სტატიის ავტორი: თამთა ნაჭყებია
2018 წლის გაზაფხულზე ახალგაზრდა ირანელ ქალს, მარიამ შარიფს ირანის დედაქალაქ თეირანის ქუჩაში უცნობმა აგრესიულმა კაცმა ყვირილი დაუწყო — მარიამს ჰიჯაბი არ ეკეთა.
ჰიჯაბი არის ქალის თავსაბურავი, რომელიც ფარავს თმას/თავს და ყელს, მაგრამ არ ფარავს სახეს. ბურქისგან განსხვავებით, ის არ ფარავს სახეს და თვალებს. მუსლიმურ ქვეყნებში ქალებს ასევე აცვიათ ნიქაბი, რომელიც ჰგავს ბურქას ერთი განსხვავებით: ქალებს მთლიანად დაფარული აქვთ სხეული, თავი და სახე, მაგრამ არა — თვალები.
“დაემორჩილე წესებს” — უყვიროდა კაცი.
“შენი საქმე არ არის. არ მომწონს ჰიჯაბი და არ დავემორჩილები”, — პასუხობდა ქალი.
მარიამმა შემთხვევა ვიდეოზე აღბეჭდა და გამოაქვეყნა.
2 თვის შემდეგ მას ირანის დატოვება მოუწია. მარიამ შარიფი საცხოვრებლად საქართველოში გადმოვიდა.
გვიყვება, რომ მანამდე თეირანის დატოვება არ უფიქრია, შესაბამისად, არც დაუგეგმავს. თუმცა, ქვეყნიდან რამდენიმე დღით ერთი ზურგჩანთის ამარა გასულს დედამ შეატყობინა, რომ პოლიცია ეძებდა და სახლში არ დაბრუნებულიყო.
“ირანში ყველგან ჰიჯაბის გარეშე დავდიოდი, შარფი კისერზე მქონდა შემოხვეული. ზოგჯერ ვიღაცები მოდიოდნენ და მეკითხებოდნენ: სად არის შენი ჰიჯაბი? რატომ არ გახურავს ჰიჯაბი? თითქმის ყოველ კვირა მაკავებდა “მორალის პოლიცია” ან სხვა პოლიციელები”.
“მორალის პოლიცია” ირანის სამართალდამცავი სისტემის ერთ-ერთი ორგანოა და 2005 წელს შეიქმნა, “რათა აღასრულოს მოკრძალებული ჩაცმულობა და უბიწო ქცევა”. ის ქალების დამორჩილებას, მათი უფლებების შეზღუდვას ემსახურება. “მორალის პოლიცია” საერთაშორისო ტერმინია, ირანში მას “სახელმძღვანელო პატრული” [Guidance Patrol] ჰქვია.
წესები, რომელთა აღსასრულებლადაც “მორალის პოლიცია” ირანის ქუჩებში ფურგონიანი მანქანებით დადის, მკაცრია:
- აკრძალულია თმების გამოჩენა — ჰიჯაბი ან შარფი მას სრულად უნდა ფარავდეს.
- ფართო ტანსაცმელი — ქალები ვალდებულები არიან, ჩაიცვან ისეთი ტანსაცმელი, რომელიც მათი სხეულის ფორმას დამალავს. უნდა ეცვათ მუხლამდე სიგრძის პალტო, ქურთუკი ან თხელი მოსაცმელი გრძელ კაბასთან ერთად. ჩაცმულობა მთლიანად უნდა ფარავდეს ქალების მკლავებს, მხრებს და ფეხებს. შეიძლება მხოლოდ ხელების და სახის გამოჩენა. ირანში ქალებს არ ავალდებულებენ, ატარონ ნიქაბი ან ბურკა.
- აკრძალულია ღია ფერის ან სხვა ისეთი ტანსაცმლის ტარება, რომელიც ყურადღებას მიიპყრობს, მათ შორის, არ შეიძლება “მყვირალა” სამკაულების ან მოქარგული ნაჭრისგან შექმნილი ტანსაცმლის ჩაცმა.
