„დაბრუნების შემდეგ, უცებ აღმოვაჩინე, რომ 50 წლის ასაკში აღარ ვჭირდები ჩემს ქვეყანას, მიუხედავად იმისა, რომ მაქვს პოტენციალი და მონდომება“, — ამბობს 57 წლის ქალი, რომელიც საქართველოში დაბრუნების შემდეგ კვლავ ემიგრაციაში წავიდა.
საქართველოში შრომითი მიგრანტი ქალების სოციალურ-ეკონომიკური სტაბილურობის საკითხი გაეროს განვითარების პროგრამამ (UNDP) და არასამთავრობო ორგანიზაცია „ქალები საერთო მომავლისათვის — საქართველომ“ (WECF) ერთობლივად შეისწავლეს. კვლევა განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს იმ ქართველი ქალების უნიკალურ გამოცდილებებზე, რომლებსაც ეკონომიკური სტაბილურობისა და ოჯახის კეთილდღეობის გამო უწევთ სამშობლოს საზღვრებს მიღმა წასვლა, საბოლოოდ კი დამატებით ბარიერებს აწყდებიან, როდესაც სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ რეინტეგრაციის პროცესის გავლა უწევთ.
კვლევა მიმოიხილავს ამ ქალების მრავალშრიან გამოცდილებებს, გამოწვევებს, რომლებსაც ისინი აწყდებიან, ასევე, საუბრობს იმ ფიზიკურ და სულიერ სიძლიერეზე, რომელსაც ემიგრანტი ქალები სოციოეკონომიკური სირთულეების ფონზე ავლენენ. დოკუმენტი დაფუძნებულია თვისებრივ მეთოდებზე და მოიცავს სიღრმისეულ ინტერვიუებს როგორც ემიგრანტ, ისე დაბრუნებულ ემიგრანტ ქალებთან, ასევე საერთაშორისო და ადგილობრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლებსა და მკვლევრებთან. მეთოდოლოგია უზრუნველყოფს ისეთ ნარატივს, რომელიც მდიდარია პირადი გამოცდილებებით და ამავდროულად ემყარება ემპირიულ მონაცემებს.
უთქმელი სირთულეები ფარდის მიღმა
ქართველი შრომითი მიგრანტი ქალების გამოცდილება სავსეა გამოწვევებით, რომლებიც ბევრად უფრო სცდება იმ ფიზიკურ საზღვრებს, რომელთა გადაკვეთაც მათ უწევთ. ეს გამოწვევები, რომლებიც ღრმადაა ფესვგადგმული სოციოეკონომიკურ ფაქტორებში, მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს მათ სტაბილურობასა და კეთილდღეობაზე. ამ ქვეთავში ვისაუბრებთ იმ სირთულეების შრეებზე, რომლებსაც ეს ქალები აწყდებიან, როგორც ემიგრაციაში ყოფნისას, ისე სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ.
ეკონომიკური პრობლემები და ემიგრაციის მამოძრავებელი ძალები
ქართველი ქალების შრომითი მიგრაციის მთავარი მამოძრავებელი ძალა ეკონომიკური საჭიროებაა. საქართველოში არსებული უმუშევრობა და არასაკმარისი ანაზღაურება ქალებს აიძულებს, ხსნა ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ეძიონ. უმაღლესი ან პროფესიული განათლების ქონის მიუხედავად, ბევრი ქალი გამოთიშულია შრომითი ბაზრიდან ან იძულებულია იმუშაოს ისეთ სამსახურში, რომელსაც არახელსაყრელი სამუშაო პირობები და დაბალი ანაზღაურება აქვს. ეს ეკონომიკური სასოწარკვეთილება მათ უბიძგებს, მიატოვონ საკუთარი პროფესია და წავიდნენ ემიგრაციაში, ხშირად დაბალანაზღაურებად სექტორებში, როგორებიცაა შინ შრომა და ზრუნვითი შრომა, რომლებიც ქალებს უკარგავს პროფესიული განვითარების შესაძლებლობას.
ეს გასაჭირი ნათლადაა წარმოჩენილი კვლევაში მონაწილე 48 წლის ემიგრანტი ქალის სიტყვებში:
„ვამბობდი, რომ პრობლემებს მოვაგვარებ და დავბრუნდები, მაგრამ პრობლემა პრობლემას ემატებოდა ეკონომიური მხრივ, უკან-უკან წავიდა ქართული ყოფიერება…“
ეს სენტიმენტი კარგადაა ნაცნობი არაერთი ქართველი ემიგრანტი ქალისთვის და ის ხაზს უსვამს ეკონომიკური სიდუხჭირის იმ უმოწყალო წრებრუნვას, რომელიც უწყვეტად ასაზრდოებს ემიგრაციას.
