მედია აპრილის ბლოგის რუბრიკა ეთმობა სხვადასხვა ადამიანს და განსხვავებულ შეხედულებებს. ბლოგები არ არის სარედაქციო კატეგორია და მოიცავს ავტორების პერსონალურ მოსაზრებებს. მათ მიერ გამოთქმული პოზიცია შესაძლოა არ გამოხატავდეს მედია აპრილის პოზიციას
ავტორი: ნანა აბულაძე
ედრიენ რიჩის სახელი პირველად ერთ ფეისბუქპოსტში შემხვდა. პოსტი “ლესბოსური კონტინიუმის” ცნებას შეეხებოდა, რომელიც ედრიენ რიჩს თავის ერთ-ერთ სტატიაში გამოუყენებია. ეს იდეა კი ქალებს შორის მჭიდრო კავშირს გულისხმობდა, არამხოლოდ სექსუალურს ან რომანტიკულს, არამედ, ზოგადად — კავშირს. პოსტში ეს ცნება დეტალურად იყო ახსნილი და კიდევ ბევრი რამ ეწერა, მაგრამ მე ყურადღება არ მიმიქცევია. ჯერ ერთი, რიჩი თეორეტიკოსი მეგონა, თეორეტიკოსები კი მოსაწყენი ხალხია — აბა, გულზე ხელი დაიდეთ, რამდენი თქვენგანი კითხულობს თეორეტიკოსთა ნაშრომებს გატაცებით? ამ რაღაცა “კონტინიუმის” კონცეფციამაც დიდად ვერ მომხიბლა.
გავიდა დრო. ქალური ჰომოეროტიზმის შესახებ მასალის მოძიება დამჭირდა. სწორედ მაშინ გადავაწყდი სტატიას ქალურ ჰომოეროტიზმზე ამერიკულ პოეზიაში და ასე გავიგე, რომ თურმე ედრიენ რიჩი, უპირველესად, პოეტი ყოფილა. სტატიაში მისი ერთი ტექსტი იყო მოყვანილი, პოეტური ციკლიდან “21 სასიყვარულო ლექსი”. მოვიხიბლე და იმავე დღეს რიჩის ორი კრებული გამოვიწერე: “The Dream of a Common Language” და “Diving into the Wreck”. გამოვიწერე ალალ ბედზე — წარმოდგენა არ მქონდა, თუ მისი შემოქმედების მწვერვალებს ვეხებოდი. არც იმაზე მქონდა წარმოდგენა, წინ რა აღმოჩენა მელოდა — საყვარელი პოეტის!
ედრიენ რიჩის შემთხვევა ისაა, როცა შემოქმედება და ცხოვრება ერთმანეთს ავსებს. ამიტომ ამ სტატიაში ცოტას მისი ბიოგრაფიიდანაც მოგითხრობთ.
ედრიენ რიჩი ბილტმორში დაიბადა 1929 წელს. მამამისი, არნოლდ რიჩი, პათოლოგანატომი იყო, ჯონ ჰოპკინსის უნივერსიტეტის პროფესორი, დედა, ჰელენი კი — ყოფილი პიანისტი. არნოლდს გადაწყვეტილი ჰქონდა, ქალიშვილისგან გენიოსი გამოეყვანა, ამიტომ თავისუფალ დროს თავად ამეცადინებდა. ისე კი, ბავშვების სწავლება დედის საქმე იყო — ედრიენმა და მისმა დამ დაწყებითი განათლება შინ, ჰელენისგან მიიღეს.
სანიმუშო შვილობა ედრიენს მძიმე ტვირთად აწვა. მამისადმი ფარული კონფლიქტი კიდევ უფრო გაუღრმავდა, როცა გააცნობიერა, რომ დედამ მუსიკალურ კარიერას ოჯახის გამო დაანება თავი. ამიტომ იყო, რომ როცა რიჩი რედკლიფის კოლეჯში ჩაირიცხა, კემბრიჯს “სამოთხე” უწოდა. სწორედ ამ პერიოდში იწყებს იგი ინტენსიურად წერას — ყოველ დილას თითო ლექსს წერს. ამ პერიოდის ლექსებში იღებს პირველ პრესტიჟულ ლიტერატურულ ჯილდოსაც — იელის ჯილდოს ახალგაზრდა პოეტებისათვის.