- დასაშვებია მხოლოდ მინიმალური, “მოკრძალებული” მაკიაჟი.
მარიამ შარიფი ამბობს, რომ ახლა ჰიჯაბის გარეშე გადაადგილება ირანში გაცილებით უფრო ნორმალიზებულია, ვიდრე ეს 10 წლის წინ იყო, განსაუთრებით დედაქალაქ თეირანში. თუმცა, წესები მკაცრი დარჩა ჩაცმის სხვა ასპექტებთან მიმართებაში — არ უნდა გიჩანდეს სხეული.
“მინახავს გოგოები, რომლებიც იღებენ ფოტოებს ტოპითა და შორტებით და აჩვენებენ გამარჯვების სიმბოლოს. თუმცა, არც ერთი მათგანი არ აჩენს სახეს”, — გვეუბნება მარიამი და დასძენს, რომ ის, რაც აჰუ დარიაიმ გააკეთა, ირანში ჯერ არავის გაუკეთებია.
30 წლის აჰუ დარიაი ირანელი სტუდენტია, რომელიც თეირანში 2 ნოემბერს დააკავეს — მან ირანული რეჟიმის და „მორალის პოლიციის” მკაცრი წესები გააპროტესტა.
დაკავებამდე უნივერსიტეტის დაცვის წევრებმა, ჰიჯაბის “არასწორი ტარების გამო” (თმებს “სათანადოდ” არ უფარავდა) და “კანონის აღსრულების მიზნით” მასზე ფიზიკურად იძალადეს და ტანსაცმელი შემოახიეს.
აჰუ დაირაიმ შემოხეული ტანსაცმელი გაიხადა და ხალხმრავალ ადგილას დარჩა. ვიდეოები, რომლებშიც ჩანს, რომ ხალხმრავალ ადგილას აჰუ საცვლებით დადის, უნივერსიტეტის ფანჯრებიდან გადაიღეს.
რამდენიმე წუთის შემდეგ ქალი ძალადობით დააკავეს.
19 ნოემბერს ირანის სასამართლომ თქვა, რომ აჰუ დარიაი “ავად იყო”, ამიტომაც ოჯახს დაუბრუნეს. მის წინააღმდეგ საქმე არ აღძრულა.
თუმცა, აჰუ დაირაი გათავისუფლების შემდეგ არავის უნახავს. კომენტარი არც ოჯახს გაუკეთებია, ხოლო ირანის ხელისუფლებას არ დაუკონკრეტებია, რა იგულისხმებოდა მის “ავად ყოფნაში”.
ამ განცხადებამდე საფრანგეთში ირანის საელჩომ თქვა, რომ აჰუ დარიაი “სპეციალიზებული მოვლის ცენტრში” ჰყავდათ. ეს შესაძლოა ფსიქიატრიული დაწესებულება იყოს, რაც იწვევდა შეშფოთებას ქალის მიმართ მოპყრობასთან დაკავშირებით. იყო მისი ცემისა და წამების საფრთხე.
14 ნოემბერს თეირანის სათნოების ხელშეწყობისა და მანკიერების აღკვეთის შტაბის ოჯახისა და ქალების დეპარტამენტის ხელმძღვანელმა განაცხადა, რომ აპირებენ, გახსნან “ჰიჯაბის მოხდის სამკურნალო კლინიკა”, სადაც ქალებს “ჰიჯაბის მოხდის საწინააღმდეგოდ სამეცნიერო და ფსიქოლოგიური მკურნალობას” ჩაუტარებენ. ირანელი ქალები ამბობენ, რომ ეს საპატიმრო იქნება.
იმ ქალების ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში გამოკეტვა, რომლებიც რეჟიმის წინააღმდეგ პროტესტს გამოხატავენ, ირანის ხელისუფლებისთვის დამკვიდრებული პრაქტიკაა. ისინი დემონსტრანტებს “ფსიქიკურად არასტაბილურებს” უწოდებენ და “იძულებით მკურნალობენ”, რათა მათი ქმედებების, მათი სიტყვების სანდოობა შეარყიონ.