ფულადი გზავნილების ტვირთი
ფულადი გზავნილები ქართველი მიგრანტი ქალების ყოველდღიურ ცხოვრებაში საკვანძო როლს ასრულებს. ეს ფინანსური გადარიცხვები, მართალია, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია მათი სამშობლოში დარჩენილი ოჯახების კეთილდღეობისთვის, მაგრამ ხშირად თავად ემიგრანტი ქალების პირადი ფინანსური უსაფრთხოების ხარჯზე ხდება.
კვლევა აჩვენებს, რომ ფულადი გზავნილების უდიდესი ნაწილი მყისიერი ოჯახური საჭიროებებისკენაა მიმართული, რაც არ ტოვებს დანაზოგის დაგროვებისა და გრძელვადიანი ფინანსური დაგეგმვის სივრცეს. ფულად გზავნილებზე ამგვარი დამოკიდებულება არამხოლოდ ახანგრძლივებს ემიგრაციის პერიოდს, არამედ ასევე ზღუდავს ემიგრანტი ქალების უნარს, საფუძველი ჩაუყარონ მომავალ ეკონომიკურ სტაბილურობას.
► საქართველოს ეკონომიკაზე ფულადი გზავნილების გავლენა ყოველწლიურად იზრდება. მაგალითად, ეროვნული ბანკის მონაცემებით, 2019 წელს უშუალოდ მუშაკთა გზავნილებმა 916.3 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა, რაც მთლიანი შიდა პროდუქტის 5%-ია. ამას თუ 2022 წლის მონაცემებს შევადარებთ, ამ წელს გზავნილების რაოდენობა 2.3 მილიარდი აშშ დოლარი იყო, რაც მშპ-ის 9%-ია.
► ფულადი გზავნილების სტატისტიკა არ არის დაყოფილი სქესის ნიშნით, თუმცა გასათვალისწინებელია, რომ სიის სათავეში იტალია და საბერძნეთია, რომლებიც ქართველი ემიგრანტი ქალების მთავარი მიმღები ქვეყნებია.
სოციალური ფასი და დანაშაულის გრძნობა
შრომითი მიგრაციის სოციალური ფასი ძალიან მაღალია. კვლევა ცხადად უსვამს ხაზს იმ ემოციურ და ფსიქოლოგიურ წნეხს, რომელსაც განიცდიან როგორც ემიგრანტები, ისე მათი ოჯახები.
ქალებს ხშირად დამნაშავედ გრძნობენ თავს იმის გამო, რომ შვილებისა და მოხუცი მშობლების დატოვება მოუწიათ — გადაწყვეტილება, რომლის საჭიროებაც მძიმე ეკონომიკურმა სიტუაციამ მოიტანა. დედის გარეშე დარჩენას შეიძლება გრძელვადიანი უარყოფითი ეფექტები ჰქონდეს ბავშვის სოციალურ და ემოციურ განვითარებაზე და ეს რეალობა კიდევ უფრო ამძიმებს ემიგრანტი ქალების ემოციურ სტრესს.
„ჩვენ ერთ საქმეს ვაკეთებთ ვითომ, მაგრამ ყველაზე მთავარს ვაფუჭებთ — შვილებს ვკარგავთ, ახლობლებს ვკარგავთ, მეგობრებს… ყველაფერს ვკარგავთ აბსოლუტურად. ჩემი შვილი 14 წლის გათხოვდა — აი, ეს გააკეთა ჩემმა აქ წამოსვლამ… ამას ვერანაირი ფული ვერ აანაზღაურებს“ — ამბობს ემიგრაციაში დაბრუნებული 44 წლის ქალი.
დაბრუნებული მიგრანტი ქალების გამოწვევები
სამშობლოში დაბრუნებას თავისი წყება გამოწვევები და სირთულეები ახლავს თან. კვლევა ცხადყოფს, რომ ქართულ საზოგადოებაში რეინტეგრაცია სულაც არ არის მარტივი პროცესი. სამსახურების ნაკლებობა, დაბალი ანაზღაურებები და პროფესიონალური უნარ-ჩვევების საზღვარგარეთ ყოფნით გამოწვეული ეროზია აფერხებს სამშობლოში დაბრუნებული ემიგრანტი ქალების ეკონომიკურ სტაბილურობას. ამ სიტუაციას კიდევ უფრო ამწვავებს ემიგრაციიდან დაბრუნებული ქალების საჭიროებებზე მორგებული ეფექტური მხარდამჭერი სისტემებისა და რეინტეგრაციის პროგრამების ნაკლებობა.