როგორც ამბობენ, რიჩის ამ პერიოდის ლექსები ჯერ კიდევ განიცდის იეიტსის, ოდენის (რომელიც ამ კონკურსის ჟიურის წევრი იყო), ფროსტის გავლენას. სხვათა შორის, ამას თავად ვისტენ ჰიუ ოდენიც აღნიშნავს რიჩის ამ პირველი კრებულისათვის, “The Change of the World” დაწერილ წინასიტყვაობაში: “მისი ლექსების სამოსი მოწესრიგებული და მოკრძალებულია, ისინი ხმადაბლა ლაპარაკობენ, მაგრამ არ ბურტყუნებენ, პატივს სცემენ უფროსებს, მაგრამ არ ემონებიან და არ ცრუობენ”.
გარდა კაცი წინამორბედებისადმი ამგვარი პატივის მიგებისა, ამ კრებულს კიდევ ერთი რამ ახასიათებს — იქ რიჩი შეგნებულად თავს არიდებს მდედრობითი სქესის ნაცვალსახელის გამოყენებას. როგორც მოგვიანებით დაწერს, მაშინ კაცის გამოცდილება მიიჩნეოდა უნივერსალურად და სურდა, მისი ლექსები ამ უნივერსალურობის ნაწილი ყოფილიყო. ლექსში “The Diamond Cutters”, რომლის სათაურიც მომდევნო კრებულის სათაურად იქცევა, ლირიკული გმირი, სინამდვილეში, ედრიენის ალტერ ეგო, საერთოდაც კაცია.
1953 წელს რიჩის ცხოვრებაში ახალი ეტაპი დაიწყო — ის ალფრედ კონრადზე დაქორწინდა, ჰარვარდის ეკონომიკის პროფესორზე. წლების შემდეგ რიჩი თავს გამოუტყდება და დაწერს, მხოლოდ იმიტომ ვიქორწინე, რომ მშობლების სახლი საბოლოოდ დამეტოვებინაო.
თავდაპირველად, ყველაფერი კარგად იყო: ალფრედი თითქოს მხარსაც უჭერდა რიჩის მისწრაფებებს და ეხმარებოდა კიდეც საშინაო საქმეებში. თანდათანობით აღმოჩნდა, რომ ალფრედს თუ ვინმეს მისწრაფებები აღელვებდა, მხოლოდ — საკუთარი და დახმარებაც აქეთ სჭირდებოდა: ხშირ-ხშირად იცვლიდა სამუშაო ადგილს, რიჩიც უყოყმანოდ დაჰყვებოდა ქალაქიდან ქალაქში, უნივერსიტეტიდან უნივერსიტეტში, და სრულიად მარტო ზრდიდა სამ შვილს.
და რიჩი დილემის წინაშე დადგა — მას მოუწია, შეეთავსებინა ორი რამ: თავისი ოცნება, გამხდარიყო დიდი პოეტი და 50-იანი წლების “იდეალური ქალის” ხატი, რომელსაც ქმარი და შვილები ჰყავს და ოჯახში ბედნიერია. ეს შეუძლებელი აღმოჩნდა — რიჩი მალე მიხვდა, რომ პოეზია, ანუ ის, რითაც სუნთქავდა, მისი ცხოვრებიდან ლამის გამქრალიყო, რადგან ბავშვების გადამკიდეს წერა მხოლოდ ღამით შეეძლო. ცხრაწლიანი ოჯახური თანაცხოვრების განმავლობაში რიჩმა მხოლოდ ერთი პოეტური კრებული გამოაქვეყნა, “The Diamond Cutters”, და მისი გამოქვეყნებაც მალევე ინანა, როგორც სუსტი და მდარე ტექსტების ნაკრებისა.
“დედობამ რადიკალური გამხადა”, — წერს რიჩი თავისი ცხოვრების ამ მონაკვეთის მოგონებისას. სწორედ მაშინ იყო, ახალგაზრდა სილვია პლათს რომ ურჩია, შვილები არ იყოლიოო.
