ანდრო დადიანი ნიკო სამადაშვილსა და ერეკლე ტატიშვილზე

მედია აპრილის ბლოგის რუბრიკა ეთმობა სხვადასხვა ადამიანს და განსხვავებულ შეხედულებებს. ბლოგები არ არის სარედაქციო კატეგორია და მოიცავს ავტორების პერსონალურ მოსაზრებებს. მათ მიერ გამოთქმული პოზიცია შესაძლოა არ გამოხატავდეს მედია აპრილის პოზიციას.

ავტორი: ანდრო დადიანი

“შენი ხე გარეთ გზნებით საუბრობს…”
ნ. სამადაშვილი

ქვიარ პოეზიის ანთოლოგიაზე მუშაობისას განსაკუთრებული სირთულე და მიმზიდველობა ძველ ავტორებთან მუშაობას ჰქონდა. ზოგი მათ ლექსებს მიგზავნიდა (ასეთი იყო კატო მიქელაძის სოფიო ამირეჯიბისადმი მიძღვნილი ლექსი, რომელიც შევიტანეთ წიგნში), ზოგი კი სავარაუდო ტექსტების შესახებ მწერდა. ერთხელაც მითხრეს, ნიკო სამადაშვილის ერეკლე ტატიშვილისადმი მიძღვნილი ლექსებისთვის მიმექცია ყურადღება. მაშინვე გადმოვიღე მისი კრებული და ის ღამე კითხვაში გავათენე. დილით, 11:00 საათზე უკვე საჯარო ბიბლიოთეკის დარბაზში ველოდი სხვადასხვა გამოცემას. გულაჩქარებული და მოუთმენელი ჯვარედინად ვკითხულობდი, რომ საჭირო მასალას დროზე მივახლოებოდი და ეს იყო ყველაზე ამაღელვებელი ნაწილი ამ წიგნზე მუშაობისას.

იმდენი მასალა დაგროვდა მათ შესახებ, შევეცდები არ დაგღალოთ და მხოლოდ მასალის კომპილაცია შემოგთავაზოთ.

ნიკო სამადაშვილი მდიდარი ქართული პოეტური მემკვიდრეობის ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მწვერვალია. თამაზ ჩხენკელი ამბობს: “მისი ენის მოდულაციები შეურყვნელია, როგორც ინტონაციურად, ისე სინტაქსურად, ლექსიკა – მდიდარი და სურნელებით დაყურსული. იგი იშვიათად ხმარებული სიტყვებისა და ქართლურიდან შემოტანილი არაერთი მნიშვნელოვანი სიტყვის მეშვეობით განუმეორებელი, თავისებური ელვარების პოეტურ ფრაზებს ქმნიდა თავისი უჩვეულო ხილვების გასამჟღავნებლად. მისი სიტყვა პირველქმნილობით სუნთქავს. იგი ხაოიანია, ხვიფლიანი და ფეროვანია, მოკლებული კლასიკურ დაკრისტალებასა და რაფინირებას. ეს ყველაზე კარგად მის რაღაცნაირად შეშფოთებულ, დისონანსურად ალუფხულ რითმებში ხდება საცნაური. არის რაღაც ხასიათისმიერი ანგრეულობა, რაღაც შინაგანი მოუწესრიგებლობა მის ლექსებში, რაც უცნაურ სიცოცხლისუნარიანობად თუ იმპულსურ ძალმოსილებად განიცდება”.

კალე ბობოხიძემ მისწერა კიდეც, სიმბოლისტები დაფნის გვირგვინს დაგადგამდნენ თქვენი პოეზიის გამოო, ოღონდ ეს კომპლიმენტად კი არა, კრიტიკად გაუგზავნა: “ვისურვებდი, დაგეძლიათ სიმბოლიზმი, დაბრუნებოდით რეალიზმის ნათელ მხარეს და უფრო ახლოს ყოფილიყავით ჩვენი საბჭოთა მწერლების საუკეთესო წარმომადგენლებთან”. ეს იყო სამუდამო პასუხი ნიკოს პოეზიისთვის, რომ საბჭოთა კონიუნქტურაში ვერ ეწერებოდა და ამიტომაც არც არასდროს დაბეჭდილა სიცოცხლეში.