შედეგად, დაბრუნებული ემიგრანტი ქალები გამოსავალს ისევ ემიგრაციაში ხედავენ. ამ დილემას ნათლად წარმოაჩენს ერთ-ერთი ქალის გამოცდილება: „თუ ჩემი ქვეყანა მთავაზობს და სხვა საშუალება ვერ ვნახე, რომ ვიყო ისევ დამლაგებელი… მაშინ მირჩევნია ვიყო დოლარად ანაზღაურებადი დამლაგებელი“. ეს ნათქვამი ხაზს უსვამს სამშობლოში დაბრუნებულთათვის ეკონომიკური პერსპექტივების არარსებობას, რასაც ხშირად ხელახალი ემიგრაციის ციკლი მოსდევს.
ქალების ეკონომიკური აქტიურობის მნიშვნელოვან დაბრკოლებას წარმოადგენს ასაკიც. ემიგრაციიდან დაბრუნება და სამშობლოში რეინტეგრაცია განსაკუთრებით რთულია 50 წელს გადაცილებული ქალებისთვის, რადგან დამსაქმებლები თითქმის ყველა პოზიციაზე ძირითადად ახალგაზრდა და გამოცდილ კადრებს ეძებენ.
► 2020 წლის მონაცემებით, 55 წლის ასაკიდან ქალების ეკონომიკური აქტიურობის დონე თითქმის ორჯერ (48%) მცირდება.
„როდესაც 50 წლის ასაკში დავბრუნდი და მივედი იმ სკოლაში, სადაც [წასვლამდე] ვმუშაობდი, მითხრეს, რომ ასაკის გამო და იმის გამო, რომ 10 წელია გაწყვეტილი გაქვთ პედაგოგიური მოღვაწეობა, ჩვენ ვერ მოგცემთ რეკომენდაციას, რომ დაბრუნდეთ სკოლაში მასწავლებლად…დაბრუნების შემდეგ, უცებ აღმოვაჩინე, რომ 50 წლის ასაკში აღარ ვჭირდები ჩემს ქვეყანას, მიუხედავად იმისა, რომ მაქვს პოტენციალი და მონდომება, რომ ვიმუშაო ჩემი სპეციალობით“, — 57 წლის რემიგრანტი ქალი.
იმის გამო, რომ ემიგრაციიდან დაბრუნებული ქალები საქართველოს შრომით ბაზარზე აღარ წარმოადგენენ „სასურველ მუშახელს“, მათ ისევ საზღვარგარეთ უწევთ შემოსავლის წყაროს ძებნა.
► ემიგრანტი ქალების ეკონომიკური გამოწვევების, სოციალური მსხვერპლისა და საზოგადოებაში რეინტეგრაციის სირთულის გააზრება საკვანძოა იმისთვის, რომ შემუშავდეს მიზნობრივი სოციალური დახმარების პროგრამები და შეიქმნას მხარდამჭერი სისტემები, რომლებიც შეამსუბუქებს ემიგრანტი ქალების ტვირთს და ხელს შეუწყობს სამშობლოში მათ ღირსეულ და დროულ დაბრუნებას.
რეგულაციების ლაბირინთი და გენდერული პერსპექტივა
ქართველი შრომითი მიგრანტი ქალების გამოცდილებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ქვეყნის სამართლებრივი ჩარჩო. ამ ქვეთავში მიმოვიხილავთ საქართველოს საკანონმდებლო ლანდშაფტის სირთულეებს და ვისაუბრებთ, თუ როგორ განსაზღვრავს ის ამ ქალების გამოცდილებებს როგორც ემიგრაციის, ისე სამშობლოში დაბრუნების დროს.
კვლევის მიხედვით, საქართველოს მიგრაციის მართვის სისტემების დანერგვაში მნიშვნელოვანი პროგრესი აქვს. მას რატიფიცირებული აქვს რიგი საერთაშორისო კონვენციები და შეთანხმებები, რომლებიც შრომით მიგრაციაზე ფოკუსირდება. ისინი მიგრაციის მართვის და ქვეყანაში დაბრუნებისა და რეინტეგრაციის მხარდაჭერის კუთხით ქვეყანას მნიშვნელოვან პასუხისმგებლობებს აკისრებს. მიუხედავად ამისა, დოკუმენტი აჩვენებს, რომ ამ ჩარჩოებში ჯერ კიდევ არსებობს მნიშვნელოვანი ხარვეზები, განსაკუთრებით ქალების საჭიროებების ასახვისა და დაკმაყოფილების კუთხით.
