ამ სტატიაში ვისაუბრებ ყველაფერზე, რაც, როგორც პოტერჰედს, ჟურნალისტს, ქალს და, ამავდროულად, მილენიალს მაწუხებს. ბოდიში GEN Z-ს სტერეოტიპის გამყარებისთვის, რომ ამ თაობამ ჯერ კიდევ ვერ მოვახერხეთ ჰარი პოტერზე საბრის შეწყვეტა. თუმცა, სწორედ ამ ფაქტორებმა განაპირობა ის, რომ ჯოან როულინგის საკულტო ნაწარმოების შინაარსისა და მისი ტრანსფობიური იდეოლოგიის სტატიაში განხილვა გადავწყვიტე.
ჩემს მოსაზრებებს თავს არ მოგახვევთ, მაგრამ ვეცდები ავხსნა, რატომ მაინტერესებს და დღემდე რატომ მგონია მნიშვნელოვანი იმ წიგნებზე საუბარი, რომლის პირველი ნაწილი 1997 წელს გამოვიდა. ამასთან, ლიტერატურათმცოდნე თემუკა ზოიძე, ჟურნალისტი ელენე ხაჭაპურიძე და კინოჟურნალისტი ბექა მაისურაძე ჩემთან ერთად ისაუბრებენ, რა როლი ითამაშა მათ მიერ თანასწორობის აღქმაზე როულინგის შემოქმედებამ და რას ფიქრობენ ახლა, როცა იგივე ავტორი თანასწორობის მტრად მოგვევლინა.
აქვე გეტყვით, რომ ამ სტატიის იდეა მაშინ გამიჩნდა, როცა სამ ქართველ კოლეგასთან ერთად, სამუშაო ვიზიტით საზღვარგარეთ ყოფნისას, დილის ოთხ საათამდე მომიწია კამათი იმაზე, რა მაგალითს აძლევს გოგოებს ჰერმიონ გრეინჯერის პერსონაჟი — დადებითს თუ უარყოფითს. მე, როგორც პოტერჰედი, რომელსაც წიგნები არაერთხელ აქვს წაკითხული, ფილმების ნახვის რაოდენობის დასახელება კი არც ისე სახარბიელოდ წარმოაჩენს და ასევე მე, როგორც გოგო, რომლის ცხოვრებაზე, წინააღმდეგობების დაძლევასა და წარმატებების მიღწევაზე ჰერმიონის პერსონაჟმა გადამწყვეტი როლი ითამაშა, არ ვაპირებდი მეღიარებინა, რომ ის ფემინიზმის სწორი მაგალითი არ არის. ჩემი კოლეგები, მათ შორის, ელენეც, თავის მხრივ ცდილობდნენ აეხსნათ, რომ არსებობს პერსონაჟის აღქმის მეორე მხარეც, რომელიც პატარა გოგოებს უსამართლოდ მაღალ სტანდარტებს უწესებს და უბიძგებს იყვნენ იდეალურები, უშეცდომოები.
ამ განხილვიდან მალევე მსოფლიო მედიაში ისევ აქტუალური გახდა ავტორის ტრანსფობიური კომენტარები და განცხადებები, რამაც ტრანსგენდერი ადამიანების წინააღმდეგ ბრძოლის სახე მიიღო. ყველაფერმა ერთად კი მიბიძგა, ამ საკითხისთვის ყველა კუთხით შემეხედა იმ ადამიანებთან ერთად, რომლებმაც წიგნები არაერთხელ წაიკითხეს და ერთმანეთისგან განსხვავებული მოსაზრებები აქვთ.
დავიწყოთ იმით, რა გვასწავლა ჰარი პოტერმა
მე, ელენე, ბექა და თემუკა შევთანხმდით იმაზე, რომ მილენიალების ბავშვობისა და თინეიჯერობისას, როცა საგანმანათლებლო სისტემა ყურადღებას არ აქცევდა თანასწორობის პრინციპებს, განსხვავებულის პატივისცემისა და ინკლუზიურობის მნიშვნელობას, მაშინდელ კონსერვატიულ და პატრიარქალურ გარემოში საბავშვო წიგნმა სწორი ღირებულებების აღქმაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა.
“წიგნის გახსნისთანავე მივხვდი, რომ რაღაც განსაკუთრებულში ვერთვებოდი: ეს არ იყო მხოლოდ ფანტაზიის სივრცე — ეს იყო წესრიგიანი, მორალზე დაფუძნებული ალტერნატიული სამყარო, სადაც არსებობდა წესები, მათ შორის, ემპათიის, თანაგრძნობის და გამბედაობის წესებიც. იმ ასაკში, როცა ადამიანი იწყებს სამყაროს აღქმას საკუთარის მიღმა, ჩემთვის ეს იყო თავშესაფარი, რომელიც გასწავლიდა არა გაქცევას, არამედ მოქმედებას.
ჰარი პოტერი არ იყო ზღაპარი თავგადასავლებზე. ეს იყო ისტორია იმის შესახებ, როგორ შეიძლება ჩაგრული ბავშვი გაიზარდოს და ღირსეულად ებრძოლოს არა მხოლოდ ურჩხულებს, არამედ მორალურ სირთულეებსაც. ეს იყო წიგნი, რომელმაც მილიარდობით ადამიანს აჩვენა, რომ შესაძლებელია იყო “სხვანაირი” და მაინც მნიშვნელოვანი”, — ასე აფასებს თავის გამოცდილებას ბექა მაისურაძე.