“გულამოსკვნილი სიმღერა არის, პოეტი ქარივით ამოვარდება, რომ სამყაროს ნისლმოდებული კალთები შეაშრიალოს; თუ გინდა დაუსაბამობის კიდეებამდე გაუბი ყორე, ის თავის სწრაფვას როდი შეიცვლის?!” — ამას ფიქრობდა თავად ნიკო სამადაშვილი პოეზიაზე და როგორ უნდა ეპოვა ბელადისთვის მომღერლებში საკუთარი ადგილი? კიდეც ამბობდა ვახტანგ კოტეტიშვილი — “ამ დროში დაიღუპება. უმჯობესია, თავისთვის წეროს და უკეთეს დროს დაელოდოს. მაგისი დროც დადგება. როგორც ამბობს მარინა ცვეტაევა, “Моим стихам, как драгоценным винам настанет свой черед!” [“ძვირფასი ღვინოების მსგავსად, ჩემი ლექსების რიგიც მოვა” — მედია აპრილის თარგმანი] — ეხლა ამისთანა პოეზიის დრო ნამ­დვილად არ არის”.

მთელი ცხოვრება ელოდა მის დროს, რომლის დადგომასაც ვერც მოესწრო. მაშინ, როცა სხვა პოეტების წიგნები 3 000 ან 5 000 ტირაჟით იბეჭდებოდა, ნიკო საკუთარ ლექსებს ხელნაწერებით ან საბეჭდ მანქანაზე ნაბეჭდს ავრცელებდა. ბუღალტერი იყო. სიკვდილის დღეს, 1963 წლის პირველ მაისს აღლუმზე გამოსულა, დამბლა ჰქონდა დაცემული უკვე იმხანად და ფეხს მიათრევდა. შეუძლოდ გამხდარა, გონება დაჰკარგვია, ვიღაც გამვლელს ჯიბიდან საბუთები ამოუღია დაბინავების მიზნით და რომ წაუკითხავს “ბუღალტერი, რევიზორი”, უთქვამს, მდიდარი ღორია ვიღაცაო და საბუთები გადაუყრია, მიუტოვებია.

დიდ სიღარიბეში და უიღბლოდ იცხოვრა — “სადაც არ მივალ, ყველგან ღამეა”, “ისე დავდივარ ამ ქვეყანაზე, თითქოს საკუთარ ცხედარს მივყვები”, “დავიღუპები ისე, როგორც შეჰფერის ოხერს” — ამიტომაც ხშირად ადარებენ ფიროსმანს მისი ცხოვრებით. მთელი ცხოვრება “სულის მობრუნება უნდოდა და პოეზიაზე საუბარი. ეს წყუროდა, ამაზე გიჟდებოდა, ბუღალტერი იყო ეს ფაქიზი სულის კაცი და ყოველდღიურ ცხოვრებას პოეზიისადმი გულგრილ ხალხში ატარებდა”.

ნიკოს ლექსები პირველად გარდაცვალებიდან 10 წლის შემდეგ, 1973 წელს დაიბეჭდა. ეს იყო თამაზ ჩხენკელის მიერ შედგენილი პატარა გამოცემა “ბეთანია”, სადაც სულ 27 ლექსი შედიოდა. იქ იყო მისი საკულტო ლექსიც – “შენ ჩემში უსტვენ ვით საყდრის ჩიტი…”. უცნაური სათაური აქვს ლექსს – “ჩემს ორეულს, ბუღალტერ ნიკო სამადაშვილს, პოეტ ნიკო სამადაშვილისგან (თუ პირიქით)”. ნიკოს პოეზიას თუ გადაიმეორებთ, ამ სათაურში რომაა ასეთი ჩახვევები, აზრის ზიგზაგები, მისთვის დამახასიათებელი არაა. ამ შემთხვევაში კი ნახეთ — “ჩემს ორეულს, ბუღალტერ ნიკო სამადაშვილს, პოეტ ნიკო სამადაშვილისგან (თუ პირიქით)”. სხვადასხვა გამოცემაში ეს ლექსი სხვადასხვაგვარადაა დასათაურებული: “ჩემს ორეულს”, “ნიკო სამადაშვილს”, “ნიკო სამადაშვილი ბუღალტერი, ნიკო სამადაშვილი მწერალს”, ერთ-ერთ გამოცემაში კი საერთოდ უსათაუროდ, სამი ფიფქითაა დაბეჭდილი. ვინაიდან ნიკო მის სიცოცხლეში არასოდეს დაბეჭდილა, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს ლექსი რომელიმე რედაქტორმა დაასათაურა ამ გრძელი სათაურით (ჰგავს კიდეც ის ლიტერატორის სააზროვნო ხელწერას და არა პოეტისას) და თუკი უსათაუროდ წავიკითხავთ ლექსს, მაშინ ის სამყაროს ერთ-ერთი მაღალი ჰომოეროტიკული პოეზიის ნიმუშია:

შენ ჩემში უსტვენ ვით საყდრის ჩიტი,
შენა ხარ ჩემი ნუგეშის დარი,
სულ კარგად მახსოვს შენ რომ გამიჩნდი,
გარეთ ძაღლივით ყმუოდა ქარი.

ვერ გიპატრონე მე ლაზღანდარამ,
შენ სხვა მხევალი უნდა გყოლოდა,
ზეცა სივრცეებს აზანზარებდა
და მზე ყვიროდა ქვეყნის ბოლოდან…

… ვერ მოგიარე, რა გიყო, ძმაო,
ორივე შემკრთალ ბუჩქის ჩრდილს ვგავდით:
შენ კიდევ მაინც ფიქრში მძუნაობ
მე კი ბუწუწიც დამცვივდა დარდით.

ფინალურ სტროფში ამგვარი პწკარია – “ვერ მოგიარე, რა გიყო ძმაო”. იგივე “ძმაოთი” ის ერეკლე ტატიშვილს მიმართავს, როცა მას უძღვნის ლექსს “სიზმრების ნაღვერდალი”:

“ამ დროს შენს სახეს რას დაინახავ, ძმაო, გამჩენმა არ დაგანახოს”.

ნიკოს ერეკლე ტატიშვილისთვის არაერთი ლექსი აქვს მიძღვნილი.

ერეკლე ტატიშვილი უფროსი თაობებისთვის და ლიტერატორებისთვის კარგად ცნობილია ფიგურაა, ჩვენს თაობაში ნაკლებად იცნობენ, მიუხედავად იმისა, რომ ქალაქის ერთ-ერთ ცენტრალურ ქუჩას, ფილარმონიის მიმდებარედ, სადაც თავადაც ცხოვრობდა, მისი სახელი ჰქვია. ერეკლე წარმოშობით გორიდან იყო (ნიკოც — სოფელი ხიდისთავიდან). ის ჯერ გორის გიმნაზიაში, შემდეგ ლაიფციგის უნივერსიტეტში სწავლობდა. ანარქისტული მოღვაწეობის გამო ორჯერ იყო დაკავებული გორსა და პეტერბურგში. 1909-11 წლებში მონპელიეს უნივერსიტეტში სწავლობდა იურისპრუდენციას, დაამთავრა პარიზის პოლიტიკურ მეცნიერებათა უმაღლესი სკოლაც, შემდეგ ლონდონში მიდის ჟურნალისტიკის შესასწავლად. პირველი მსოფლიო ომის დროს მუშაობდა მასწავლებლადაც და ექიმადაც, შემდეგ დაბრუნდა საქართველოში, ასწავლიდა გერმანულ ენას, იმუშავა ერთხანს საგარეო საქმეთა სამინისტროში დიპლომატად, ეწეოდა მთარგმნელობით საქმიანობას და 1923 წლიდან თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ჯერ სამართალს ასწავლიდა, შემდეგ კი უცხო ენებსა და ლიტერატურას. ის არის უნივერსიტეტში დასავლეთ ევროპის ენებისა და ლიტერატურის კათედრის დამაარსებელი. მეორე მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე უნივერსიტეტიდან თითქმის ყველა გერმანისტი დაიჭირეს, ზოგი გააციმბირეს, ზოგი დახვრიტეს. ერეკლეც დააპატიმრეს, როგორც ხელისუფლებისთვის არასაიმედო, მაგრამ თითქმის სამი წლის შემდეგ გამოვიდა ციხიდან, ისევ მუშაობდა უნივერსიტეტში და 1946 წლის პირველ თებერვალს გარდაიცვალა.