საქართველოს მიერ რატიფიცირებულ კონვენციებს შორისაა #181-ე კონვენცია „დასაქმების კერძო სააგენტოების შესახებ“, #88-ე კონვენცია „დასაქმების სამსახურის ორგანიზების შესახებ“ და „შრომისა და დასაქმების სფეროში დისკრიმინაციის შესახებ“. ისინი ძირითადად ლეგალური მიგრაციის მართვისა და მშრომელთა უფლებების დაცვისკენაა მიმართული. საქართველოს ასევე რატიფიცირებული აქვს გაეროს კონვენცია ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (CEDAW), რომლის ზოგადი რეკომენდაცია #26 ხაზს უსვამს სახელმწიფოს ვალდებულებას, პატივი სცეს და დაიცვას შრომითი მიგრანტი ქალების, როგორც ძალადობისა და დისკრიმინაციის მაღალი რისკის ქვეშ მყოფი ჯგუფის, უფლებები.
მიუხედავად ამისა, საქართველოს კანონი სრულიადაა დაცლილი გენდერული ასპექტებისგან. უახლეს, 2021-2030 წლების, მიგრაციის სტრატეგიაში, რომელიც სამშობლოში დაბრუნებულ მოქალაქეთა მდგრადი რეინტეგრაციის ხელშეწყობის მნიშვნელობას განსაზღვრავს, აღნიშნულია არსებული სარეინტეგრაციო პროგრამების გაუმჯობესების მნიშვნელობა. სტრატეგია ასევე ხაზს უსვამს პროგრამების შემუშავებაში სამშობლოში დაბრუნებული მიგრანტი ქალების საჭიროებების გათვალისწინების მნიშვნელობას. თუმცა, მსგავსი ჩანაწერებისა და აღებული პასუხისმგებლობების მიუხედავად, გენდერული ასპექტები ასახული არ არის არც მიგრაციის საკითხთა სამთავრობო კომისიის სამუშაო ჯგუფების თემატურ მიმართულებებში და არც სამოქმედო გეგმებში. 2022 და 2023 წლის სამოქმედო გეგმებში გენდერული პერსპექტივა თითქმის სრულიად უგულებელყოფილია და ქალების საჭიროებებზე აქცენტი საერთოდ არ კეთდება.
► კვლევა ხაზს უსვამს, რომ სამართლებრივი წინსვლის მიუხედავად, კანონმდებლობასა და პოლიტიკაში ემიგრანტი ქალების საჭიროებების დანერგვას მნიშვნელოვანი ხარვეზები აქვს. სიტუაციას კიდევ უფრო ამწვავებს სახელმწიფოს არასისტემური მიდგომა მიგრაციის მართვისა და ქალების გაძლიერების მიმართულებით. ეს ხარვეზები ცხადად ჩანს დაბრუნებული ემიგრანტების მხარდამჭერ მექანიზმებში, რომლებიც ხშირად ფრაგმენტულია და არ არის მორგებული ამ ქალების სპეციფიკურ გამოწვევებზე.
მხარდამჭერი ლანდშაფტის შეფასება
ქართველი შრომითი მიგრანტი ქალებისთვის სამშობლოში დაბრუნების გზა ხშირად ისეთივე რთულია, როგორც თვითონ ემიგრაცია. კვლევა გვთავაზობს ინფორმაციას სხვადასხვა მხარდამჭერი პროგრამის შესახებ, რომლებიც ხელმისაწვდომია სამშობლოში დაბრუნებული ემიგრანტებისთვის, ასევე, აანალიზებს მათ ეფექტურობას და იმას, თუ რამდენადაა ისინი ემიგრანტი ქალების უნიკალურ საჭიროებებზე მორგებული.