ელენე ხაჭაპურიძემ ამ ისტორიის კითხვა სწორედ იმ ასაკში დაიწყო, როცა ჰოგვორტსის მოსწავლეებისთვის ჯადოსნური სამყაროს კარი გაიღო. 11 წლის იყო, როცა პირველი წიგნი ითარგმნა და 21 წლის იყო, როცა ეკრანიზაციის ბოლო ნაწილი გამოვიდა. ამბობს, რომ 10 წელი ამ საგის ნაწილი იყო.
“როცა დავიწყე კითხვა, კარგა ხანს უფრო სათავგადასავლო წიგნი იყო, რომელშიც მომხიბლავი იყო მეგობრობა პერსონაჟებს შორის. მეც ისეთი გოგო ვიყავი, რომელიც ბიჭებთან მეგობრობდა და ეს განსაკუთრებულად მომწონდა. ყოველ ახალ თავთან ერთად, იზრდებოდა წიგნის სერიოზულობა ღირებულებით კომპონენტში — სადისკუსიო, დაფიქრების თვალსაზრისით რომ ებიძგებინა მკითხველისთვის, ბავშვისთვის, მით უმეტეს, როცა სკოლა ამას ვერ გაძლევს. ბევრ სხვადასხვა შრეს აღვიქვამდი, გენდერულს, უფლებრივს, მაგრამ ამის ვერბალიზება და კრიტიკა მაშინ ნამდვილად არ მქონია”, — ამბობს ის.
“კრიტიკულად ამ პერსონაჟებს, განსაკუთრებით ჰერმიონს, უფრო მერე შევხედე. იქამდე, ვიდრე ჯოან როულინგმა “თავი წაიქცია” და განცხადებები გააკეთა, რომლის გამოც ძალიან დიდი კრიტიკა დაიმსახურა. უბრალოდ, რიგ საკითხებთან დაკავშირებით მისმა პოზიციამ ჩემთვის უფრო გასაგები გახადა, რა კრიტიკაც მქონდა. გასაგები გახდა, რატომ შეიძლება ავტორს, რომელიც ასე ფიქრობს, ჰქონდეს ასეთი ხედვები წიგნში. აქვე მინდა ვთქვა, რომ ძალიან მიყვარს ჰარი პოტერი დღემდე, მნიშვნელოვანი წიგნია და ამ კრიტიკის მიუხედავად, რაც დღეს მაქვს, მგონია, რომ მნიშვნელოვანი საქმე გააკეთა ჩემი თაობისთვის. შეიძლება, ბევრი მომავალი თაობისთვისაც”, — განმარტავს ელენე.
თემუკა 12 წლის იყო, როცა ჰარი პოტერი აღმოაჩინა. დედას წიგნის ყიდვა სთხოვა და ამბობს, რომ ამის შემდეგ დაემართა ის, “რაც დაემართა ჰარი პოტერის ყველა მკითხველს”. ყოველ თეთრს აგროვებდა და ასე იყიდა შვიდივე წიგნი, რომელიც რამდენჯერმე გადაიკითხა. ეკრანიზაციის მოყვარული არ არის — ხაზს უსვამს, რომ ყოველ შობას არ უყურებს და ნაწილობრივ მილენიალებზე ხუმრობასაც იზიარებს, რომ დროა, პოტერჰედები გაიზარდონ. მაგრამ ეს წიგნი მაინც რჩება ისტორიად, რომელმაც კითხვა შეაყვარა და სასკოლო კლასგარეშე წიგნების ფონზე აგრძნობინა, რომ ლიტერატურის კითხვით სიამოვნების მიღება შეიძლება.
“მე გავიზარდე მაღალმთიან აჭარაში, ხულოში და როგორც ზოგადად საქართველოში ყველგან, მეც ძირითადად კონსერვატიულ გარემოში ვცხოვრობდი, ბევრი რაღაცის მიმღებლობას ჩემს რეალურ სამყაროში ვერ ვსწავლობდი. ეს დანაკლისი თავის დროზე შემივსო ჰარი პოტერმა და მასწავლა, რამდენად მნიშვნელოვანია ცხოვრებაში ერთგულება, ჩაგრულის დაცვა, თანასწორობა, გამხნევება, მეგობრობა, გამბედაობა. შესაბამისად, მგონია, რომ, ზოგადად, ჰარი პოტერის 7 ნაწილი, როგორც ტექსტი, მოზარდებს თანასწორობასა და განსხვავებულის პატივისცემას ასწავლის”, — ამბობს ის.
ჩემი ისტორიაც მსგავსია. პირველი წიგნი მაღაზიაში წავიკითხე, სადაც ჩვენი ნათესავი მუშაობდა. სამწუხაროდ, მაშინ ყიდვის საშუალება არ ჰქონდა და მაღაზიაში ყოველი მისვლისას ჩუმად ვკითხულობდი რამდენიმე ფურცელს, შემდეგ — რამდენიმე თავს. ასე დავასრულე 3 წიგნი. 2007 წლიდან კი ოჯახმა ჩემთვის კოლექციის შეგროვება დაიწყო და, აგერ უკვე 18 წელია, ამ წიგნებს ისევ ვინახავ. მაშინ ჩემთვის მხოლოდ ჯადოსნური ჯოხი, დრაკონები და ქვიდიჩი არ იყო მომხიბლავი — მომწონდა, რომ ვკითხულობდი ჭკვიან გოგოზე, რომელიც მეგობრებთან ერთად მუდმივად თავგადასავლებში ეხვეოდა და მიუხედავად იმისა, რომ სიბეჯითე წესების დაცვისკენ უბიძგებდა, თავისი იდეალების დასაცავად მათ დარღვევას არ ერიდებოდა. ეს გოგო ჩემთვის იმედად და მაგალითად იქცა მაშინ, როცა სკოლა და საზოგადოება მთხოვდა ან ბეჯითი ვყოფილიყავი, ან მეამბოხე — ვხედავდი, რომ შესაძლებელია, ორივე იყო.