უფლებადამცველი ორგანიზაციები ხაზს უსვამენ, რომ ეს პრაქტიკა, ყველაფერთან ერთად, ადამიანების გატაცებასაც მოიცავს და ფუნდამენტურ უფლებებს მრავალი მიმართულებით არღვევს.
ირანელი ჟურნალისტები ამბობენ, რომ ირანსა და აშშ-ისრაელთან სამხედრო დაძაბულობის ფონზე, ისლამური რესპუბლიკა აგრძელებს ქალების ჩაგვრას და რომ ის ახლა ერთდროულად ორ ომს აწარმოებს: ქვეყნის გარეთ ისრაელის წინააღმდეგ და ქვეყნის შიგნით — ქალების წინააღმდეგ.
“აჰუს მეგობრებმა ჟურნალისტებს უთხრეს, რომ ის იყო გოგო, რომელიც ყოველთვის იბრძოდა თავისი უფლებებისთვის. საბოლოოდ, დაიღალა შევიწროებით უნივერსიტეტის თანამშრომლებისა თუ “მორალის პოლიციის” მხრიდან”, — ამბობს მარიამ შარიფი და იზიარებს სულისკვეთებას, რომ ირანელი ქალების მიერ გაღებული მსხვერპლი მიზნად თავისუფლების მოპოვებას ისახავს.
ეს არ ეხება მხოლოდ ჰიჯაბს. ჩვენ ვიბრძვით ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებისთვის ირანში და ჰიჯაბი არის ამ ბრძოლის მნიშვნელოვანი ნაწილი, იმიტომ, რომ ჰიჯაბი ყოველთვის იყო ინსტრუმენტი ქალების კონტროლისა და ჩახშობისთვის ჩვენი მთავრობის ხელში, რათა ქალები ისე ყოფილიყვნენ, როგორც მათ სურდათ.
ის, რომ ირანელი ქალების მხრიდან ჰიჯაბის ტარების გაპროტესტება ბევრად მეტია, ვიდრე ჩაცმის წესებთან ბრძოლა, სხვა ირანელ ქალებსაც განუცხადებიათ — ეს თავისუფლებისთვის ბრძოლაა.
მაგალითად, ასე თქვა აფსუნ ნაჯაფიმ, ჰადის ნაჯაფის დამ — ჰადის ნაჯაფი 2022 წლის 21 სექტემბერს, 22 წლის ასაკში ირანელმა სამართალდამცველებმა ცეცხლსასროლი იარაღით მოკლეს აქციაზე, სადაც ქალები ირანული პოლიციის მიერ მაჰსა ამინის მკვლელობას აპროტესტებდნენ. ჰადის ნაჯაფი აქტივისტი არ ყოფილა, თუმცა, TikTok-სა და Instagram-ზე თავისი ცხოვრების შესახებ ჰყვებოდა და ისე იცვამდა, როგორც თავად სურდა. მას 20-მდე ტყვია ესროლეს, მათ შორის, სახეშიც.
მაჰსა ამინი, რომლის მკვლელობასაც აპროტესტებდა ჰადის ნაჯაფი, “მორალის პოლიციამ” ჰიჯაბის ტარების წესების დარღვევის საბაბით დააკავა და სცემა. 2022 წლის 16 სექტემბერს 22 წლის მაჰსა საავადმყოფოში გარდაიცვალა.
“მორალის პოლიცია” ამტკიცებდა, რომ მაჰსა ამინის გარდაცვალების მიზეზი გულის შეტევა იყო. თუმცა, ოჯახის განცხადებით, ქალს ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული პრობლემები არ ჰქონია.
ოფიციალური ვერსიისგან განსხვავებული იყო თვითმხილველების განცხადებები — როგორც ისინი ჰყვებოდნენ, მაჰსას პოლიციამ დაკავების შემდეგ ფურგონში სცემა.