ამ დროისათვის რიჩისა და კონრადის ურთიერთობას უკვე კრიზისული ხანა დასდგომოდა. რიჩი ბევრს ეცადა ურთიერთობის გადარჩენას, მაგრამ ქმარი ვერაფრით აიძულა, გულახდილად ელაპარაკა მასთან (სწორედ ამაზე დაწერა ლექსი “Trying to Talk with a Man”, რომლითაც იწყება კრებული “Diving into the Wreck”). დაშორდნენ. ეს კონრადმა ვერ გადაიტანა და თავი მოიკლა. ედრიენისთვის კი სრულიად ახალი ეტაპი დაიწყო — თავისი პოეტური ხმისა და სექსუალობის აღმოჩენის.
რიჩის პოეტური შემოქმედების უმნიშვნელოვანესი პერიოდიც სწორედ აქედან იწყება — 1963 წელს იგი აქვეყნებს კრებულს “Snapshots of a Daughter-in-law”. ამ ლექსის დაწერას, რომლის სათაურიც კრებულს ჰქვია, რიჩმა სამი წელი მოანდომა, წიგნის გამოქვეყნებას კი — ექვსი. ეს ლექსი თემატური, ფორმალური და სტილისტური ნახტომია — აქ რიჩი პირველად უღრმავდება ქალად ყოფნის გამოცდილებას. ლექსი სუბვერსიულია, ადრინდელ ტექსტებთან შედარებით უფრო ვრცელიც. თანაც, საკმაოდ ნატურალისტურ ტაეპებს შეიცავს, მაშინდელი მკითხველისათვის, განსაკუთრებით, ქალი მკითხველისთვის, თავზარდამცემი რომ იქნებოდა, მაგალითად: “She shaves her legs until they gleam / like petrified mammoth-tusk”. ხშირია პირველი პირის ნაცვალსახელის გამოყენებაც (რასაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ადრე რიჩი უფრთხოდა). აღიწერება დიასახლისის ყოველდღიურობა, განმეორებადი მეტაფორაა “გალია” და გამოსავალიც მინიშნებულია: ქალი თავად უნდა გახდეს ხელოვანი და წეროს სიმღერები, კაცის დაწერილი ჰანგები კი არ უნდა იმღეროს.
კრიტიკოსებმა კრებული ცუდად მიიღეს: Times, რომელმაც წინა ორი წიგნი უშურველად შეაქო, ახლა დუმდა, New York Review of Books კი უხეში კრიტიკით გამოეხმაურა. კრიტიკა კრებულს არც რიჩის მამისგან დაჰკლებია: მისი აზრით, ეს ლექსები “გარყვნილი, გამაღიზიანებელი და გესლიანი” იყო, ამასთან, უმეტესობა “მეტისმეტად პირადი და, მაშასადამე, გასასაჯაროებლად უვარგისი”.
რიჩს ამგვარ რეცეფციაზე დიდად არ უნაღვლია. 1975 წელს თავისი შემოქმედების ეს მონაკვეთი ამგვარად შეაჯამა:
“ვიცოდი, რომ ახლა უფრო ძლიერი პოეტი ვიყავი და უფრო ძლიერი კავშირი მქონდა ჩემს თავთან, ვიდრე — ოდესმე”.
ამ გზას რიჩი შთამბეჭდავად აგრძელებს 70-იან წლებშიც. ამ პერიოდს ეკუთვნის მისი ზემოთ ნახსენები კრებულები: “Diving into the Wreck”, რომლისთვისაც ამერიკის ძალზე პრესტიჟული პრემია, წიგნის ეროვნული ჯილდო (National Book Award) გადაეცა, და “The Dream of a Common Language”.