წიგნი მაფიქრებდა კლასობრივი დაპირისპირების, ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების საკითხებზეც. მართალია, “წმინდასისხლიანი ჯადოქრებისა” და “მაგლების” დაპირისპირება რეალურ სამყაროში არ არსებობდა, მაგრამ ამ მაგალითების განზოგადება მეხმარებოდა გამეაზრებინა, რომ რეალურ სამყაროშიც ჩაგრავენ ადამიანებს, რომლებიც გაბატონებულ წესრიგს არ ერგებიან. მაფიქრებდა იმაზე, რომ დაჩაგრულის დასაცავად ბრძოლისთვის არ არის საჭირო დიდი იყო — ამაზე მაშინაც შეიძლება იფიქრო, როცა ჰოგვორტსის პირველ ან მეორე კურსზე ხარ, ან რეალურ სამყაროში ხარ თინეიჯერი.
ინტერვიუების მსვლელობისას ოთხივე შევთანხმდით იმაზე, რომ წიგნი თავისი დროისთვის ნამდვილად პროგრესული იყო. მაგრამ სწორედ ამ პროცესში წარმოიშვა აზრთა სხვადასხვაობაც — პროგრესული იყო მაშინ, ახლანდელი გადმოსახედიდან კი ხარვეზებიც ბევრი ჩანს, განსაკუთრებით, როცა ავტორი თანასწორობის პრინციპებს შენ თვალწინ ანადგურებს.
“ჰარი პოტერი უდავოდ პროგრესული ტექსტი იყო. არა მხოლოდ იმიტომ, რომ პირველად ასე მასშტაბურად გაამართლა საბავშვო ლიტერატურაში ძლიერ პოლიტიკურ თემებზე საუბარი, არამედ იმიტომ, რომ შეძლო ბავშვებისთვის ეჩვენებინა ინსტიტუციური ძალაუფლების პრობლემები, დეზინფორმაციის როლი, დისკრიმინაციის რეალური საფრთხე. არ იყო გავრცელებული პრაქტიკა ბავშვებისთვის გვეთქვა, რომ პრესა შეიძლება იყოს მტრული, რომ სამინისტრო შეიძლება ტყუოდეს, რომ სკოლა შეიძლება არ იყოს საკმარისად დაცული. როულინგმა ეს ყველაფერი თქვა. თქვა ისეთ დროს, როცა ეს ყველაფერი ხშირად უფრო დიდებსაც კი არ ესმოდათ.
ამ მხრივ, მისი ტექსტი დროზე წინ იყო. თუმცა დრო გავიდა და პარადოქსი გაჩნდა: ტექსტს, რომელიც წლების განმავლობაში გვასწავლიდა, როგორ შეგვეძულებინა დისკრიმინაცია და ავტორიტეტების ბრმა მორჩილება, უცებ თავად ავტორის სიტყვებმა და პოზიციებმა კონტექსტი შეუცვალა. მიუხედავად ამისა, ჰარი პოტერი მაინც რჩება ერთგვარ კარიბჭედ, რომელიც ბავშვებს სოციალური სამართლიანობის იდეისკენ უხსნის გზას”, — ამბობს ბექა.
ელენეს თქმით, ზრდასთან ერთად აღმოაჩინა, რომ მისი პერსპექტივები კონფლიქტშია წიგნში აღწერილ ნარატივებთან, განსაკუთრებით, როულინგის მცდელობასთან, შეექმნა იდეალური ქალი პერსონაჟი. მიიჩნევს, რომ საბოლოო ჯამში, მან ქალი პერსონაჟისგან გამონაკლისი შექმნა, რომელიც პატრიარქალური კულტურისთვის უფრო მარტივი მისაღებია.
“თუ დააკვირდებით, წიგნში ჰერმიონი შეცდომას არ უშვებს, არც სისუსტეს ავლენს. სულ არის ბეჯითი, მართალი, კარგი მეგობარი, კარგი შეყვარებული, კარგი მოსწავლე — არსად, არცერთ ეტაპზე რაიმე შეცდომას არ უშვებს და არასწორად არ იქცევა. შეუძლებელია, ადამიანმა ისე იცხოვრო, მით უმეტეს, მაგ პერიოდში, თინეიჯერობისას, რომ შეცდომა არ დაუშვა. ჰარის და რონს აქვთ კონფლიქტები, არ ელაპარაკებიან, შურთ. ეს ბოროტება კი არ არის, ადამიანად ყოფნის ნაწილია, რომ შეიძლება მეგობრისაც შეგშურდეს, არასწორად მოიქცე, დაუდევრობით დააშავო. ჰერმიონი კი არის პერსონაჟი, რომელსაც ასეთი ნაკლი არ აქვს. მგონია, რომ ეს ავტორის შეცდომაა, მას იმდენად ჰქონდა იდეაფიქსი, იდეალური ქალი პერსონაჟი შექმნა. ეჭვი არ მეპარება როულინგის განზრახვაში, რომ სურდა კარგი მაგალითი მიეცა გოგოებისთვის”, — ამბობს ელენე
“პატრიარქალურ კულტურაში, იდეალური ქალი თუ იქნები, ყველას ეყვარები. უშეცდომო თუ იქნები და ყველაფერს იდეალურად გააკეთებ, ეს გარემოც შენ მიმართ გულუხვი იქნება, არ დაგჩაგრავს. თან, პატრიარქალურ კულტურას ახასიათებს, რომ მოსწონს იშვიათი გამონაკლისები და ტოვებს ამისთვის ადგილს. მერე სხვა, მილიონობით ქალს რომ უთხრას — პრობლემა შენშია, საკმარისად არ მოინდომე, თორემ აგერ ადამიანი წარმატებულიც არის, დაფასებულიც არის.