სახელმწიფო ინიციატივები
საქართველოს მთავრობამ საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობით შეიმუშავა რამდენიმე პროგრამა, რომელთა მიზანიც დაბრუნებული ემიგრანტების ხელშეწყობაა. ამ პროგრამებს შორის საკვანძოა 2015 წლის „დაბრუნებულ მიგრანტთა სარეინტეგრაციო დახმარების სახელმწიფო პროგრამა“. ის ითვალისწინებს ისეთ სერვისებს, როგორებიცაა სამედიცინო დახმარება, დროებითი საცხოვრისი, პროფესიონალური მომზადება-გადამზადება და სოციალური პროექტების მხარდაჭერა. მიუხედავად ამისა, კვლევამ აღმოაჩინა, რომ ეს პროგრამები, მართალია, ღირებულია, მაგრამ ხშირად ვერ ახერხებს სრულად აღმოფხვრას სამშობლოში დაბრუნებული ქალების სპეციფიკური გამოწვევები.
გენდერული მგრძნობელობა და პროგრამების ეფექტურობა
კვლევის მიხედვით, მხარდამჭერ პროგრამებში მუდმივ პრობლემას წარმოადგენს გენდერული მგრძნობელობის ნაკლებობა. ეს პროგრამები ხშირად ფრაგმენტულია და არ არის მორგებული მიგრანტი ქალების საჭიროებებზე. მაგალითად, ეკონომიკური გაძლიერების ინიციატივები ჯერ კიდევ ვერ ახერხებს იმ სტრუქტურული ბარიერების ამოცნობასა და აღმოფხვრას, რომლებსაც სამშობლოში დაბრუნებული ქალები აწყდებიან, რაც კიდევ ერთხელ ასახავს საქართველოში გენდერული ნიშნით არსებული გამოწვევების უფრო ფართო სპექტრს.
ეკონომიკური სირთულეები და ბიზნეს-წამოწყებები
რეინტეგრაციის ერთ-ერთი კრიტიკული ასპექტია ეკონომიკური სტაბილურობა. კვლევაში აღნიშნულია, რომ შემოსავლის წყაროს გაჩენის მიზნით შემუშავებული პროგრამები სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, თუმცა მათ აქვთ გარკვეული შეზღუდვები. მიგრანტ ქალებს ხშირად არ აქვთ საკმარისი საწყისი კაპიტალი, ცოდნა და გამოცდილება, რომლებიც ბიზნესის დასაწყებად და მის შესანარჩუნებლადაა საჭირო. მხარდამჭერი პროგრამების კეთილი განზრახვების მიუხედავად, ისინი არასაკმარისია იმ ქალებისთვის, რომლებსაც არ აქვთ ფინანსური საყრდენი თუ ბიზნესის მართვის გამოცდილება.
ჯანდაცვის სერვისებისა და პროგრამების მასშტაბი
სამედიცინო მხარდაჭერა რეინტეგრაციის პროცესის მნიშვნელოვანი კომპონენტია, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რამდენად მძიმეა ემიგრაციის ფინანსური და ემოციური წნეხი. მიუხედავად ამისა, კვლევა გამოკვეთს, რომ ამ პროგრამებით ჯანდაცვის სერვისებზე გამოყოფილი მწირი რესურსები არასაკმარისია. ამასთანავე, ამ პროგრამების დაფარვის არეალი შეზღუდულია და ძირითადად ფოკუსირდება იმ მიგრანტებზე, რომლებიც საზღვარგარეთ არალეგალურად იმყოფებოდნენ ან მოთხოვნილი/მიღებული ჰქონდათ თავშესაფარი, რაც სამშობლოში დაბრუნებული მიგრანტების ძალიან დიდ ნაწილს შესაბამისი მხარდაჭერის გარეშე ტოვებს.
► გენდერულად მგრძნობიარე, მრავლისმომცველი და ადეკვატური რესურსების მქონე პროგრამების ნაკლებობა აფერხებს სამშობლოში დაბრუნებული ქალების რეინტეგრაციას ქართულ საზოგადოებაში. ამ პროგრამების ხარვეზების გააზრება ძალიან მნიშვნელოვანია ამ ქალებისთვის უფრო მიზნობრივი, ეფექტური და ინკლუზიური მხარდამჭერი მექანიზმების შესაქმნელად.