აქ ქალად ყოფნის გამოცდილება უკვე სხვაგვარადაა გააზრებული. პოეტური ფორმითაც ეს ლექსები ბევრად რადიკალურია — ნამდვილი ოსტატის ნაწერებია. ფილიგრანულად დამუშავებული, მჟღერი სტრიქონები, უჩვეულო ალიტერაციები, ზუსტად მიგნებული სიტყვები, რომელთა წყალობითაც ლექსებს სულ სურათებად ხედავ — ესაა ედრიენ რიჩის პოეზიის მომნუსხველი ხიბლი. პირველად სწორედ აქ გახმიანდება ლესბოსური კონტინიუმის იდეაც, ოღონდ თავისებურად, ჯერჯერობით — თეორეტიზების გარეშე: ამ ლექსებში სწორედ ქალების ურთიერთობაა ის, რაც ბუნებრივია, დობა იქნება ეს, დედაშვილობა, მეგობრობა თუ სხვა რამ. მერე ამ ურთიერთობაში იჭრება კაცი და ანგრევს მას: დები შორდებიან, მეგობრობა მეორეხარისხოვანი ხდება, დედის სხეულს უუცხოვდები. ალბათ, ამის გამო მიიჩნიეს “Diving into The Wreck” კაცების წინააღმდეგ დაწერილ წიგნად და რიჩი კაცის უხეში რეპრეზენტაციის გამო გააკრიტიკეს. თუმცა იყვნენ ისეთებიც, ვინც რიჩის სათქმელს მიხვდა, მაგალითად, ამერიკელი მწერალი ერიკა ჯონგი, რომელიც თავის გამოხმაურებაში წერს, რომ ეს ლექსები და, განსაკუთრებით “Diving into The Wreck”, რომლის სათაურიც კრებულს ჰქვია, არავის წინააღმდეგ არ არის მიმართული. პირიქით, ამას რიჩი სქესთა შორის დაპირისპირების ხელახლა გასააზრებლად და ალტერნატიული მითოსის შესაქმნელად წერს. მას ამ პროცესში სურს მკითხველის ჩართვა — სწორედ ალტერნატიულმა მითოსმა უნდა დაძლიოს დაპირისპირებაც და კი არ გაამწვავოს ამ დაპირისპირებით მიღებული ჭრილობები, არამედ მოაშუშოს.
კრებულში “The Dream of a Common Language” არის, აგრეთვე, რიჩის “პირველი ლიტერატურული ქამინგ აუთი”, როგორც კრიტიკოსებმა უწოდეს — “21 სასიყვარულო ლექსი”. ეს ციკლი რიჩმა თავის ფსიქიატრთან, ლილი ენგლერთან, რომანის შედეგად დაწერა. ეს მისი პირველი ურთიერთობა იყო ქალთან. ამან ბევრი რამ შეცვალა რიჩის ცხოვრებასა და მსოფლმხედველობაში — მისივე გამონათქვამის პარაფრაზით რომ ვთქვათ, აქცია იგი კიდევ უფრო ძლიერ პოეტად და კიდევ უფრო ძლიერად დააახლოვა საკუთარ თავთან.
რიჩის ცხოვრების მთავარი რომანი კი იამაიკელ-ამერიკელ მწერალ მიშელ კლიფთან იყო, რომელთან ერთადაც მან თავისი ცხოვრების დარჩენილი 36 წელიწადი გაატარა.
ალბათ, შენიშნული გექნებათ, რომ, ზოგადად, ორი მწერლის რომანი კატასტროფით მთავრდება ხოლმე, რომლის მერეც ორი კარგი წიგნი იწერება. ედრიენ რიჩისა და მიშელ კლიფის შემთხვევაში, ასე არ მოხდა, მიუხედავად მიშელ კლიფის ალკოჰოლიზმისა, ედრიენის გამწვავებული ართრიტისა და კიდევ სხვა პრობლემების, რომლებიც ორი სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენლის ქორწინებამ შეიძლება წარმოშვას.