ვახტანგ ჭელიძე, რომლის მასწავლებელიც იყო ერეკლე ტატიშვილი და რომელსაც მან შექსპირის თარგმნისკენ უბიძგა, წიგნში “ლიტერატურული პორტრეტები” წერს, თუ როგორი სიახლოვე ჰქონდათ ერეკლე ტატიშვილსა და ახალგაზრდა პოეტს, ნიკო სამადაშვილს. სტუდენტები იხსენებენ, რომ მის პაწაწინა ბინაში ხშირად უნახავთ ლექციებზე მისულებს მძინარე ნიკო. იხსენებენ, რა გატაცებით კითხულობდა არაპოეტური გარეგნობის დაბალკისრიანი, ლოყებღაჟღაჟა (როგორც თავად წერენ) ბიჭი ყელმოღერებით საკუთარ ლექსებს ერეკლესთან. კი არ კითხულობდა — გიყვებოდა, რაღაც სხვას გეუბნებოდა, თითქოს მწარედ ტიროდა, გულს იოხებდაო. ერეკლე უგონოდ იყო შეყვარებული იყო მასზე და დაბეჯითებით უმტკიცებდა სტუდენტებსაც, რომ ნიკო დიდი პოეტი იყო. ნიკოს მეგობრის შვილი პირად საუბრებში მეუბნება, რომ მაშინ ასეთ რომანტიკულ ურთიერთობებზე არ საუბრობდნენ, თუმცა მათი ურთიერთობის შესახებ იცოდნენ სტუდენტებმაც.

შენთან ყოველთვის იმ დროს მოვდივარ,
როცა ბინდებში ხალხი ილევა,
ჩემი ცხოვრება შენი დარდია,
შენ კი ხარ ჩემი განწყობილება.

როცა შენ აღმართს შევყვები ხოლმე,
ხმა მესმის: რეკავ იდუმალ ზარებს,
ამ დროს ქვეყანა თითქოს ხომლია,
და ყველაფერი პირქვე ზანზარებს…

"…აგეკვიატე, ნეტა რა ჭირად?
შენ რას აგწერდა რემბრანტის ფუნჯი.
ამ დროს ხელებში გველი გიჭირავს,
და თვალებიდან მოჩანს ფასკუნჯი".

ნიკო ფასკუნჯს ადარებდა ხშირად ერეკლეს — “ფასკუნჯი ქართული ფენიქსია, ფენიქსი კი ის ფრინველია, რომელიც სიკვდილის მოახლოებას რომ იგრძნობს, დაიფერფლება და ხელახლა აღდგება ფერფლით. მე რომ მხატვარი ვიყვე, ფერწერის ოსტატი შენ პორტრეტს სულ სხვანაირად დავხატავდი, სადაც დაოსდებოდი ჯერ სიცილით, მერე ტირილით და შეშლილივით დიდხანს, დიდხანს იბუზღუნებდი. ეს იქნებოდა ორნახადი ადამიანი, ე.ი. ორჯერ გამოხდილი იმ საარყე ქვაბში ჩვენ რომ გაჩენას, მოსვლას ვუწოდებთ”.

"რამდენი ბრიყვი ავს დაგაბრალებს,
ვიცნობთ ამ ყარყუმს, მგონი მუნჯია
სად, ვინ შეიგრძნობს იმ კაცის თავლებს,
კაცი რომელიც ხან ფასკუნჯია".