სწორედ მაჰსა ამინის მკვლელობას მოჰყვა ათასობით ქალის გამოსვლა ქუჩებში — დემონსტრანტები წვავდნენ ჰიჯაბებს. ფურგონები ქალაქების ქუჩებიდან გაქრა. დემონსტრანტების მთავარი სლოგანი გახდა “ქალი, ცხოვრება, თავისუფლება”. მაშინ ქალების მხარდამხარ კაცებიც იბრძოდნენ.
ქალები ქუჩასა და საზოგადოებრივ ტრანსპორტში მღეროდნენ და ცეკვავდნენ — ირანის ისლამურ რესპუბლიკაში ესეც აკრძალულია.
ასევე, ისინი სკოლებისა და უნივერსიტეტების აუდიტორიებიდან აძევებდნენ რეჟიმის მხარდამჭერ მასწავლებლებსა და ლექტორებს, წინააღმდეგობას უწევდნენ სასულიერო პირებს.
ასობით ათასი ადამიანის პროტესტის მიუხედავად, ირანში ქალების ცხოვრება არ გამარტივებულა. პირიქით, ირანის ისლამურმა რესპუბლიკამ რეპრესიები გააძლიერა:
ახლა ხელისუფლება უფრო ხშირად იყენებს სიკვდილით დასჯას ქალებისა და მათი მხარდამჭერი კაცების წინააღმდეგ — Amnesty International-ის თანახმად, 2023 წელს სიკვდილი ბოლო 8 წლის განმავლობაში ყველაზე მეტ ადამიანს მიუსაჯეს, ხოლო სასამართლო პროცესები, სადაც ეს განაჩენი გამოჰქონდათ, მოჩვენებითი იყო.
Amnesty International-ისვე განცხადებით, საპროტესტო აქციების მიმდინარეობის დროს ირანის ხელისუფლება რეპრესიების, ჩაგვრის, დასჯის იარაღად გაუპატიურებას, მათ შორის, ჯგუფურ გაუპატიურებას და სხვა სახის სექსუალურ ძალადობას იყენებდა. ირანის რეჟიმის მსხვერპლთა შორის იყვნენ ბავშვებიც.
ქალებთან ერთად, ირანის რეჟიმი სჯის ყველას, ვისაც მისწვდება: მაგალითად, კაცებს, რომლებიც სოლიდარობას უცხადებენ ირანელ ქალებს; ან ჟურნალისტებს, რომლებიც ხელისუფლების მხრიდან ქალებზე ძალადობის შესახებ ინფორმაციას ავრცელებენ.
მაჰსა ამინის მკვლელობას და ირანის ისლამური რესპუბლიკის რეჟიმის ქმედებებს საქართველოში მცხოვრები ირანელებიც აპროტესტებდნენ.
დემონსტრაციებს სათავეში სწორედ მარიამ შარიფი ედგა.
მარიამმა ირანელი ქალების უფლებების შესახებ თავისუფლების მოედანზე ან პარლამენტთან მცირერიცხოვანი აქციების ჩატარება მაჰსა ამინის მკვლელობამდე რამდენიმე კვირით ადრე დაიწყო.
ჰყვება, რომ საქართველოში ჩამოსვლის შემდეგაც უნდოდა, აქტიური ყოფილიყო და როგორც საქართველოს მოქალაქეებისთვის, ისე ტურისტებისთვის ეჩვენებინა, რა ხდება ირანში.
“მათთან ლაპარაკისას ვხედავდი, რომ ადამიანებს არ აქვთ საკმარისი ინფორმაცია ირანის შესახებ. მტკივნეულია, როცა გეუბნებიან, რატომ არაფერს აკეთებთო. მათ ჰგონიათ, ჩვენ, ირანელები, არაფერს ვაკეთებთ. ვცდილობდი, მეჩვენებინა, რომ ჩემი ხალხი იბრძვის, ისინი არ არიან პასიურები. გულხელდაკრეფილები არ ვსხედვართ.