საკუთარი თავის აღმოჩენა რიჩს ბიძგს მისცემს, თეორიული ნაშრომები დაწეროს. აქედან, ალბათ, ორი უნდა გამოვყოთ: “Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence”, რომელშიც ავითარებს “ლესბოსური კონტინიუმის” იდეას და “Of Woman Born: Motherhood as Experience and Institution”, რომელშიც დედობაზე მსჯელობს. აქედან პირველი ქართულადაც არის თარგმნილი და შეგიძლიათ, ამ ბმულზე ნახოთ პირდაპირ: https://bit.ly/40Son4Z . მე კი სახელდახელოდ გითარგმნით ერთ აბზაცს ცნობისმოყვარეობის აღსაძვრელად:
“ის დაშვება, თითქოს “ქალების უმეტესობა თავისი ბუნებითაა ჰეტეროსექსუალი” ფემინიზმისთვის თეორიული წინაღობაც არის და პოლიტიკურიც. ეს დაშვება ნაწილობრივ იმიტომაა ასეთი სიცოცხლისუნარიანი და შეურყეველი, რომ ლესბოსური არსებობა ან სულაც ამოშლილია ისტორიიდან და ანდაც დაავადებად მიიჩნევა, ხოლო ნაწილობრივ, იმიტომ, რომ იგი გამონაკლისად უფრო ითვლება, ვიდრე თავისთავად არსებულად. ამასთან, თუკი თავს “ბუნებით” ჰეტეროსექსუალად მიიჩნევ, უზარმაზარი ნაბიჯია იმის აღიარება, რომ ჰეტეროსექსუალობა თავს ძალით მოგახვიეს, შენ დაუკითხავად განაგებენ, გიწესრიგებენ, მის პროპაგანდას ეწევიან და ძალითვე ინარჩუნებენ”.
ალბათ, იფიქრებთ, ამაზე რადიკალური რაღა უნდა იყოსო, მაგრამ რიჩი აქ არ გაჩერებულა — მისი ბოლო პერიოდის ლექსები მთლიანად სოციალურ და პოლიტიკურ თემებზეა. პოლიტიკით ამგვარი შეპყრობილობისთვისაც, ცხადია, უსაყვედურეს. ეგებ მართალიც იყო — რიჩი თხზულებათა კრებულში გადაბეჭდავს ერთ ადრეულ ლექსს, ზემოთ რომ უკვე ვახსენეთ, “The Diamond Cutters” (“ალმასის მჭრელები”) და შენიშვნას დაურთავს: “ეს ლექსი მასში გამოყენებულ მეტაფორაზე პასუხისმგებელი არაა, რადგან მაშინ არაფერი ვიცოდი ალმასის მაღაროებში მომუშავე ადამიანების ექსპლუატაციაზე”. თემატიკის ასეთმა ცვლილებამ ფორმის ცვლილებაც განაპირობა — რიჩის ლექსები მეტად ჰერმეტული გახდა, შეუღწეველი და გაუგებარი მისი ახლო მეგობრებისთვისაც კი. მაგრამ რიჩი არც ამჯერად ნაღვლობდა რეცეფციაზე. როცა საქმე პოეზიას ეხებოდა, მისი აზრით, მთავარი საკითხი იყო “არა — როგორ, არამედ — რისთვის, რა დანიშნულებით”. ხელოვნება, რიჩის თქმით, ესაა “ენა, რომელიც გვათავისუფლებს, ენა, რომელიც ჩვენში არსებულ ფრაგმენტებს ერთმანეთთან აკავშირებს, ჩვენ კი გვაკავშირებს სხვებთან — მათთან, ვინც გვგავს და მათთანაც, ვინც ჩვენგან სრულიად განსხვავდება”.
მინდოდა, ეს წერილი მისი ლექსიდან ამონარიდით დამესრულებინა, მაგრამ კრებულებს რომ გადავხედე, რიჩის ლექსების კიდევ ერთი თავისებურება შევნიშნე: ვერაფერს ამოწერ, რადგან ყოველი ნაწყვეტი, რომელიც მომეწონა და მოვინიშნე, მხოლოდ მთლიან ლექსშია მშვენიერი. ედრიენ რიჩი მართლაც მთლიანობისა და ერთიანობის მომღერალია და თუ რამითაა განპირობებული მისი პოეტური და პოლიტიკური რადიკალიზმი, ალბათ, ისევ ჩვენს დანაწევრებულ ყოფასთან შეურიგებლობით.
წყაროები:
https://www.newyorker.com/magazine/2020/11/30/the-long-awakening-of-adrienne-rich