საბოლოო ჯამში, ასე გამოუვიდა, რომ ასეთ გამონაკლისად შექმნა ჰერმიონი, რომელიც ისეთი კარგია, შეუძლებელია მასზე აუგი თქვა, ვერ დააფასო ან ვერ დაინახო. ჩემი აზრით, პრობლემა ზუსტად ის არის, რომ ქალებს შეცდომებს არ პატიობს კულტურა ისე, როგორც კაცებს. რეალურად, შეცდომაზე უფლება გვაქვს მოსაპოვებელი. ამდენ გოგოს ეუბნები, შენ იდეალური თუ იქნები, კარგად თუ ისწავლი, დისციპლინას თუ დაიცავ, სწორი ღირებულებები და მკაცრი სტრუქტურა თუ გექნება, კარგად იქნები”, — ამბობს ელენე.
ეს ის ნაწილია, რაზეც მე და ელენე თავიდანვე ვერ შევთანხმდით, მაგრამ ქალებისთვის დაწესებულ უსამართლო სტანდარტებზე მის მოსაზრებას სრულად ვიზიარებ. ჰერმიონი, სხვა პერსონაჟებთან შედარებით, ნამდვილად უფრო მეტად იდეალურია, მაგრამ უშეცდომოს ვერ ვუწოდებდი. ჩემი შეფასებით, პერსონაჟის თინეიჯერული გარდატეხა, პიროვნული შიშები და სისუსტეები, ისევე, როგორც სითამამე და სიძლიერე, კონტრასტულია. შეცდომებსაც უშვებს, როგორც რიგითი ადამიანი, მაგრამ არა იმდენს, რომ მისი სიკარგე გადაიფაროს.
ამიტომ ჰერმიონი მაშინაც მომწონდა, როცა მრავალწვნიანი სასმელი ხუთოსანასავით ვერ მოამზადა და კატის ბეწვით დაიფარა; მაშინაც, როცა რონზე შეყვარებულმა კონფუნდუსი შეულოცა მის ოპონენტს და თამაში წააგებინა; როცა გრძნობები ვერ გამოხატა, იეჭვიანა და რონს მაგიური ჩიტები მიუქსია; როცა ტყუილითა და უსამართლობით გაბრაზებულმა მალფოის დაარტყა; როცა ელფებისთვის განმათავისუფლებელი ბრძოლა დაიწყო და ამ პროცესში შეცდომები დაუშვა. შეიძლება ამ პატარა მოვლენების გახსენება “გამოკიდების” მცდელობას ჰგავს, მაგრამ მე მეხმარება იმის დანახვაში, რომ ჰერმიონსაც ეშლებოდა, აშავებდა და ისიც ადამიანური იყო, როგორც ყველა სხვა.
ელენე ფიქრობს, რომ ჰერმიონის სახე ახალი თაობის გოგოებისთვის სამაგალითო ვეღარ იქნება, რადგან ისეთ რამეებს განასახიერებს, რასაც ებრძვიან. ამაში ვერ ვეთანხმები, რადგან ჯერ კიდევ ვხედავ გოგოებს, რომლებსაც დღესასწაულებზე მანტიის ჩაცმისას ჰერმიონად ან ჯინიდ ყოფნა უნდათ. ამავდროულად მგონია, რომ ახალი ბევრად უფრო მრავალმხრივი პერსონაჟები ნამდვილად საჭიროა, ჰერმიონის სახით და შემართებით უკვე გაიზარდა თაობა და ახლა მათი ვალია, პატარა გოგოებისთვის უკეთესი მაგალითები შექმნან.
“მაშინ რა ნარატივები არსებობდა? რომ ბიჭი უფრო ჭკვიანია გოგოზე, უფრო ლიდერია. როულინგმა ეს ყველაფერი მოკრიფა ტოქსიკურად და ამ გოგოს მისცა. შედეგად, ორივე ბიჭ პერსონაჟზე ჭკვიანია, ლიდერიც არის კრიტიკულ გადაწყვეტილებებში. ჰარიც არის ლიდერი, მაგრამ ის უფრო სიმამაცის და თავგანწირვის კონტექსტში იღებს გადაწყვეტილებებს, ხოლო ჰერმიონს უფრო სტრატეგიულად შეუძლია, კრიტიკულ მომენტებში გადამწყვეტი როლი ითამაშოს. ეს ყველაფერი აიღო და თითქოს დაამტკიცა, რომ რასაც ბიჭებისთვის იმეტებს კულტურა, ეს ყველაფერი ქალსაც შეუძლია.