გერმანოფილი და ნიცშეზე შეყვარებული ერეკლე საბჭოთა ხელისუფლებისთვის საშიშ ფიგურად აღიქმებოდა. ნიცშე საბჭოეთში ერთ-ერთი ყველაზე აკრძალული მოაზროვნე იყო, რადგან ჰიტლერისა და ფაშიზმის იდეოლოგიურ საფუძვლად მოიაზრებოდა (ალექსანდრე ქუთელიას წიგნიც კი აქვს დაწერილი — “ნიცშე და ფაშიზმი”). ამ სახელმწიფო პროპაგანდის ფონზე, 1931 წელის 17 მაისს მწერალთა აკადემიის ასოციაციიდან უკვე გარიცხულ ტატიშვილზე ეჭვის მიტანა მარტივი იყო და მეორე მსოფლიო ომის დაწყებიდან მალევე დაიჭირეს. ბევრი ხელნაწერი წაიღეს თურმე იმ ღამით სახლიდან, ბევრი კი იქვე ეზოში დაწვეს, ამიტომაც ცოტა გვაქვს მისი თარგმანები. ნიცშეს დიდი სურათიც ჩამოუხსნიათ იმ ღამით კედლიდან, რაზეც ერეკლეს დას უთქვამს ჟანდარმერიისთვის, ეს ნიცშე კი არა მარქსიაო — ამგვარი ტყუილით შეეცადა დაეცვა ნიცშეანელი ძმა. ციხეში ნიცშეს ფილოსოფიის ანალიზი დააწერინეს და დაწერა, რომ ნიცშე ფაშისტი არ იყო, მაგრამ არც ტოტალიტარული სახელმწიფოს იდეოლოგად გამოდგებოდა, რადგან ამბობდა: “სად სახელმწიფო მთავრდება, იქ იწყება ადამინი”. ამ წერილით დახვრეტას გადაურჩა. გადარჩა ის და გადარჩა “ესე იტყოდა ზარატუსტრას” თარგმანიც, რომელსაც იგივე ბედი ეწია, რაც ნიკოს პოეზიას — ფრაგმენტები ხელნაწერებით და ზეპირად ვრცელდებოდა, მთლიანი ნაშრომი კი მისი გარდაცვალების და საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ გამოქვეყნდა. ციხის დატოვებიდან მალევე ერეკლე გარდაიცვალა – 1946 წელის პირველ თებერვალს.

(დევნილ სიცოცხლეს ბნელ სიზმრების ჯანყი მალავდა, დასწყევლოს ჭირმა, რაღა ნისლებს დაუმეგობრდი…) ვაკის სასაფლაოზე დაკრძალეს ერეკლე ტატიშვილი, მისი საფლავის დაუმუშავებელი ქვა ნიკოს მოუტანია, სადაც დიდი სისადავითაა მისი სახელი ამოკვეთილი. სავარაუდოდ, ერეკლესთან სიახლოვის გამო, 1943 წელს ნიკოც იყო დაკავებული. მას ხუთი წელი მიუსაჯეს, თუმცა მალევე გამოუშვეს. ერეკლეს გარდაცვალების შემდეგ კი, 1947 წელს ისევ დაიჭირეს საბუღალტრო გაუგებრობების გამო. ციხიდან გამოსვლის მერე ის და სტუდენტები უვლიდნენ ერეკლეს საფლავს.

თამაზ ჩხენკელის თანახმად, ნიკოს ერეკლე რაღაც უცნაური ძალით უყვარდა თავისი სიცოცხლის ბოლომდე.

“არ მახსოვს არც ერთი შეხვედრა ღვინისმიერი თუ უღვინო, რომ მას გულისშემძვრელი სიყვარულითა და თაყვანისცემით არ მოეგონებინოს ამ კაცის სახელი. ეს მართლაც საოცარი იყო და ჩემზე წარუშლელ შთაბეჭდილებას ახდენდა. რამდენადმე ამ ძლიერ პიროვნებასთან ურთიერთობამ განაპირობა ნიკო სამადაშვილის პოეტური ბიოგრაფიის თავისებური გეზი. ნიკო სამადაშვილმა იცოდა ეს. მეგობრისა და მასწავლებლის სიკვდილის შემდეგ იგი ცდილობდა გამოენახა გზები (როგორც შინაგანად, ისე გარეთ) იმ მარტოობის დასაძლევად.

როცა გხვდებოდი, ჩემს საგონებელს
ვფიქრობდი, ვუმზერ შუბლმაღალ ხეთებს,
შენ რომ წახვედი, ასე მგონია,
მთელი ქვეყანა თან წაიხვეტე.

[ნიკო სამადაშვილი, “ერეკლეს”]