირდებოდა არა მხოლოდ ისეთ გარე ფაქტორებს, როგორიცაა არამეგობრული გარემო, არამედ თავად “გარდაქმნის პრაქტიკას”. 

საფრთხე — მენტალური ჯანმრთელობის არაეთიკური სპეციალისტი

ფსიქოლოგი ლიკა ბარაბაძე წლების განმავლობაში მუშაობდა ქვიარ ორგანიზაციაში საქართველოში. 

მედია აპრილთან ლელა ჰყვება, რომ მას არ უმუშავია ისეთ ადამიანებთან, რომლებსაც “გარდაქმნის თერაპიის” ზემოაღწერილი გამოცდილებები აქვთ, თუმცა, ჰყოლია პაციენტები, რომლებსაც არაეთიკური თერაპევტები შეხვედრიან — ისეთები, რომლებიც ცდილობენ, ქვიარ ადამიანები “გადაარწმუნონ” და მათი აზრით, “ჭეშმარიტ გზაზე დააყენონ”. 

ლიკა ამას ფსიქოლოგიურ წამებას უწოდებს. 

“ასეთ რამეს თავისთავად ძალიან ცუდ შედეგამდე მივყავართ. ინტერნალიზებული ჰომოფობია ისედაც ძალიან დიდი პრობლემაა. ჩვენ ბავშვობიდანვე გარშემორტყმული ვართ ჰომოფობიური შეძახილებით, ნარატივებით, ისტორიებით, დაშინებებით და ა.შ. გვიწევს, ჩვენში ვიპოვოთ ძალა, რომ გადავწონოთ კოლექტიური ზიზღი, რომელსაც ბავშვობიდან ვაწყდებით და მივდივართ ფსიქოლოგთან, ფსიქიატრთან თუ მენტალური ჯანმრთელობის ნებისმიერ სხვა სპეციალისტთან, რომელსაც პროფესია ავალდებულებს, მიმღებლობა ჰქონდეს მიუხედავად მისი პიროვნული შეხედულებებისა. და იქაც ზიზღი და მიუღებლობა გვხვდება”, — ამბობს ლიკა და ფსიქოლოგების თუ ფსიქიატრების არაეთიკური ქცევის მაგალითებს ასახელებს. მათ შორისაა ქვიარ ადამიანებისთვის იმის თქმა, რომ “არაჯანსაღები” არიან. 

მისივე თქმით, ისინი ხშირად იყენებენ მოძველებულ მოსაზრებებსაც — ისეთებს, რომლებიც, შესაძლოა, 100 წლის წინ საინტერესო იყო, მაგრამ დღეს მეცნიერულად დამტკიცებული ფაქტები მათ აბათილებს და უარყოფს. 

“ეუბნებიან, რომ ეს არის პათოლოგია, სექსუალური სურვილების არანორმალური განვითარება. უყვართ დრომოჭმული ტერმინის გამოყენება, რომ “ანალურ სტადიაზეა” ადამიანი გაჭედილი და ბავშვობაში არ განვითარდა, იქ ჩარჩა. ასევე, არაეთიკური ფსიქოლოგები თუ ფსიქიატრები ქვიარ ადამიანებს თავიანთ პირად მოსაზრებებს ახვევენ თავს, რომ ეს არის ცოდვა, გარყვნილება — ამით ისინი სცდებიან ფსიქოლოგიის, ფსიქოთერაპიის, მეცნიერების ველს. გადმოდიან რწმენებსა და თავიანთ პიროვნულ მორალურ კოდექსში, რომლის სხვისთვის თავს მოხვევის არანაირი უფლება არ აქვთ, მით უფრო, რომ ეს სხვა არის მათი კლიენტი ან პაციენტი. 

თუ ადამიანი მოწყვლადია, შესაძლოა, ასეთმა გამოცდილებამ დეპრესია და/ან შფოთვა განუვითაროს. შესაძლოა, მოახდინოს რეტრავმირება და ამოუტივტივოს ყველა ის ცუდი ნათქვამი, რომელიც მას ცხოვრების განმავლობაში მოუსმენია”, — ამბობს ფსიქოლოგი. 

ლიკა ბარაბაძის შეფასებით, ფსიქოლოგებს და ფსიქიატრებს მოწყვლად ადამიანებთან მეტი სიფრთხილე და სირბილე მართებთ, რათა პაციენტებს მათი არაეთიკური შეფასებებით უარყოფითი განცდები არ გაუღრმავდეთ. 

ლიკა ამბობს, რომ მენტალური ჯანმრთელობის სპეციალისტებს ადამიანები ენდობიან. ხოლო როცა საპასუხოდ დარცხვენას, შერცხვენას, ბრაზს, დანაშაულის განცდას იღებენ, ამან შესაძლოა მათ წამების დარი ტკივილი მიაყენოს.