რა თქმა უნდა, ამან კარგი როლიც ითამაშა ჩვენი თაობის გოგოებისთვის, ამას ვერ უარვყოფთ. მაგრამ ახალი თაობა როცა წამოვიდა, ნარატივები შეიცვალა. ახლა თინეიჯერულ, ფემინისტურ დისკურსში სხვა ტიპის ნარატივები მიიწევს წინ — რომ ემოციურობა ქალებს კი არ უნდა წავართვათ, კაცებისთვისაც უნდა ნორმალიზდეს; რომ სისუსტის აღიარება არ არის პრობლემა. ახალი თაობის გოგოები ამ მოსაზრებებს ეჭიდებიან და ამ გოგოებს ჰერმიონი ვერანაირ ხმას ვერ მისცემს. პირიქით, ის ყველაფერია, რის წინააღმდეგობასაც ცდილობენ”, — ამატებს ის.
ბექა და თემუკა ამბობენ, რომ ფემინისტური თვალსაზრისით პოტერიადაში ბევრი ძლიერი პერსონაჟია, როგორც პროტაგონისტი, ასევე ანტაგონისტი. ბექა ფიქრობს, რომ ჰერმიონი თავისი “ზედმეტობებით” ფემინისტური რევოლუციის სიმბოლო გახდა და ბევრი რამ გვასწავლა. თემუკა კი ხაზს უსვამს, რომ, ზოგადად, ლიტერატურა არ არის განებივრებული ქალი პერსონაჟებით და პოტერიადაში არათუ მთავარი, მეორეხარისხოვანი ქალი პერსონაჟებიც კი მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ.
“არიან გოგოები, რომლებსაც ძალაუფლება აქვთ არა მხოლოდ თავიანთი მაგიით, არამედ მორალურადაც. ბიჭები, რომლებიც დაცლილები არიან ე.წ. ტოქსიკური მამაკაცურობის ნიმუშისგან და ა.შ. ჰერმიონ გრეინჯერი ამ მხრივ ჩემთვის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი პერსონაჟი იყო. ის არ მოსწონდა ყველას, ზოგისთვის ზედმეტად ჭკვიანი იყო, ზოგისთვის ზედმეტად თავდაჯერებული, ზედმეტად წესებზე ორიენტირებული და ა.შ. მაგრამ სწორედ ამ “ზედმეტობებით” გახდა ის ფემინისტური რევოლუციის სიმბოლო — გოგო, რომელიც არ ელოდა, რომ ვიღაც გადაარჩენდა, რომელიც თვითონ წყვეტდა, რა იყო სწორი; რომელიც ბრძოლაში მიდიოდა პრინციპების და არა გრძნობების გამო. ჰერმიონი გვასწავლიდა, რომ შესაძლებელია, იყო შეუდარებლად ჭკვიანი, დამაჯერებლად პრინციპული და, ამავე დროს, სიყვარულით სავსე”, — ამბობს ბექა.
ნაწილობრივ ვთანხმდებით იმაზეც, რომ მიუხედავად ბევრი ქალი პერსონაჟისა, მათი საკმარისად წარმოჩენა არ ხდება. მაგალითად, მინერვა მაკგონაგელი, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ჯადოქარი და გამოცდილი მასწავლებელია, მუდმივად ჩრდილშია. ჩემია აზრით, უსამართლობაა ისიც, რომ ერთ-ერთი მთავარი ბოროტი პერსონაჟის, ბელატრისა ლესტრეინჯის ფანატიკური დამოკიდებულება ვოლდემორის ფაშისტური ბრძოლის მიმართ, საბოლოოდ ავტორმა არამხოლოდ იდეას, არამედ ლიდერი კაცისადმი გრძნობებს დაუკავშირა. ეს პოტერიადას დასრულების შემდეგ დაწერილ სპექტაკლში, “ჰარი პოტერი და დაწყევლილი ბავშვი” გამოჩნდა.
ამ ისტორიას ისე ვერ ჩავუვლით, რომ არ ვახსენო პოტერიადას განსაკუთრებული ქალი პერსონაჟი, ლუნა ლავგუდი, რომელიც, ჩემი აზრით, ბევრ ბავშვს აძლიერებდა. ლუნას არ ეშინოდა, ყოფილიყო სხვებისგან განსხვავებული და არ თმობდა გამოხატვის ფორმებს მხოლოდ იმის გამო, რომ თანატოლები ისეთს არ იღებდნენ, როგორიც იყო. ის უსამართლო დამოკიდებულების, ბულინგის მსხვერპლი იყო და, შედეგად, თანატოლებისგან გაირიყა, მაგრამ საკუთარი იდენტობა არ დათმო. საბოლოოდ, მოახერხა და ადამიანებს დაანახა სამყარო ისე, როგორც თვითონ ხედავდა, სწორი მეგობრები შეიძინა და გადამწყვეტი როლიც ითამაშა ბოროტების წინააღმდეგ ბრძოლაში.
არც მოლი უიზლის დავიწყება შემიძლია, რომლის პერსონაჟიც მრავალმხრივ არ გაშლილა, მაგრამ იყო ძლიერი დედა არამხოლოდ თავისი შვილებისთვის, არამედ ჰარისთვის, მონაწილეობდა ბნელი ძალების წინააღმდეგ შეთქმულებაში და, საბოლოოდ, ერთ-ერთი ყველაზე ბოროტი ჯადოქარი დაამარცხა. ისევე, როგორც ჯინი, რომელიც ფილმებში ნაკლებად ჩანს, მაგრამ, უამრავი ძმის გარემოცვაში გაზრდილი პატარა გოგო, წიგნში დროთა განმავლობაში ძლევამოსილი ჯადოქარი ხდება.