კვლების ძირითადი მიგნებები და დასკვნები
- მუდმივი ეკონომიკური სირთულეები — საქართველოდან ქალების შრომითი მიგრაციის მთავარი მამოძრავებელი ძალა ეკონომიკური საჭიროებაა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია უმუშევრობა და დაბალი ანაზღაურება. ეს გამოწვევები ნარჩუნდება ემიგრანტი ქალების დაბრუნების შემდეგაც, რაც სამშობლოში რეინტეგრაციას რთულ გამოწვევად აქცევს;
- სოციალური და ემოციური წნეხი — მიგრაციის სოციალური ფასი ძალიან დიდია და ის გავლენას ახდენს როგორც მიგრანტებზე, ისე მათ ოჯახებზე, განსაკუთრებით სამშობლოში დარჩენილ ბავშვებზე. არ შეიძლება თვალი დავხუჭოთ მიგრაციისა და რეინტეგრაციის ემოციურ წნეხზე;
- მხარდამჭერი პროგრამების ხარვეზები — სამშობლოში დაბრუნებული მიგრანტებისთვის განკუთვნილი ახლანდელი მხარდამჭერი პროგრამები არ არის საკმარისად ღრმა და გენდერულად მგრძნობიარე და ისინი სრულად ვერ აკმაყოფილებს ამ ქალების უნიკალურ საჭიროებებს;
- ცოდნისა და კაპიტალის ნაკლებობა — შესაბამისი გამოცდილების ნაკლებობის და იმის გამო, რომ შრომითი მიგრანტი ქალების ფინანსური რესურსების უდიდესი ნაწილი სამშობლოში დარჩენილი ოჯახების საჭიროებებს ხმარდება, ისინი ხშირად ვერ ახერხებენ ფინანსური კაპიტალის დაგროვებას და მათ ასევე არ მიუწვდებათ ხელი შესაბამის განათლებაზე, რის გამოც სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ ისინი რეინტეგრაციის პრობლემის წინაშე დგებიან;
- ბარიერები საქართველოში — საქართველოში არსებული სოციოეკონომიკური გარემო და სტრუქტურული ბარიერები ხშირ შემთხვევაში ზღუდავს მიგრანტი ქალების მონაწილეობას ეკონომიკურ, კულტურულ თუ პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ასეთ ბარიერებს შორისაა უმუშევრობის მაღალი მაჩვენებელი, პროფესიული კვალიფიკაციის დაკარგვა მიგრაციის დროს, ზრუნვის ინფრასტრუქტურისა და სოციალური დაცვის სისტემის ხარვეზები, დაბალი პენსიები, ძვირადღირებული ჯანდაცვა, საბინაო გამოწვევები და მაღალი საპროცენტო განაკვეთები კომერციულ სესხებზე.
კვლევის რეკომენდაციები
- ეკონომიკური მხარდაჭერის გაძლიერება — შესამუშავებელია მრავალმხრივი ეკონომიკური მხარდაჭერის პროგრამები სამშობლოში დაბრუნებული ემიგრანტი ქალებისთვის, მათ შორის პროფესიული მომზადება-გადამზადება, ფინანსური წიგნიერება და მიკროფინანსური შესაძლებლობები;
- გენდერულად მგრძნობიარე პოლიტიკის იმპლემენტაცია — მიგრაციის პოლიტიკაში საჭიროა გენდერული პერსპექტივის ინტეგრაცია და იმის უზრუნველყოფა, რომ ქალების წინაშე არსებული გამოწვევები ადეკვატურადაა ასახული და გათვალისწინებული;
- რეინტეგრაციის პროგრამების გაძლიერება — საჭიროა, რომ რეინტეგრაციის პროგრამები გახდეს უფრო ჰოლისტიკური და სისტემური და მოიცვას არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ ფსიქოსოციალური დახმარება;
- საჯარო ცნობიერების გაზრდა — საჭიროა ცნობიერების ამაღლების კამპანიების წარმოება, რათა ხალხმა მეტი გაიგოს იმ გამოწვევებზე, რომელთა წინაშეც დგანან დაბრუნებული ემიგრანტი ქალები, რაც ხელს შეუწყობს უფრო მხარდამჭერი და ინკლუზიური გარემოს ჩამოყალიბებას;
- პროგრამების მონიტორინგი და შეფასება — დასანერგია ქმედუნარიანი მექანიზმები, რომლებითაც მოხდება მიგრაციის მართვის პროგრამებისა და პოლიტიკების ეფექტურობის მონიტორინგი და შეფასება იმის უზრუნველსაყოფად, რომ ისინი მიგრანტი ქალების მზარდ და ცვალებად საჭიროებებთან შესაბამისობაში იქნება.
► კვლევის თანახმად, ამ რეკომენდაციების გათვალისწინებით საქართველოს შეუძლია, მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგას იმის უზრუნველსაყოფად, რომ შრომითი მიგრანტი ქალები იქნებიან არა მხოლოდ დაცულები, არამედ გაძლიერებულები, რაც მათ „მოგზაურობას სახლისკენ“ უფრო სტაბილური და წარმატებული მომავლის წინაპირობად აქცევს.