2-3 კვირის შემდეგ იმ დროიდან, როცა პირველად ჩავატარეთ მსგავსი შეკრება, მაჰსა ამინი მოკლეს. შეკრებები უფრო და უფრო ხალხმრავალი გახდა. მანამდე 10-მდე ადამიანი ვიკრიბებოდით”, — ამბობს მარიამი.
მარიამ შარიფის საქართველოში ლტოლვილის სტატუსი აქვს. ჰყვება, რომ აქ ჩამოსვლის შემდეგ არაერთი წელი თავს უსაფრთხოდ გრძნობდა, თუმცა, მაჰსა ამინის მკვლელობის შემდეგ ესეც შეიცვალა — მისთვის, როგორც ირანის მოქალაქისთვის, ირანის ისლამური რესპუბლიკის რეჟიმთან ბრძოლა საქართველოდანაც რთულია — თბილისში გამართული საპროტესტო აქციების შემდეგ მარიამმა მუქარის წერილები მიიღო, რის გამოც, როგორც გვიყვება, მოუწია, შეეცვალა საცხოვრებელი სახლი. ასევე, დაკარგა რამდენიმე სამსახური.
“ჩემზე გაავრცელეს ჭორები ირანულ თემში. ასევე, სამჯერ მიჩივლეს პოლიციაში. წარმოიდგინეთ — ირანის საელჩოს თანამშრომლები, დიპლომატები მიდიან საქართველოს პოლიციაში და საჩივარი შეაქვთ. 3-ჯერ დავკარგე სამსახური ამის გამო”, — ჰყვება მარიამ შარიფი.
ბოლოს მარიამი სამსახურიდან, ერთ-ერთი საერთაშორისო კომპანიიდან 2024 წლის აპრილში გაათავისუფლეს — უთხრეს, რომ მათთვის საფრთხეს წარმოადგენს. ამის შემდეგ ფრილანსერობას ცდილობს — არის ფოტოგრაფი და ოპერატორი. მაგრამ დამკვეთების პოვნა რთულია — მას, როგორც ირანის მოქალაქეს, დასავლური სანქციების გამო არ აქვს წვდომა მრავალ ფინანსურ სერვისზე. ამბობს, რომ ეს ყოველივე მის აქტივიზმზეც აისახა.
“როცა ბევრი პრობლემა გაქვს, განსაკუთრებით, ეკონომიკური, ავტომატურად ნაკლებად აქტიური ხდები და გიწევს, ჯერ შენი პრობლემები მოაგვარო”.
მარიამ შარიფისთვის სამშობლოდან შორს ყოფნა რთულია სხვა ფაქტორების გამოც.
“განსაკუთრებით მაჰსა ამინის მკვლელობის შემდეგ ვნატრობ, ჩემს ქვეყანაში ვიყო და რაღაცები ჩემი ქვეყნის შიგნით გავაკეთო.
ზოგჯერ ირანში მყოფები მეუბნებიან, რომ აი, შენ ქვეყნიდან წასული ხარ და ის, რასაც აკეთებ ირანს მიღმა, არ მუშაობ. ვფიქრობ ხოლმე, იქნებ ისინი მართლები არიან? იქნებ საქართველოდან ჩემი აქტიურობა საკმარისი არ არის? ვცდილობ, აქ ყველაფერი გავაკეთო, რაც შემიძლია, მაგრამ იქნებ ირანში უფრო გამოსადეგი ვყოფილიყავი.
ახლა ჩემი ცხოვრება ისეთი რთულია. მაგრამ როცა ვხედავ ჩემს ხალხს ირანში, ვამბობ: „კარგი, მარიამ. ისინი თავიანთი სიცოცხლით იხდიან თავისუფლებისთვის. შენი ვალია, იყო აქ და იყო ირანელი ხალხის ხმა”.