რატომ ვაკრიტიკებთ როულინგს
როგორც უკვე წაიკითხეთ, ყველა ვთანხმდებით იმაზე, რომ თანასწორობისთვის ბრძოლაში ავტორმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა, თან ეს მხოლოდ წიგნებით არ შემოფარგლულა. წლების წინ როულინგმა ღიად ისაუბრა იმაზე, რომ ოჯახში ძალადობისა და სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი იყო და საჯაროდ დაუჭირა მხარი ქალებს, რომლებიც ამ თემაზე საუბრობდნენ. ჰქონდა საქველმოქმედო ფონდი ქალებისა და ბავშვებისთვის და არაერთ პროექტში იყო ჩართული.
მისი კონტროვერსული შეხედულებები და საჯარო ბრძოლა ტრანს ადამიანების წინააღმდეგ მაშინ დაიწყო, როცა ტვიტერზე მხარდაჭერა გამოუცხადა მაია ფორსტეიტერის, რომელიც სამსახურიდან ტრანსფობიური შეფასებების გამო გაათავისუფლეს. შემდეგ მან დაიწუნა სტატიაში გამოყენებული ტერმინი “ადამიანები, რომელთაც მენსტრუაცია აქვთ”. ამას მოჰყვა კრიტიკა, კრიტიკას — პასუხი, რამაც უფრო მეტად დაძაბა სიტუაცია და როულინგის წინააღმდეგ ფართომასშტაბიანი კამპანია დაიწყო. იყო სიცოცხლის მოსპობის მუქარებიც, წიგნების დაწვა და “ქვიდიჩის მსოფლიო ასოციაციების” სახელის შეცვლა.
მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ქალი მწერალი პოზიციებს არ თმობდა და ამბობდა, რომ მისნაირი ქალები, ვინც ემპათიურები არიან ტრანსგენდერი ადამიანების მიმართ, რადგან “ქალების მსგავსად, ისინიც პატრიარქალური ძალადობის მსხვერპლები არიან”, არ უნდა დაადანაშაულო ტრანსფობიაში იმის გამო, რომ “სქესის რეალურობის სჯერათ”. მოგვიანებით დაწერა ბლოგი, სადაც ცდილობდა განემარტა, რას ფიქრობდა სქესსა და გენდერზე. ამბობდა, რომ მხარს არ უჭერს ტრანსფობიას, მეტიც — ცდილობდა ხალხი დაერწმუნებინა, თითქოს მხარს უჭერს ტრანსგენდერ ადამიანებს და სურს, ისინი დაცულები იყვნენ.
ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ორგანიზაციის დირექტორმა ეს პოსტი ტრანსფობიურად შეაფასა და დაწერა, რომ როულინგს, “როგორც მსოფლიოში ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ ქალს და მას, ვისი მოღვაწეობაც უამრავ ლგბტქ ახალგაზრდას შთააგონებს, წარმოიდგინონ მიმღებლობისა და ინკლუზიურობის სამყარო, დამატებითი პასუხისმგებლობა ეკისრება იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მისი სიტყვები ზიანის მომტანი არ იყოს”.
როულინგის განცხადებები დაგმეს მსახიობებმა, რომლებიც მისივე ისტორიის ეკრანიზაციაში მონაწილეობდნენ. მაგალითად, ჰარი პოტერის როლის შემსრულებელი, დანიელ რედკლიფი წერდა, რომ ტრანსგენდერი ქალები ქალები არიან და ნებისმიერი საწინააღმდეგო განცხადება ტრანსგენდერი ადამიანების იდენტობისა და ღირსების შელახვის მცდელობაა.
“ტრანსგენდერი ადამიანები სწორედ ისინი არიან, რასაც ამბობენ. ისინი იმსახურებენ, მათი იდენტობის შესახებ მუდმივად კითხვების დასმისა და იმის თქმის გარეშე იცხოვრონ, რომ ის არ არიან, ვინც თავი ჰგონიათ”, — განაცხადა ემა უოტსონმა.
ფემინისტი ავტორები, ქვიარ თეორეტიკოსები წერდნენ, რომ როულინგის განცხადებები არ იყო ქალების დაცვა, არამედ “ძალაუფლების შენარჩუნება მათთვის, ვინც უკვე პრივილეგირებულ პოზიციაშია”. გაჩნდა კითხვები მის ფემინისტურ შეხედულებებთან დაკავშირებითაც.
კრიტიკას როულინგი უფრო მეტი სიჯიუტით და საჯარო ტრანსფობიით პასუხობდა. არ აღიარებდა, რომ მისი გამოთქმები ტრანსგენდერ ადამიანებს აზიანებდა. საქმე იქამდე მივიდა, რომ მის მიერ დაფინანსებულმა ორგანიზაციამ სასამართლოში სარჩელი შეიტანა, რითაც ერთმნიშვნელოვნად დააზიანა ტრანს ადამიანების უფლებრივი მდგომარეობა.
დიდი ბრიტანეთის უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებით, 2010 წლის თანასწორობის აქტში “სქესი” განისაზღვრა, როგორც ბიოლოგიური, დაბადებისას მინიჭებული სქესის აღმნიშვნელი. ეს ნიშნავს, რომ გენდერის აღიარების სერტიფიკატითაც კი, ტრანს ადამიანები კანონის დონეზე საკუთარი გენდერის შესაბამისად არ არიან მიჩნეულნი. როულინგმა ეს გადაწყვეტილება ტვიტერზე მასკულინური სტილის ფოტოთი, სიგარითა და ვისკით ხელში აღნიშნა.
როულინგის ტრანსფობიაზე საუბრისას, რესპონდენტებს განსხვავებული მოსაზრებები არ ჰქონიათ. ყველა ვთანხმდებით იმაზე, რომ ის ცალსახად ეწინააღმდეგება ინკლუზიური ფემინიზმის პრინციპებს და აზიანებს საკუთარ მემკვიდრეობას.
“ტრანს ადამიანების მიმართ როულინგის პოსტები, კომენტარები და საჯარო პოზიციები არ იყო უბრალოდ “საკუთარი აზრის გამოხატვა”. ეს იყო და არის ძალაუფლების მქონე ადამიანის მიერ სტრუქტურული ძალადობის გაძლიერება. როცა საუბარია იმაზე, რომ ქალი მხოლოდ ბიოლოგიური ნიშნებით განისაზღვრება, ეს გამორიცხავს მთელ ჯგუფს, რომელიც ისედაც მუდმივი საფრთხის ქვეშ იმყოფება. ასეთ დროს, რიგითი “აზრი” ხდება პოლიტიკის ფორმირების საშუალება”, — ამბობს ბექა.
მისი განმარტებით, ინკლუზიური ფემინიზმის მთავარი საყრდენია იდეა, რომ ქალად ყოფნა არ განისაზღვრება მხოლოდ ბიოლოგიით და რომ ტრანსგენდერი ქალები არიან ქალები — სრულფასოვნად. მისივე თქმით, ამით როულინგი ეწინააღმდეგება იმ პრინციპებს, რომლებიც თავისივე წიგნებში ასწავლა.
თემუკა ამბობს, რომ მისთვის როულინგის პიროვნება სრულიად გაუფასურდა, რადგან ის ქალების უფლებების დაცვით ებრძვის ტრანსგენდერ ადამიანებს, რაც თავის თავშივე ანტიფემინისტურია.
“თუ ხარ ფემინისტი, პირველ რიგში, აღიარებ არა ბიოლოგიით განსაზღვრულ უპირატესობებს თუ სისუსტეებს, არამედ იმას, რომ არსებობს გენდერი, სოციალური კონსტრუქტი, რომელიც ამ ჩვენს როლებს სოციალურ ცხოვრებაში ზღუდავს, ან კაცების შემთხვევაში, ხშირად პრივილეგიებს აჩენს. თუ ვთანხმდებით, რომ არსებობს გენდერი, რომელიც ხელოვნური და პერფორმატიულია, შესაბამისად, არ უნდა იყოს უცნაური იმის წარმოდგენა, რომ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც ამ გენდერულ როლებს განსხვავებულად გამოხატავენ ან სრულიად ახალ ფორმებს ეძებენ.
თუ ეჭქვეშ აყენებ ტრანსგენდერი ადამიანების უფლებას, ჰქონდეთ ისეთივე შესაძლებლობები, როგორც სხვა ნებისმიერი გენდერის მქონე ადამიანს, მაშინ ვერანაირ თანასწორობაზე ვერ გექნება პრეტენზია”, — ამბობს თემუკა.
აქვე ამატებს, რომ წაკითხული აქვს მისი დეტექტიური რომანებიც და იქ უფრო მეტად გამოჩნდა ავტორის რეალური დამოკიდებულება ფემინიზმთან და თანასწორობასთან.
“მართალია, ჰარი პოტერში არ ჩანს ეს ყველაფერი, მაგრამ როულინგს აქვს კიდევ ცალკე დეტექტივების სერია “კორმორან სთრაიკი”. ორი ნაწილი მაქვს ქართულად წაკითხული და, ჩემი აზრით, სწორედ იქ ჩანს კარგად მისი რეალური წარმოდგენები გენდერზე, მასკულინობასა და ფემინურობაზე. ჩემი პირადი, როგორც მკითხველისა და ლიტერატურათმცოდნის თუ სოციოლოგის დაკვირვებაა, რომ ჯოან როულინგს თავისი ქალურობის კომპლექსი აქვს და, ზოგადად, ფემინურობა მაინცდამაინც გულზე ისე არ ეხატება, როგორც მასკულინობა. თავის დროზე ინიციალები შეუმოკლეს, რათა მკითხველს კაცი ჰგონებოდა და სერიოზულ ავტორად აღექვათ, “კორმორან სთრაიქის” სერია კი უკვე აღიარებულმა ქალმა ავტორმა თავისი სურვილით გამოაქვეყნა კაცის ფსევდონიმით”, — ამბობს თემუკა და განმარტავს, რომ მას ქალი პერსონაჟები ნეგატიურად ჰყავს წარმოჩენილი, კაცები კი — პირიქით: “განსაკუთრებით კომიკურად და ისტერიულად ჰყავს წარმოჩენილი ტრანსგენდერი პერსონაჟი. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ტრანსგენდერი პერსონაჟი არ შეიძლება იყოს ცუდი, მაგრამ თავად როგორც ხატავს, იქ ჩანს მისი პიროვნული დამოკიდებულება და განწყობა და არა ის, რომ ამ წიგნისთვის, ლიტერატურული სიუჟეტისთვის იყო ავთენტური”.
ელენეს თქმით, როულინგი იმ თაობის ფემინისტია, როცა ქალებს უწევდათ მტკიცება, რომ კაცებივით ჭკვიანები არიან: “ამ კულტურის, ჩაბეჭდილი კოდების შვილია და, როგორც ფემინისტური პერსპექტივით ჰგონია, რომ ქალი უნდა იყოს უშეცდომო, ყველაზე მაგარი და ჭკვიანი, რაღაცა ასეთივე დამოკიდებულება აქვს ტრანსგენდერ ადამიანებთან. თავისივე აზრებში აიბლანდა”.
ამავდროულად, ელენესთვის პრობლემა მხოლოდ ის არ არის, რაც როულინგმა თქვა — არამედ ისიც, როგორი რეაგირება ჰქონდა შემდეგ, როცა შეცდომაზე მიუთითეს.
“გაჯიუტდა ამ შეცდომაში. არ დაამთავრა, სპირალში შევიდა, სიძულვილის ნთხევა დაიწყო. სწორედ ამით აზარალებს წიგნს და არა იმით, რაც პირველად თქვა. თითქოს, ისე გრძნობდა თავს, რომ ამხელა თაობა გაზარდა მსოფლიოს ნებისმიერ წერტილში და როგორ გაუბედეს ამ ბავშვებმა, რომ შეეტლიკინენ. ზუსტად ასეა. სრული უარყოფა, დაცინვა, აბუჩად აგდება და სიძულვილის ნთხევა დაიწყო ყველაზე ჩაგრული ჯგუფის მიმართ”.
კრიტიკული მოსაზრებების გაცვლის შემდეგ, ყველამ ვისაუბრეთ იმაზე, საბოლოოდ რა შედეგი ჰქონდა როულინგის განცხადებებს და ქცევებს მისი მემკვიდრეობისა და პოტერჰედებისთვის. ბექა ამბობს, რომ ეს წიგნები მისთვის ყოველთვის იყო ერთგვარი შინაგანი სახელმძღვანელო სამართლიანობისა და თანაგრძნობისკენ. ამიტომ, როცა ავტორი, რომელმაც ეს ყველაფერი ასწავლა, თავად ამ იდეებს ეწინააღმდეგება, გულდასაწყვეტია, მაგრამ არ ცვლის გრძნობას თავად ტექსტის მიმართ.
“პირიქით, მასში არსებული იდეები ახლა უფრო მნიშვნელოვანია. ახლა, როცა თავად ავტორი ამ იდეების წინააღმდეგ დგას, ჩვენი, მკითხველების ვალია, არ დავთმოთ ისინი”.
“როცა ადამიანი, რომელმაც ერთ დროს ბრძოლა დაიწყო ჩაგვრის წინააღმდეგ, თავად ხდება ჩაგვრის ნაწილი, ბუნებრივია, მის მემკვიდრეობას ბზარი უჩნდება. ეს არ ნიშნავს, რომ ყველაფერი უნდა წავშალოთ. ეს ნიშნავს, რომ მისივე მოტანილი ცნებები: თანასწორობა, თავისუფლება, სიმართლე მაინც უნდა გამოვიყენოთ მაშინ, როცა საჭირო ხდება, მიუხედავად იმისა, ავტორი რას და როგორ იტყვის”, – ამბობს ბექა.
თემუკა ცდილობს, ავტორი და მისი შემოქმედება გააცალკეოს, მაგრამ, ამის მიუხედავად, ამბობს, რომ აქამდე რომ არ ჰქონოდა წაკითხული როულინგის შემოქმედება, ახლა აღარ მოუნდებოდა. ამავდროულად, არ არის Cancel Culture-ის (გაუქმების კულტურის) მომხრე და არ ფიქრობს, რომ მიუღებელი მოსაზრებების გამო ავტორები უნდა ავკრძალოთ და წიგნები აღარ წავიკითხოთ.
ელენეს შეფასებით, ძალიან რთულია, გამიჯნო ავტორი და შემოქმედება, რადგან ავტორის ღირებულებები განსაზღვრავს მის ნაწარმოებს და შეიძლება სწორი იყოს გამიჯვნა, მაგრამ არ გამოდის. ამის მაგალითად კი იმ პოტერჰედების კომენტარები მოჰყავს, რომლებმაც ტრანსფობიურ პოსტზე ავტორს დაუწერეს, რომ მისი წიგნი შველა იყო, როცა გარიყულად გრძნობდნენ თავს.
მე, როგორც ადამიანი, რომელიც სულ ვეწინააღმდეგებოდი მოსაზრებებს, რომ “სპორტი და პოლიტიკა”, “ხელოვნება და პოლიტიკა” უნდა გაიმიჯნოს, ახლაც იმავეს მიდგომით ვისაუბრებ — როულინგის განცხადებები სწორედაც პოლიტიკურია და საბოლოოდ იქცა კიდეც პოლიტიკად, რომელმაც არაერთი ადამიანის ცხოვრება დააზიანა. მან ცნობადობა, გავლენები და ფინანსებიც, რომელიც თანასწორობის მაგალითად ქცეული წიგნების გაყიდვით მიიღო, თანასწრობის პრინციპების და ადამიანების უფლებების გასაუარესებლად გამოიყენა. არ მგონია, რომ შესაძლებელი იქნება ერთ დროს ფემინიზმის სახედ წარმოჩენილი, ახლა კი ტრანსფობად ქცეული ქალის ახალ შემოქმედებაში ისევ ვიპოვო სწორი ფასეულობები, ისევ გავიაზრო, რამდენად მნიშვნელოვანია სოლიდარობა და ჩაგვრის წინააღმდეგ ბრძოლა. თუმცა, იმ აზრზე ვრჩები, რომ ჰარი პოტერში ეს ყველაფერი იყო და მისი ფასეულობა ვერ დაიკარგება. სწორედ იმის გამო, რომ თინეიჯერობის ასაკში ამ წიგნებმა ბევრ რამეზე დაგვაფიქრა, ახლა უფრო თამამად შეგვიძლია მისი ავტორის კრიტიკა.